Elbasy N.Nazarbaevtyń «Abylaı ańsaǵan azattyq» degen tolǵamdy maqalasyndaǵy «Abylaı Kereı men Jánibek handar tikken Qazaq ordasyn eńseli el etý isine sanaly ǵumyryn arnady. Qazaq handyǵy degen ulan-ǵaıyr jerimizdi jaýdan azat etip, elimizdiń etek-jeńin bútindedi. Onyń qazaq hal­qynyń tuǵyry berik, juldyzy jaryq el bolýyn ańsap, osy qasıetti maq­sat­qa jetý jolynda naızanyń ushyn ǵana emes, dıplomatıanyń kúshin de jumsaǵan zamanynyń asa kórnekti hany bolǵanyna tarıh kýá», – degen tol­ǵamdary árbir zerdeli azamatqa úlken oı salary anyq. Budan Qazaq han­dyǵynyń tarıhy týraly sóz qozǵa­ǵanda memlekettiligimizdiń qalyp­ta­sýyna, damýyna ushan-teńiz úles qos­qan Abylaı han sekildi tulǵany at­tap ótý múmkin emes degen oı túıýge bolady.

Abylaı han týraly el jadynda saqtalǵan maǵlumattar kóp. Halqymyz eki ǵasyr boıy úsh júzdiń basyn biriktirgen aıtýly qoǵam qaıratkeri jaıly kóptegen ańyzdar týdyrdy, jyr-dastandar arnady. Qazaq halqynyń basynan ótken taǵdyrly oqıǵalar týraly sóz qozǵasaq, XVIII ǵasyrdaǵy aýyz ádebıetiniń asqaq keıipkeri, halyqtyń sheksiz súıispenshiligi men qurmetine bólengen Abylaıdyń ǵajaıyp kisilik tulǵasy jarqyraı kórinedi. Ýaqyt kóshi ilgerilegen saıyn jańǵyryp, jańaryp kele jatqan halyq murasynda adal ul, erjúrek batyr, kóregen qolbasshynyń beınesi óskeleń urpaq úshin ıdeal bolyp qala bereri sózsiz. Kezinde Qazaq handyǵy týraly orys tiline aýdarylǵan qujat mátinderiniń Qazaqstan tarıhy boıynsha arnaıy daıyndalǵan ǵylymı jınaqtarǵa engenderi bar. Biraq olardyń basym bóligi keńes zamanynda saıasat múddesine laıyqtalyp qana basyldy. Onyń ózinde qalyptasqan ustanymdy derek kózderi arqyly óreskel burmalanyp otyrdy.

Prezıdenttiń bastamasymen ázir­le­nip, qabyldanǵan «Mádenı mura»­ baǵdarlamasy ult murasyn saq­taý, kóbeıtý, zerdeleý arqyly qazaq hal­qynyń qaıta órleýine keń jol ashty. Uly hannyń ómiri, memlekettik qyz­meti jan-jaqty zerttelip, sonaý qıyn zamanda halyqty biriktirip, el tutastyǵyn saqtaǵan kemeńger kósem­niń tarıhı orny erekshe atap ótil­di. Ásirese, sol tarıhı dáýir­diń qundy qujattaryna esh baǵa jet­peıdi. Olardy júıeli túrde iz­dep, anyqtap, jınaqtaý elimizdiń táýel­siz­dik alý kezeńinen bastalǵanyn esh­kim joqqa shyǵara almaıdy. Muraǵatshylar men ǵalymdardyń tynymsyz eńbektenýiniń nátıjesinde Abylaıǵa baılanysty muraǵat derek­teri­niń tabylýy osy oıymyzdy aı­ǵaqtasa kerek. Búginde Soltústik Qa­zaqstan memlekettik muraǵaty Reseı ımperıasynyń syrtqy saıasat, Reseıdiń kóne qujattar, memlekettik tarıhı, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik, Omby, Orynbor oblystyq tarıh muraǵattary qor­lary­nan tabylǵan elýge jýyq jádigerlerdi tuńǵysh ret ǵylymı aınalymǵa engizip, jurtshylyqqa usyndy. Petropavl qalasynda oryn tepken «Abylaıdyń aq úıi» aqıqatqa aınalyp, talaı jyl­darǵa sozylyp kelgen ónbes daý­ǵa núkte qoıyldy. Elbasynyń qa­tysýymen «Abylaı han rezıdensıa­sy» kesheni ashylyp, eskertkish ornatyldy. Oblystyq muraǵattyń oqý zalynda uly babamyzdyń ómirinen, joryq jyldarynan syr shertetin kórme uıymdastyrý dástúrge aınaldy. Ondaǵy maqsat – Abylaı hannyń ónegesinde táýelsiz Qazaq eliniń ke­leshek urpaǵyn oılandyrarlyq tá­jirıbe mol ekenine, san ǵasyr ar­mandaǵan táýelsizdigimizdi baıan­dy etý úshin bereke-birligimizdi kóz­diń qarashyǵyndaı saqtaýǵa, álem el­de­riniń san súrleýin únemi esepke alyp otyrýǵa baýlý. Belgili tarıhshy-ǵa­lym E.Bekmahanov: «Shıelenisken ha­lyqaralyq jaǵdaıda Abylaı byty­rań­qy qazaq jerlerin óz qol astyna biriktirýge tyrysty. Qazaqstandy ba­syp alýǵa umtylǵan kórshileri – Reseı, Qytaı, Jońǵar múddeleriniń qaı­­shylyqtaryn durys paıdalana otyryp, is júzinde eldiń táýelsizdigin saqtap qala aldy», degen tujyrymy ómirsheńdigin joǵaltqan emes.

