Keńes Odaǵy zamanynda Qazaqstan mektepterinde oqýshylar «KSRO tarıhy» atty ortaq oqýlyqtan bilim aldy. Sondyqtan, jas urpaq ata tarıhynan múlde alshaqtap qaldy. Onyń ústine Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterip, aıbynyn asyrǵan uly handarymyz ben dańqty batyrlarymyzdyń esimderi birtindep el jadynan óshirile bastady. Óz ishimizden shyqqan olardy jamandaǵyshtar qurmetke bólendi. Elimizde hannyń, ne batyrdyń eskertkishi turmaq, olardyń atynda bilim men mádenıet nysandary, kerek deseńiz, jalǵyz-jarym kóshe de bolǵan joq. Qazaq handarynyń aty atala qalǵan jaǵdaıda olarǵa ústem tap ókili retinde keleńsiz baǵa berilip, qısynsyz aıyp taǵyldy. Bul týraly aqyn Ǵafý Qaıyrbekov kezinde: «Basqanyń patshasynyń bári jaqsy. Nelikten bizdiń handar jaman bolǵan?» dep ashyna jazǵan bolatyn. Ult jadynyń tamyryna balta shabýǵa arnalǵan osyndaı surqaı saıasattyń nebári shırek ǵasyr buryn oryn alǵanyna senýdiń ózi qıyn. Biraq keńes zamanynyń ashshy shyndyǵy dál osyndaı bolatyn.
Táýelsizdik qazaq halqynyń óshkenin jandyryp, ólgenin tiriltti. Almaty men Astanada, oblys ortalyqtary men iri eldi mekenderde Kereı men Jánibek, Abylaı men Ábilqaıyr sıaqty áıgili handarymyzdyń, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı batyrlardyń eńseli eskertkishteri boı kóterip, olardyń esimderi eldi-mekenderge, joǵary oqý oryndary men mektepterge berildi. Babalardyń erlik pen kúreske toly ónegeli ómir joldary jaıly tom-tom ǵylymı eńbekter men ádebı shyǵarmalar jazyldy. Táýelsizdikpen birge oralyp, urpaǵyna ulanǵaıyr qonys qaldyrǵan batyr babalarymyzdyń bıik rýhy qazaqtardyń, ásirese, jańa býynynyń arasynda asa zor patrıottyq órleý týǵyzyp, ult tarıhyna degen maqtanysh sezimin uıalatty.
Qazaq, Juban aqyn aıtqandaı, «myń ólip, myń tirilgen» halyq. Birligi jarasqanda dańqy asyp, bılikke talasqanda berekesi qashqan. Barshaǵa belgili, baıyrǵy babalarymyz bórili baıraq ustap, Baıkaldan Balqanǵa deıingi alqapty erkin jaılaǵan. Kógimizde jelbiregen altyn kún astynda qyrany qalyqtaǵan týymyz memlekettigimizdiń úzilmeı jalǵasyp jatqandyǵynyń aıǵaǵy.
Qazaq handyǵy budan bes jarym ǵasyr buryn ǵana shańyraq kóterse de, Eýrazıanyń uly dalasynda ornaǵan arǵy dáýirdegi saq, ǵun, úısin memleketteriniń, bergi zamandaǵy Uly túrik qaǵandyǵy, Deshti Qypshaq pen Altyn Orda memleketteriniń zańdy murageri boldy. Arǵy dáýirlerge barmaı-aq, taza túrkilik zamanymyzǵa zer salar bolsaq, áıgili Rım ımperıasy qulap, Eýropadaǵy osy kúngi memleketterdiń nobaıy da áli qalyptasa qoımaǵan, al Qytaıda úsh patshalyq pen alýan áýlet ózara qyrqysyp jatqan 6 ǵasyrda – 552 jyly Altaıda Uly túrik qaǵanaty atty qýatty, kúshti memleket dúnıege keldi. Ol nebári jarty ǵasyr ishinde Altaı men Kavkaz arasyndaǵy alyp dalada jeke dara bılik júrgizdi. Dáýirlep turǵan kezinde Vızantıa men Irannan, Qytaıdyń eki patshalyǵynan alym alǵan er túriktiń berekesi ketip, óz ishinde bılikke talas bastaǵanda, áýeli batys jáne shyǵys bolyp ajyrap, keıin oǵyz, qarluq, qypshaq bolyp bólinip, jaýlaryna jem boldy.
Segizinshi ǵasyrda tasqa qashalǵan Kúltegin jazýynda: «Aldaý men arbaýǵa arandaǵan túrik halqy birliginen aıryldy. Tabǵashtarǵa qaısar uldary qul, kórikti qyzdary kúń boldy», – dep jazylǵan. Qaı zamanda bolmasyn, barlyq jeńisterimizdiń bastaýy bereke-birlik ekenin jas urpaq eshqashan umytpaı, ótkennen sabaq alýy úshin Kúltegin jazýynyń kóshirmesin jasatyp, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń atrıýmyna qoıǵyzdym.
