Qazaq halqynyń erteden mal sharýashylyǵymen aınalysyp, bul salany atakásip sanaǵany tarıhtan belgili. Memleket te búgingi kúnge deıin halyq ómirinde óziniń mańyzdylyǵyn joǵaltpaǵan aýyl sharýashylyǵyna qoldaý kórsetýdi bir sátke esten shyǵarǵan joq. Búginde mal sharýashylyǵymen aınalysyp, kásibin dóńgeletip otyrǵan sharýalar «Sybaǵa» dep atalatyn memlekettik baǵdarlamanyń kómegine júginýde. Desek te, birneshe jyl buryn qolǵa alynǵan atalmysh baǵdarlamanyń ıgiligin kórgendermen qatar ábigerge túsken jandar da az emes. «Sybaǵa» baǵdarlamasynyń búgingi jumysy qandaı, sharýalardyń kóńili bul baǵdarlamaǵa nege tolmaı júr? Osy saýaldardy biz de saralap, óz oıymyzdy ortaǵa salǵandy jón kórdik. Bul týral Qamshy portaly Túrkistanǵa silteme jasaı otyryp habarlaıdy.

Sharýany shyn qýantqan baǵdarlama

Memleket tarapynan aýylsharýa­shy­­lyǵyn qoldaýǵa arnalǵan, qarjy­laı kómek beretin jobalardyń biri – «Sybaǵa» baǵdarlamasy. Elbasy Nursultan Nazarbaev 2011 jyldyń qańtaryndaǵy halyqqa arnaǵan Joldaýynda: «Agrarlyq sektorda etti mal sharýashylyǵyn damytýǵa arnalǵan teńdessiz joba iske asyrylady. Memleket bul maqsatqa 130 mıllıard teńge nesıe qarajatyn bóledi», – dep málimdedi. Osy oraıda, etti baǵyttaǵy múıizdi iri qara malynyń eksporttyq áleýetin damytý maqsatynda «Sybaǵa» baǵdarlamasy qabyldandy. Baǵdarlama aýylda mal ósirip, onyń basyn kóbeıtýge nıet etken halyqqa zor múmkindik berdi. Bul baǵdarlama sharýashylyqtardaǵy, jeke mal ıelerindegi jergilikti mal­dyń tuqymyn et baǵytynda asyl­dan­dyrý arqyly múıizdi iri qaranyń et ónimdiligin arttyryp, ettiń ózindik qunyn arzandatýdy, mal basyn ósirip, mal sharýashylyǵy salasynda qosymsha jumys oryndaryn ashýdy kózdeıdi.

Memlekettik baǵdarlama aıasynda mal sharýashylyǵymen aınalysatyn aǵaıynǵa kásibin keńeıtý maqsatynda nesıe beriledi. «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha beriletin nesıeniń ústeme paıyzy tómen, qaıtarý merzimi uzaq. Sharýashylyqtarǵa baǵdarlama boıynsha nesıe berýmen qarjy ınstıtýttary, ıaǵnı, «QazAgro» ulttyq basqarý holdıńi» AQ-nyń enshiles uıymdary, «Aýyl sharýashylyǵyn qarjylaı qoldaý qory» AQ, «Agrarlyq nesıe korporasıasy» AQ aınalysady. Mysaly, «Aýyl sharýashylyǵyn qoldaý qory» AQ-nyń sharttaryna sáıkes, eń joǵarǵy nesıe kólemi 18 mıllıon teńge bolyp bekitilgen. Al qaryzdy qaıtarýdyń eń uzaq merzimi – 84 aı, sondaı-aq, 12 aıdan 24 aıǵa deıin jeńildetilgen kezeńimen beriledi. Aıta keteıik, atalmysh nesıeni tek mal sharýashylyǵymen aınalysatyn, onyń ishinde etti baǵyttaǵy iri qara ósirýshi jeke kásipkerlerge, sharýa qojalyqtaryna, fermerlik sharýashylyqtarǵa, jeke shekteýli seriktestikterge beriledi. Baǵdarlamanyń sharty boıynsha, memleketten nesıe retinde berilgen qarjy etti baǵyttaǵy sıyrlar men atalyq buqalar alýǵa jumsalýy qajet.