Abylaı «Jeti Jarǵy» zańdar­ jınaǵyn negizge ala otyryp,­ mem­leket­tiń ishki jaǵdaıyn kúsheıtýge baǵyttady. Qazaqtyń taıpa, rý basylaryn jylyna bir ret jınap, han­dyqtyń syrtqy jáne ishki jaǵ­daıy­na qatysty irgeli máselelerdi talqyǵa saldy. İshki saıasatta handyq bılikti nyǵaıtý baǵytyn ustanyp, sharýashylyq pen saýdany damytty, turǵyndardan salyq jınaýdyń jańa túrleri men mólsherin engizdi. Memleketti ortalyqtandyrylǵan basqarý qaǵıdaty boıynsha ulystardy jergilikti jerlerde ortalyq bılikke baǵynatyn sultandar arqyly bas­qar­dy. Bir ortalyqqa baǵynǵan Qazaq memleketin ornatýda ishki tartystardy joıýdyń tıimdi joldaryn taba bildi. Han bıligin nyǵaıtyp, bıler men batyrlardyń memlekettiń bas­qarý júıesine belsendi qatysýyn qamtamasyz etti. Osy arada Elbasynyń «100 naqty qadam» Ult josparynda belgilengen tujyrymdamalyq she­shim­deri ata-babalarymyzdyń qazaq memlekettiligin qurý, týra joldan adas­paý jónindegi san ǵasyrlyq arman-múddeleriniń qısyndy jalǵa­sy bolyp tabylatynyn aıta ketý artyq bolmas. «Ulytaý tórindegi tolǵanysta» qazaq jurtynyń arǵy­ túbi ǵundardan bastalyp, kók túrik­ter­ge jalǵasatyny, Aq Ordanyń or­nyǵyp, handyq dáýirge ulasatyny, keıin Táýelsizdikke kelip tireletini Otan degen uly uǵymmen jan-jaqty baılanystyrylǵan. Otandy qorǵaý árkimniń óz shańyraǵyn, týǵan-týystaryn oılaý, qorǵaý tileginen bastaý alatynyn eskersek, osyndaı úlken tarıhymyzdyń jastar úshin tálim-tárbıesi óte zor. Búgingi qazaq halqy ǵaıyptan paıda bolmaǵanyna budan artyq qandaı dálel kerek? Al, tarıhyn umytqan ulttyń bolashaǵy bulyńǵyr. Sol sebepti Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn atap ótýdiń astarynda qazaqstandyqtar boıynda el men jerdi súıý qasıetterin qalyptastyrý nıeti jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Jánibek pen Kereı handardan bastap Kenesaryǵa deıingi aralyqta ómir súrgen handarymyz ben batyrlarymyzdyń qaı-qaısysyn alsaq ta, syrtqy saıasatta qazaqqa yńǵaıly dıplomatıalyq baılanys ornatyp, saýda-sattyq, ekonomıkalyq qatynasty nyǵaıtýǵa umtylyp otyrdy. Qan tógip, soǵysýdy emes, derbes memleket ornatýdy, el tutastyǵyn saqtaýdy, halyqtyń jaıly ómir keshýin arman-murat etti.

Máselen, qazaq-qytaı arasyndaǵy resmı saýdany Abylaıdyń tapsyr­masymen Qabanbaı batyr at­qa­ryp otyrǵany jaıly derekter jıi kez­desedi. Reseı memleketimen ara­qa­ty­nasty da dıplomatıalyq jolmen she­ship otyrǵan.

Abylaı úsh júzdiń basyn qosyp, birikken kúshti Qazaq handyǵyn qurýǵa, qazaqtyń «Aqtaban shubyryndy» jyldarynda aıyrylǵan jerlerin qaıtaryp alýǵa zor eńbek sińirdi. Orta Azıa handyqtarymen soǵystar sátti aıaqtalyp, Túrkistan, Saıram, Shymkent, taǵy basqa qalalar qaıtadan qazaqtardyń ıeligine ótti. Akademık M.Qozybaevtyń «Qazaqtyń bolmysyn saqtap, bolashaqqa úmit-senim otyn jandyrǵan, Qytaıdyń jymysqy ospaǵyna, orystyń sodyr toqpaǵyna qarsy turyp, birde aılamen, birde naızamen ónerin asyryp, eki uly ımperıany esterinen tandyrǵan, qazaqty tirideı úıitip jegisi kelgen jalmaýyz otarshylardyń baǵyn aqylymen, aıbynymen taıdyrǵan HVİİİ ǵasyrdyń álemdik deńgeıdegi alyp tulǵasy, ǵajaıyp dıplomaty – Abylaı han», deýinde úlken mán-maǵyna jatyr.

 Sáýle MÁLİKOVA,

Soltústik Qazaqstan oblystyq arhıviniń dırektory.

PETROPAVL.