«Uly Dala eli» ekspedısıasy Syr óńirin aralady

Bıyl ózi qazaq aıtatyn «Eki toıyń qabat, eki ómiriń abat bolsyn» deıtin jyl boldy. Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna – 550 jyl, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 20 jyldyǵy sekildi mereıli datalar qatar kelip, halqymyz eldiktiń toıyn atap ótip jatyr. Osy oraıdy ońtaıly ushtastyrǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy elimizdiń tarıhyn keńinen nasıhattaý, ony qurmetteý, áli de bilmegen qyrlaryn halyqqa, ásirese, jastarǵa uǵyndyrý maqsatynda, qazaqstandyqtardyń ulttyq birligin nyǵaıtý muratynda «Uly Dala eli» atty respýblıkalyq tarıhı-mádenı ekspedısıasyn uıymdastyrǵan edi. Burnaǵy kúni ekspedısıa Syr óńirine keldi. Bul týraly Qamshy portaly Egemen Qazaqstanǵa silteme jasaı otyryp habarlaıdy.

Dál osy kúni Aral qalasynda aq saýytty Aıdarbek batyrǵa urpaqtary eskertkish belgi qoıyp, onyń esimin ulyqtaý sharalaryn ótkizip jatqan edi. Atalǵan shara barysynda «Uly Dala eli» ekspedısıasynyń Aqtóbe oblysy delegasıasynyń jetekshisi, Qazaqstan halqy Aqtóbe oblystyq assambleıasy hatshylyǵynyń basshysy J.Nurshın Syr eliniń ekspedısıasynyń jetekshisi, Qazaqstan halqy Qyzylorda oblystyq assambleıasy hatshylyǵynyń basshysy L.Tóreshovaǵa estafeta kitap-kúndeligin tabystady. Kitap-kúndelik endi Syrdyń bedeldi, tanymal azamattarynyń qolymen tolyqtyrylady. Osy arada Qyzylorda oblysyn kókteı sholyp ótken «Uly Dala eli» ekspedısıasynyń qataryna toqtalyp ótelik. Ekspedısıanyń bas­­shysy Láıla Tóreshova ekenin aıt­tyq. Al osyndaı eldik iske atsalysý úshin Almatydan arnaıy qoǵam qaı­ratkeri, saıasatker, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń ǵylymı-saraptamalyq tobynyń múshesi Dos Kóshim keldi.

Odan bólek, quramynda «Qoǵamdyq kelisim» mekemesiniń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Ýálıhan Ibraev, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń profesory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Óteýbaı Qojaqov, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Qyzylorda oblystyq fılıalynyń tóraıymy Qarshyǵa Esimseıitova, «Syr medıa» JSHS janyndaǵy aqparattyq-taldaý ortalyǵynyń dırektory, saıa­sı ǵylymdar kandıdaty Sáýlet Sa­hıev, oblystyq tarıhı jáne mádenı eskert­kishterdi qorǵaý mekemesiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Azamat Esqalıev, osy mekemeniń ǵylymı qyzmetkeri, tarıh magıstri Erkebulan Eleýov, sonymen qatar, belsendi jastar uıymynyń ókilderi bar «Uly Dala eli» ekspedısıasy tamyrsyz tasynda tarıh jatqan torqaly topyraqty aralap ketti.

