Sýısıd búkil álemde barlyq ulttardyń, mádenıetterdiń, dinderdiń, jynystardyń jáne klastardyń problemasyna aınaldy.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetteri boıynsha, áıelder ózine qol jumsaý týraly oılarǵa kóbirek beıim bolǵanymen, erler arasynda sýısıd deńgeıi joǵary. Sondyqtan erlerdegi sýısıd "únsiz indet" dep sıpattalady.

Álemniń kóp bóliginde ózin óltirý dinı nemese mádenı sebepterge baılanysty aıyptalady. Keıbir elderde sýısıdtik minez-qulyq zańmen jazalanatyn qylmystyq quqyq buzýshylyq bolyp esepteledi. Sondyqtan ol elderde óz-ózine qol jumsaý kóbinese tyıym salynǵan qupıa áreket bolyp júzege asyrylady. Sondyqtan ondaı elderde sýısıd resmı málimetterge tirkelmeıdi, nátıjesinde statısıkalar qate jiktelýi nemese ádeıi jasyrylýy múmkin.

Ózine qol jumsaý saldarynan bolatyn ólim-jitim deńgeıin tómendetý úshin kóptegen damyǵan elder sýısıdti arttyratyn jalpy faktorlardy sheshý joldaryn zerttedi. Zertteýler boıynsha, depressıa mańyzdy faktorlardyń biri, biraq basqa faktorlardy eskerý qajet. Máselen, adamdardyń fızıkalyq jaǵdaıy, psıhıkalyq densaýlyǵy, ekonomıkalyq jaǵdaıy, qarjylyq qıyndyqtary, jumys ornyndaǵy máseleler, jalpy ómirge qanaǵattaný deńgeıi sıaqty faktorlar kiredi.

Sýısıd deńgeıi eń joǵary on elge Lesoto, Gaıana, Esvatını, Ońtústik Koreıa, Kırıbatı, Mıkronezıa Federatıvtik memleketteri, Lıtva, Sýrınam, Reseı, Ońtústik Afrıka elderi kiredi.
Batys Eýropadaǵy sýısıd deńgeıi óte joǵary jalǵyz memleket – Belgıa. Degenmen, Belgıada dárigerdiń kómegimen óz erkimen sýısıdke barýǵa jol beretin lıberaldy zańdar bar ekenin atap ótken jón, bul Belgıa statısıkasynyń faktory bolýy múmkin.

Bir qyzyǵy, álemdegi eń problemaly elderdiń kópshiliginde sýısıd deńgeıi salystyrmaly túrde tómen. Resmı statısıkalar boıynsha, Aýǵanstan, Irak, Sırıa sıaqty elder álemdegi sýısıd deńgeıi tómen elderge kiredi. Alaıda, bul elderdiń sýısıd statısıkasy qalaı jasalatyny anyq emes.

Tómendegi elderde sýısıd álemdegi tómengi kórsetkishterge ıe: Antıgýa jáne Barbýda, Barbados, Grenada, Sent-Vınsent jáne Grenadınder, San Tome jáne Prınsıpı, Iordanıa, Sırıa, Venesýela, Gondýras, Fılıppın.

Sýısıd deńgeıi boıynsha álemniń aldyńǵy ondyǵyna kiretin Ońtústik Koreıanyń jaǵdaıy

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimeti boıynsha, Ońtústik Koreıadaǵy sýısıd deńgeıi álemde tórtinshi orynda tur. Zertteýlerge sáıkes, Ońtústik Koreıada egde jastaǵy adamdar arasyndaǵy sýısıd joǵary.

Koreı dástúri boıynsha, balalar qartaıǵan ata-analaryna qamqorlyq jasaýy kerek. Degenmen, olarda bul júıe jıyrma birinshi ǵasyrda negizinen joıylyp ketkendikten, kóptegen egde jastaǵy adamdar ózderiniń otbasylaryna qarjylyq aýyrtpalyq túsirgisi kelmeı, ózine qol jumsaıdy.

Ońtústik Koreıada stýdentterdiń de ózine qol jumsaý deńgeıi joǵary. Olarǵa akademıalyq tabysqa jetý jolynda joǵary qysym túsedi. Alǵa qoıǵan maqsattaryna jete almaǵan soń, olar óz otbasynyń abyroıyn túsirdi dep oılaýy múmkin. Uıqynyń buzylýy, stress jáne nashar áleýmettik qarym-qatynastar stýdentterdiń sýısıd qaýpin joǵarylatýy múmkin.

Ońtústik Koreıada tútinge ýlaný ózine qol jumsaýdyń keń taralǵan ádisteriniń biri retinde sanalady. Sonymen qatar, keıbiri kópirden sekirýdi tańdaıdy. Seýldegi Mapo kópirinen kóp adam sekirip, qaza tapqandyqtan "Ajal kópiri" nemese "Sýısıd kópiri" degen laqap atqa ıe bolǵan.

Ońtústik Koreıa úkimeti sýısıdti aýyzdyqtaý úshin kúsh salýda. Bılik psıhıkalyq densaýlyq saqtaý salasyn damytýǵa tyrysady. Zertteýlerge sáıkes, Ońtústik Koreıadaǵy óz-ózine qol jumsaý qurbandarynyń 90%-y dıagnoz qoıýǵa bolatyn jáne emdeýge bolatyn psıhıkalyq densaýlyq jaǵdaıymen baılanysty bolýy múmkin.