Nesıelendiretin qarjy ınstıtýt­tary nesıe alýshynyń jetkilikti kepil­dik bazasynyń jáne ózge kiris kózde­riniń bolýyn talap etedi. Kepildik múlik retinde aýyldyq jerlerdegi qujat­tary zańdy tirkeýden ótken, jaǵ­daıy qanaǵattanarlyq barlyq qurylys nysandary, avtotehnıkalar qabyldanady. Biraq qoıylǵan kepildik múliktiń quny alynǵan nesıeniń 130 paıyzyn jabýǵa jetkilikti bolýy qajet. Al nesıe alýǵa nıetti azamattan tólem qabilettiligi, qarjylyq turaqtylyǵy, salyqqa, búdjetke, ózge de mindetti tólemder boıynsha sońǵy 3 aıda qaryzynyń bolmaýy, maldy ósirýge qajetti ınfraqurylym, qora-jaıy, sýat kózi, mal jaıylymy, qorasynda burynnan baǵyp, ósirip otyrǵan malynyń bolýy talap etiledi. Mal basy, qora-jaıy, jaıylymy joq, jańadan qurylǵan sharýa qojalyqtaryna «Sybaǵa» baǵdarlamasy arqyly nesıe berilmeıdi. Áýelde baǵdarlama boıynsha tek iri qara ǵana satyp alý qarastyrylǵan. Sondyqtan, nesıe alýshyǵa tek et baǵytyndaǵy iri qara satyp alýy qajettigi jóninde talap qoıylady. Al ózge maldardy satyp alý bul baǵdarlama sheńberine kirmeıdi. «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha nesıe alýshylar iri qara mal analyqtaryn taýarly mal retinde, al buqany asyl tuqymdy mal retinde satyp alýy qajet. Bul – baǵdarlamanyń negizgi sharttarynyń biri.

Baǵdarlama alǵash júzege asyryl­ǵan 2011 jyly «Sybaǵa» boıynsha 55 600 analyq iri qara mal satyp alyn­dy. Osynyń nátıjesinde 47 fermerlik sharýashylyq qurylyp, 50-ge jýyq sharýashylyq etti mal sharýashylyǵymen aınalysa bastady. Sharýalar baǵdarlamanyń ıgiligin kóre bastaǵandyqtan, Úkimet atalmysh baǵdarlamany ári qaraı jetildirýdi qolǵa aldy. Sóıtip, 2012 jyly QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha satyp alynatyn mal basyn 3-4 ese arttyrý týraly jospar ázirledi. «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha kórsetkishti arttyratyn bolamyz. Qazir jem-shóp qoryn daıarlaýda birqatar qıyndyqtar kezdesýde. Jeke qosalqy sharýashylyqtardaǵy mal basy sany qysqarýy múmkin degen qaýip bar. Buǵan jol bermeı, fermerlik sharýashylyqtardyń maldy satyp alyp, ony odan ári ósirip, sanyn arttyrýy úshin biz qarjylandyrý kólemin ulǵaıtamyz», – degen ol kezde Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asyljan Mamytbekov.

Al 2013 jyly iri qara mal eti­niń eksporttyq áleýetin artty­rý­ǵa baǵyt­talǵan «Sybaǵa» baǵdarla­ma­synyń jańa baǵytyn iske qosýdyń alǵa­shqy qadamdary jasaldy. Jańa baǵyt boıynsha, qoı jáne jylqy sharýashylyqtaryna qoldaý kórsetý qarastyrylǵan. Osylaısha, qoı sha­rýa­shy­lyǵynda mal tuqymyn asyldan­dyrǵany úshin sýbsıdıa berýdi jos­parlady. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi osy salany damytý maqsatynda birneshe maqsatty jobalar da ázirledi. Onyń árqaısysy taýarly óndiris áleýetin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Jospar boıynsha, birinshi kezekke tórt túliktiń genetıkalyq jáne eksporttyq áleýetin arttyrý, veterınarıalyq jaǵdaıdy jaqsartý mindeti qoıyldy.

QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń josparyna sáıkes, 2014 jyly 50 myń bas iri qara mal satyp alý josparlanǵanymen, aýyl sharýashylyǵy taýar óndirýshileri ótken jyly «Agrarlyq nesıe korporasıasy» AQ qarjysyna 53 myń 800 bastan astam iri qara mal satyp aldy. Búginde atalmysh baǵdarlama Almaty, Qaraǵandy, Ońtústik Qazaqstan, Shyǵys Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qostanaı oblystarynda belsendi túrde júzege asyrylýda. Aıta keteıik, 2012 jyldan bastap «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha qarjylandyrý nesıe seriktestikteri arqyly júzege asa bastady. Ótken jyly nesıe seriktesteriniń qatysýshylaryna 2 mıllıard teńgeden astam qarjy bólinip, oǵan 10 myńnan asa iri qara mal satyp alynǵan eken. Al «Agrarlyq nesıe korporasıasy» AQ «Sybaǵa» baǵdarlamasy iske qosylǵannan beri 27,8 mıllıard teńgege 1972 jobany qarjylandyrdy. Oǵan 147 myńnan astam iri qara satyp alynypty.

Sonymen qatar, Prezıdent 2016 jyly iri qara mal etin eksporttaýdy 2016 jyly 60 myń tonnaǵa jetkizý týraly tapsyrma bergen. «2016 jylǵa qaraı iri qara mal eti eksportynyń kólemin 60 myń tonnaǵa jetkizý júktelgen bolatyn. Bul jumys tıisti deńgeıde sheshilmeı otyr. Osy úshin biz shetelden mal basyn kóptep satyp aldyq, fermalar, bordaqylaý alańdaryn qurdyq», – dedi Nursultan Nazarbaev. Alaıda halyq qalaýlylary búgingideı qarqynmen mundaı mejege jetýdiń qıyn ekenin eskertti. Osyǵan oraı, ótken jyly Májilis depýtaty Tursynbek Ómirzaqov qazirgi jaǵdaı boıynsha etpen ishki suranystyń ózin tolyq qamtamasyz etý múmkin bolmaı turǵandyǵyn aıtyp, Premer-mınıstrdiń atyna depýtattyq saýal joldaǵan edi. Depýtattyń aıtýynsha, syrttan keletin et sońǵy bes jyl ishinde 10 esege artyp, 23 myń tonnadan 240 myń tonnaǵa jetipti. Sonyń ózinde el turǵyndary etpen tolyq qamtylmaǵan. «Mundaı jaǵdaıda Prezıdenttiń tapsyrmasyn qalaı oryndamaqpyz?», – dedi depýtat.

 «Sybaǵadan» sybaǵa buıyrmaǵandar

Et eksporty baǵytyndaǵy jumystardy júıeleýge arnalǵan «Sybaǵa» baǵdarlamasy qarapaıym eńbek adamy úshin negizgi tirliktiń kózine aınalǵany ras. Alaıda atalmysh baǵdarlamanyń aqsap turǵanyn aıtatyn sharýalar da tabylýda. Buǵan aıǵaqty alystan izdep te áýre bolmadyq. Taıaýda ǵana QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Nurlan Jazylbekov arnaıy baryp, Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy sharýa qojalyqtarynyń jumy­symen tanysqan bolatyn. Kezde­sýde Májilis depýtaty jınalǵan kóp­shi­liktiń kókeıinde júrgen «Sybaǵa» mem­lekettik baǵdarlamasyna qatysty saýaldarǵa jaýap berýge tyrysyp baqty. Qazirgi ýaqytta Eńbekshiqazaq aýdanynda «Sybaǵa» baǵdarlamasy arqyly memleketten nesıe alyp, isin dóńgeletkisi keletin sharýalar qatary kóbeıip keledi. Biraq olarǵa atalǵan memlekettik baǵdarlamanyń tıimdi sharttaryn paıdalanyp, mal basyn arttyrý ońaıǵa soqpaı otyrǵan kórinedi. Sharýalardyń aıtýynsha, baǵdarlama boıynsha 1 mıllıon teńge nesıe alý úshin bankke quny 2 mıllıon teńgege jýyq kepilzat qoıý kerek eken. Alaıda mundaı múlik kásibin ulǵaıtýǵa tyrysqan sharýalardyń qolynda joq. Aýylda ornalasqan keıbir úılerdiń baǵasy tipti, 200 myń teńgeden aspaıdy. Osyndaı kedergilerge tap bolǵan sharýalar «áýelde kópshilikke úmit otyn syılaǵan «Sybaǵa» baǵdarlamasy atyna zaty saı bolmaı tur» dep otyr. Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy sharýa qojalyq basshylary tórt túlikti kóbeıtemin deýshilerge nesıe berý sharttary qaıta qaralsa, oblysta mal basy úsh esege artatyndyǵyn alǵa tartýda. Sharýalardyń muńyn tyńdaǵan halyq qalaýlysy Nurlan Jazylbekov: «Bul másele Parlamentte jıi kóterilip júr. Depýtattyq saýaldar jáne basqa da úndeýler arqyly osy ispettes suraqtar qoıylady. Sondyqtan, sharýa qojalyqtarynyń kótergen bul máselesi qalaıda sheshimin tabady. Osyndaı qatelikterdi túzetý, zańǵa ózgerister engizý josparda bar», – dep sendirdi sharýalardy.