Tarıhy tirilip, murasy jandanǵan Aral qalasyndaǵy sharadan soń delegasıa ókilderi Arystan bab kesenesiniń qurylys jumystarymen tanysty. Arnaıy Jańaózen qalasynan ákelingen aqtastardan qashalyp, turǵyzylyp jatqan kesene qurylysy jýyq arada aıaqtalyp, tarıhymyzdy ulyqtar qasıetti orynnyń biri bolmaq. Syr eliniń ekspedısıasy ár tóbesiniń ózinen uly tarıh menmundalaıtyn qazynaly Qazaly qalasyndaǵy Janqoja batyr kesheninde baba rýhyna taǵzym etip, quran baǵyshtady. Áıteke bı ken­­tinde jurtshylyqpen kezdesip, Qazaq handyǵynan bergi áleýmettik, saıası taqyryptarda dárister oqylyp, qatysýshylardyń usynys-pikirleri tyńdaldy. «Árkimniń týǵan jeri – Mysyr shahary» degendeı, tarıhyn tanýǵa qumartqan jastar tarıh ǵylym­darynyń kandıdaty Ýálıhan Ibraevtyń, saıası ǵylymdar kandıdaty Sáýlet Sahıevtiń, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy oblystyq fılıalynyń dırektory Qarshyǵa Esimseıitovanyń taǵylymǵa toly áńgimelerine qanyqty.

Kesh sońynda ekspedısıa músheleri jergilikti aýdandyq kitaphanaǵa kitap­tar tartý etip, jas órenderdiń mol maǵlumat alýyna sál de bolsa septigin tıgizdi. Ekspedısıanyń ekinshi kúni İH-Hİ ǵasyrlarda Oǵyz memleketiniń astanasy bolǵan Jankent qalasynda jalǵasty. Qansha ǵasyrdy artta qal­dyryp, qabyrǵalary jermen jeksen bolǵanymen, bul jerdiń ereksheligi, aıaq basqan sátten bastap sol orta ǵasyrdyń turmys-tirshiligi men bolmysyn bastan keshkendeı kúıge bólenesiń. Ejelgi shahardan úlken áser alǵan ekspedısıa músheleri tek qazaqqa ǵana emes, búkil túrki álemine ortaq oıshyl Qorqyt babanyń keshenine attandy. Máńgilikti ańsaǵan abyz babanyń qobyz úni shynynda da máńgilikke ulas­qanyn Syr aımaǵyndaǵy boı kótergen osy bir keseneniń ózi aıǵaqtap turǵandaı. Qarmaqshy aýdanynyń tarıh, ólketaný qyzmetkerleri Qorqyt atanyń sanǵasyrlyq tarıhymen jáne jańa jóndeýden ótken memorıaldyq keshenimen tanystyrdy.

Budan soń ekspedısıa músheleri Qarmaqshy aýdanynyń Josaly kentine bet burdy. Bul jerde olar Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy aıasynda elimizdi álemge tanytyp, tarıhymyzdy nasıhattap, el-jerdi aralap júrgen motosherýshiler tobymen kezdesti. Top jetekshisi Dmıtrıı Petrýhın óz sózinde qaı elge barmasyn, qandaı belesti baǵyndyrmasyn, barlyǵyn Otany – Qazaqstannyń atyn shyǵarýǵa arnaıtynyn jetkizdi. Kezdesý sońynda ekspedısıa tobynyń jetekshisi Ý.Ibraev «Teńdessiz syı» aksıasy aıasynda aýdan kitaphanasyna kitaptar tabys etti. Bul kúni ekspedısıa jumysy Jalaǵash aýdanynyń Buharbaı batyr aýylynda jalǵasty. Buharbaı batyr mýzeıimen, tarıhı jádigerlerimen tanysty. Mýzeıge ekspedısıa tarapynan kitap tartý etilip, Jalaǵash aýdanynyń Tań aýyldyq okrýginde turatyn ardagerlerge tonometr syıǵa berildi.

– Biz osy sapar barysynda halyqty tarıh biriktiretinin anyq baıqadyq. Qazaqstandy mekendep jatqan árbir ult pen ulys ózin tarıhtan bólip qara­maıtynyn kórdik. Bul óte qýanyshty jaǵdaı. Al mundaı jaǵdaıdyń oryn alýy­na Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolýyn merekelep jatqanymyz yqpal etti deı alamyz. Sondyqtan, Elba­sy handyq toıyn der kezinde kóterdi dep oılaımyz. Aldaǵy ýaqytta bizdiń el­degi ult pen ulystyń tildik tutastyqqa da je­tetinine kámil senemiz,– deıdi Dos Kóshim.