Ońtústik Koreıa sondaı-aq jergilikti deńgeıde sýısıdtiń aldyn alýǵa kómektesý úshin qaýymdastyq kóshbasshylaryna bilim beredi.

Ońtústik Koreıaǵa kórshiles jáne mádenıeti jaqyn Japonıada 20-44 jas aralyǵyndaǵy erler men 15-34 jas aralyǵyndaǵy áıelderde sýısıd deńgeıi óte joǵary. Japon erleriniń ózine qol jumsaý yqtımaldyǵy áıelderge qaraǵanda eki ese kóp. Japonıada, tipti jalpy álemde jumyssyz qalyp, otbasyn asyraı almaı júrgen erlerdiń ózine qol jumsaýy erekshe alańdatady.

Japonıadaǵy Fýdzı taýynyń eteginde ornalasqan Aokıgahara ormany sýısıdke baratyndardyń mekeni, óıtkeni jyl saıyn júzdegen adam ózine qol jumsaý úshin sol jerge barady. Sondyqtan polısıa aýmaqty únemi kúzetedi.

Keıbir damyǵan elderde jyldar boıy sýısıdke baratyndardyń mólsheri aıtarlyqtaı ósken. Mysaly, AQSH-ta sýısıdtiń jalpy deńgeıi 1999 jyldan 2018 jylǵa deıin 35,2%-ǵa ósken.

Sonymen qatar, 2019 jyly erler arasyndaǵy sýısıd áıelderge qaraǵanda tórt esege jýyq joǵary bolǵan.

Shvesıa qalaı sýısıd mólsherin aıtarlyqtaı tómendetti?

Tarıhı derekterge súıensek, Shvesıada sýısıd deńgeıi joǵary boldy, 1960 jyldarda Shvesıa azamattary arasynda sýısıd jıi kezdesetin. Zertteýler boıynsha, Skandınavıa elderinde ótken ǵasyrda sýısıd joǵary bolýyna eldiń geografıalyq ornalasýy yqpal etken bolýy yqtımal. Skandınavıa elderindegi uzaq tún adamdardyń densaýlyǵyna áser etýi múmkin. Úkimet bul problemaǵa baılanysty áleýmettik qamsyzdandyrý jáne psıhıkalyq densaýlyq qyzmetterin damytty. Nátıjesinde sýısıdke baratyndardyń sany kúrt tómendedi. Búginde Skandınavıa elderi – Norvegıa, Shvesıa, Danıa jáne Fınlándıada – baqyttylyq ındeksi boıynsha álemde eń aldaǵy memleketter jáne sýısıd deńgeıi salystyrmaly túrde tómen. Degenmen, onda qys kezinde qarańǵylyq uzaqqa sozylady. Keıbir aımaqtarda táýligine 20 saǵat nemese odan da kóp ýaqyt tún bolady. Bul maýsymdyq afektıvti buzylýlardy týdyrady. Zertteýler afektıvti buzylýlar men sýısıdtiń joǵary kórsetkishteri baılanysty ekenin aıtady.

Qazaqstandaǵy sýısıd jaǵdaıy qalaı?

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetteri boıynsha, Qazaqstanda jasóspirimder men jastardyń ózine qol jumsaýy úlken másele bolyp otyr. 15-49 jas tobyndaǵy sýısıd Qazaqstandaǵy barlyq ólim-jitimniń onnan birinen kóp bóligin quraıdy.

IýNISEF pen Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń derekteri boıynsha, Qazaqstandaǵy 15 pen 19 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimderde sýısıd deńgeıi álem boıynsha eń joǵary. Qazaqstan álem boıynsha jasóspirim qyzdar arasyndaǵy sýısıd boıynsha 1-orynda, jasóspirim uldar arasyndaǵy sýısıd boıynsha Reseıden keıingi 2-orynda.

Qazaqstandaǵy jastar arasyndaǵy sýısıdtiń osynshama joǵary bolýynyń artynda birneshe faktorlar bar. Oǵan mekteptegi býlıng, qundylyqtardyń bolmaýy nemese joǵalýy, áleýmettik minez-qulyq standarttarynyń tómendeýi, bólekteý, dıskrımınasıa t.b faktorlar kiredi. 

Zertteýge sáıkes, qazaqstandyq ata-analar ortasha eseppen kúnine balalarymen tek 20 mınýt ǵana ótkizedi.

Al, Qazaqstanǵa kórshi elderde, mysaly, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrkimenstan jáne Ózbekstanda sýıdsıd jaǵdaılary áldeqaıda tómen.

Qazaqstanda koronavırýs pandemıasyna deıin de sýısıd deńgeıi joǵary bolǵan. Resmı statısıka elde sońǵy aılarda eresekter arasynda da, jastar arasynda da mundaı jaǵdaılardyń kóbeıgenin kórsetedi.

Qazaqstandyq mamandar sýısıdtik oılarǵa yqpal etetin faktorlardyń qataryna jalǵyzdyq, úmitsizdik, qoǵamnan shettetilý kiretinin aıtady.