«Sybaǵa» baǵdarlamasynyń shıkiligin qostanaılyq sharýalar da sezinýde. Aýyl sharýashylyǵyn damytý maqsatynda qabyldanǵan baǵdarlama boıynsha bólingen qarjy shalǵaı eldi mekenderge jetpeı jatyr dep shaǵymdanady mundaǵy sharýalar. Qostanaı oblysynda tómen paıyzdyq nesıege qol jetkize almaı, sabylyp júrgen sharýalar búgingi kúni de kóp. Máselen, oblysta mal sharýashylyǵymen aınalysatyn sharýashylyq qojaıyny Erbolat Ermeshekov «Sybaǵa» baǵdarlamasy týraly estı salysymen, nesıe alý úshin qujattaryn jınaǵan. Kepildik retinde qolda bar jeri, kóligi, úıin qoıýdan da taısalmaǵan eken. Alaıda sharýanyń qoıǵan kepili jetkiliksiz bolyp, jergilikti ákimdik ony keri qaıtarypty. «Bankten nesıe alý úshin belgilengen qarjydan 70 paıyzǵa artyq kepilzat qoıý kerek. Ásirese, shalǵaı aımaqtarǵa qoıylǵan shart osyndaı. Ol jaqtaǵy úılerdiń bári eski, baǵasy arzan», – deıdi Qostanaı oblystyq Aýyl sharýashylyǵy basqarmasy basshysynyń orynbasary Oral Nurǵazın. Al sharýashylyǵyn shyńdaǵysy kelgen shalǵaıdaǵy sharýanyń kepilge qoıatyn múlki mynadaı sharttardy oryndaýǵa jetkiliksiz bolatyny aıtpasa da túsinikti. Endeshe, baǵdarlamada mundaı sharýalardyń suranysyn qanaǵattandyratyn bir tarmaq bolýy qajet emes pe? Biraq muny elep-eskerip otyrǵan eshkim joq.