«Uly Dala eli» ekspedısıasynyń Syr elindegi jumysy Syrdarıa aýdanynda jalǵasty. Ekspedısıa músheleri Qaljan ahýn medresesinde zıarat etti. Aýyl aqsaqaldary jergilikti jerdiń turmys-tirshiligi men Qaljan ahýnnyń ómirderekterimen tanystyrdy. Baba rýhyna quran baǵyshtap, qasıetti jerdiń syryna qanyqqan top Uly Jeńistiń 70 jyldyǵy men aldaǵy Qarttar kúnine oraı Tereńózek kentiniń ardagerleri M.Erjanov pen Ia.Tasyrovtyń otbasynda bolyp, tonometr qurylǵylaryn tabystap, olardyń aq batalaryn aldy. Budan soń aýdannyń Shirkeıli aýyly mańaıyndaǵy «Qos asar» arheologıalyq eskertkishinde júrgizilip jatqan arheo­logıalyq qazba jumystarynyń barysymen tanysty. Ekspedısıa músheleri qazba jumystaryn júrgizip jatqan arheo­logtarmen kezdesip, qazirgi kezge deıin tabylǵan jáne jumys barysynda syry tolyq ashylmaǵan dúnıeler tóńireginde áńgimelesti.

Ekspedısıaǵa qatysýshylardyń kelesi nysany – Syrdarıa aýdanynyń Naǵı İlıasov aýyly boldy. Aýyldyń mádenıet úıinde jergilikti turǵyndarmen kezdesý bolyp ótti. Ekspedısıaǵa úlken qyzyǵýshylyq tanytyp, onyń quramyna engen Ǵylymı-sarapshylyq keńestiń múshesi, respýblıkalyq «Ult taǵdyry» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy, saıa­sattanýshy Dos Kóshim «Uly Dala eli» ekspedısıasynyń baǵytyn qol­daıtyndyǵyn, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy aıasynda QHA tarapynan bul kóterilip otyrǵan bastamanyń óte oryndy ekendigin aıtty. Kezdesý so­ńynda «Teńdessiz syı» aksıasy aıasynda jergilikti kitaphanaǵa kitaptar tartý etildi.

– Talaı alasapyran zamandy bastan ótkerip, osy kúnge aman jetip, álemge aty áıgili memleket quryp otyrǵan qazaq jeriniń tarıhy tereńde. Biz sol baba­lar salǵan súrleýdi taǵy bir basyp ótip, ony elge, ásirese, jastarǵa tanytyp, qazaqstandyq patrıotızmniń jańa modelin qalyptastyrýda osy ekspedısıanyń jumysyna atsalysyp otyrmyz. «Ótkensiz búgin joq» degendeı, búginsiz erteń de bolmaıdy. Sondyqtan, biz ózimizdiń ótken tarıhymyzdy tanýda, ony nasıhattaýda osyndaı aýqymdy isterdi qolǵa alyp, júıeli jumys isteı berýimiz kerek,– deıdi Ýálı­han Ibraev.

Syr óńirindegi «Uly Dala eli» ekspedısıasy Qyzylorda qalasynda zıaly qaýym ókilderimen, stýdenttermen kezdesip, keleli áńgime júrgizdi. Odan keıingi saparyn Shıeli, Jańaqorǵan aýdandarynda jalǵastyryp, Oqshy ata, Sýnaq ata kesenelerine soǵyp, ejelgi Syǵanaq qalasyna bardy. Azǵantaı ǵana kúnniń ishinde ekspedısıa músheleri Syrdyń boıyn en jaılap jatqan, ǵalymdardyń deregi boıynsha 150-ge jýyq eski qalalardyń orny bar qasıetti topyraqty aralap shyqty. Solaısha, «Uly Dala eli» ekspedısıasynyń estafetasyn Ońtústik Qazaqstan oblysynyń delegasıasyna tapsyrdy.