Memlekettik joba boıynsha iri qara asyraǵan sharýalardyń qatarynda nesıege qol jetkizgenimen, ary qaraı kásibin jalǵastyrýǵa birneshe jyl boıy tıesili sýbsıdıaǵa qol jetkize almaı júrgender de az emes. Sýbsıdıaǵa qoly jetpeı júrgenderdiń biri – Qaraǵandy oblysynyń Osakarov aýdanyndaǵy sharýa qojalyq basshysy Muhambetqalı Rýblev. Sharýa qojalyq ıesi osydan 4 jyl buryn «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha nesıe alyp, ondaǵan iri qara satyp alǵan. Alaıda mal basyn kóbeıtýdi oılaǵan sharýanyń josparlary júzege aspaı qaldy. Muhambetqalı Rýblevtiń aıtýynsha, tapqan tabysy mal sanyn kóbeıtpek túgili, jyldaǵy jem-shóbi men baqtashylardyń jalaqysynan artylmaıdy eken. «Negizi jyl saıyn atalyq basqa Úkimet tarapynan 500 myńnan sýbsıdıa berilýi tıis. Maldardyń jem-shóbi úshin. Biraq biz bul sýbsıdıany 2011 jyldan beri alǵan emespiz», – deıdi qaraǵandylyq sharýa. Baǵdarlama sharty boıynsha berilýi tıis bolǵan qarajatqa qol jetkize almaýy sharýashylyq ıesin sharasyz halge túsirgen. Tipti, sharýa bul týraly aýdandyq ákimdikke de birneshe ret shaǵym túsiripti. Odan da esh nátıje bolmaǵan. Búginde memleketke qaıtarýy tıis qaryzy 4 mıllıon teńgeden asady. Bul – baǵdarlama boıynsha alǵan nesıesi men onyń ústemaqysynyń qosyndysy. Qazir sharýa qojalyq ıesi ústemeniń negizsiz qosylǵanyn dáleldeý úshin sottasyp júr. Biraq odan bir nátıje shyǵatynyna ózi de senbeıdi. Eger memleket tıesili sýbsıdıany óz ýaqytynda bergende, sharýashylyq qojaıyny mundaı qıyn jaǵdaıǵa tap bolmas edim degendi aıtýda. Osylaısha, úkimettiń kómegine úmit artqan sharýa mal basyn kóbeıtýdiń ornyna, basyndaǵy qaryzyn kóbeıtip áýre-sarsańǵa túsip júr.

Ońtústik Qazaqstan oblysynda da «Sybaǵa» baǵdarlamasy arqyly sharýashylyqty jandandyrýǵa nıetti sharýalar kóp. Biraq olardyń da úmiti aqtalmaı otyr. 2013 jyly Saıram aýdanynda «Sybaǵa» baǵdarlamasy boıynsha 235 iri qara alynýy tıis bolǵan. Biraq aýdanǵa onyń jartysy da jetkizilmedi. Sóıtip, «Sybaǵa» baǵdarlamasy aıasynda berilgen tapsyrma aýdanda 50 paıyzǵa ǵana oryndaldy. Buǵan ne sebep? Basty sebep – jaıylym jerdiń joqtyǵynda bolyp tur. Saıram aýdandyq aýyl sharýashylyq bóliminiń meńgerýshisi Nurpapa Kópeev: «Sybaǵa» baǵdarlamasymen aınalysamyz degenderge jer taýyp bere almaı otyr­myz. Sebebi memleketten baǵdarlama negi­zinde nesıe alý úshin sharýa qoja­lyqtyń 8 gektar jaıylym jeri bolýy kerek», – deıdi.

Mal sharýashylyǵymen aınaly­satyn qarapaıym halyqty qýantqan «Sybaǵa» baǵdarlamasynyń júzege asqa­nynyń ózi aýylsharýashylyǵy sala­syndaǵy bir aıtýly jetistik ekeni ras. Atalmysh baǵdarlamany synǵa alýshylar da az emes. Tek memlekettik baǵdarlamanyń shıki tustaryn jetildirip otyratyn mamandar bolýy qajettigin eske salǵymyz keledi. «Sybaǵa» baǵdarlamasynyń qabyldanǵanyna da 4 jyldyń júzi boldy. Osy ýaqyt aralyǵynda baǵdar­lamanyń ıgiligin kóre almaı júr­gen­der qatary kóbeıip otyrǵany da jasyryn emes. Al baǵdarlama jumysyna jaýapty mamandar osyny nege eskermeı otyr? Jyl saıyn­ elimizde san túrli memlekettik baǵdar­lamalar iske qosylady, qarajat bóli­nedi. Biraq az ýaqyt ótkennen soń baǵdarlama jumysyna qatysty kóp­shiliktiń narazylyǵy paıda bolady. Mundaı jaıtqa sońǵy ýaqytta kózimiz de, qulaǵymyz da úırenip ketkendeı. Desek te, «Sybaǵa» baǵ­darlamasynan sybaǵasynan eshteńe ala almaǵan sharýalardyń muńyna da atqaminerlerdiń bir aıtar jaýaby bolýy tıis.