Búgingi táýelsiz túrki memleketteri – Túrkıa, Qazaqstan, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan men Qyrǵyzstan jáne dúnıeniń ár túkpirine tarydaı shashylǵan jalpy sany 200 mıllıonnan asatyn 30-dan astam túrkitildes ulttar men ulystardyń uly babasy er túrik atalarymyz bolatyn. «Túrik» sóziniń bir maǵynasyn áıgili túrkolog akademık A.N.Kononov «berik» ıaǵnı «birigý», «birlik» sózinen shyǵarady. Endeshe, túrki halyqtary jaratylysynda árdaıym birge, bereke-birlikte bolý úshin jaratylǵan. Babalarymyz da bizge osyny mıras etken.
Birlik – bizdiń barlyq jeńisterimizdiń altyn qaınary, el qorǵaǵanda kúsh-qýat berer asqaq aıbary. Osyny árdaıym jadymyzda ustaýymyz kerek. Jahandaný zamanynda taǵdyr talaıymen bólinip ketken, tili, dili, dini men tegi bir túrik halyqtary HHİ ǵasyrda yntymaq jarastyrýy qajet. Sóıtip, saıasatta, ekonomıkada, ǵylym men tehnologıada ózara yqpaldastyq pen baılanystardy kúsheıte berýimiz kerek. Ata tarıhy bizdi osyǵan shaqyrady.
Búgingi toı – eń aldymen, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq toıy. Ataqty Muhammed Haıdar Dýlatıdiń derekteri boıynsha, 1465 jyly Qozybasy taýynyń eteginde tarıhı oqıǵa boldy. Bul – bizdiń eldigimizdiń tamyry tereńde jatqanyn tanytatyn asa mańyzdy tarıhı derek. Kereı men Jánibek handar Ábilqaıyr ulysynan bólinip, Shý men Talastyń arasynda Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterdi. Alty Alash anttasyp, aırylmasqa sóz baılasyp, Ulytaýǵa tańbalaryn qashap jazdy. Osylaısha, tarıh sahnasyna Qazaq degen halyq shyǵyp, ulanǵaıyr ólke Qazaq jeri dep atala bastady. Odan soń qasqa joldy Qasym han handyqtyń irgesin bekitip, keregesin kerdi. Haqnazar han shekarasyn Edildiń boıyna deıin keńeıtse, Táýekel han Túrkistan ólkesin túgeldeı Qazaq handyǵyna qaratty. Eńsegeı boıly er Esim eldiń irgesin bekitý jolyndaǵy kúreste qolbasshylyǵymen tanymal boldy. Salqam Jáńgir han Orbulaq túbindegi shaıqasta jońǵarlarǵa oısyrata soqqy berse, Áz Táýke «Jeti Jarǵyny» engizdi.
Qazaq handyǵy kezeńi – at jalynda kún keshken alash jurtynyń qaharmandyq dáýiri. El bılegen handardyń ómiri maıdan shebinde ótti. Qazaqtyń alǵashqy on tórt hanynyń jeteýi joryq jolynda qaza tapty. Osynaý uly babalardyń bıik rýhyna barlyq urpaq aıryqsha qurmetpen bas ıip, rızashylyǵyn bildiredi. Olardyń ultqa sińirgen ushan-teńiz eńbegi árdaıym el esinde saqtalady. Qazaqtardyń talaı býyny qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı zaman ornatqan han retinde qadirleıtin Áz Táýke bılikten ketken soń halqymyzdyń bereke-birligi álsirep, júzge jáne rýǵa bólinýshilik beleń aldy.
Ortalyq Azıadaǵy asa qýatty áskerı memleket sanalatyn Qazaq handyǵynyń osy osaldyǵyn ońtaıly paıdalanǵan jońǵarlar tutqıyldan soǵys ashyp, el tarıhyna «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen engen tragedıaǵa ushyratty. Dál osy tusta tarıh sahnasyna qol bastaǵan Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Malaısary sıaqty batyrlar, sóz bastaǵan Tóle, Qazybek, Áıtekedeı dýaly aýyz bıler, el bastaǵan Abylaı, Ábilqaıyrdaı handar shyqty. Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, bereke-birligi asqan qazaq qoly 1730 jyly Ańyraqaı túbinde jońǵarlarǵa kúırete soqqy berip, ata qonysyn jaýdan birjolata azat etti.
Qaz daýysty Qazybek bı:
Biz qazaq degen mal baqqan elmiz,
Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz,
Elimizden qut-bereke qashpasyn dep,
Jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep,
Naızaǵa úki taqqan elmiz.
Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz,
Basymyzdan sóz asyrmaǵan elmiz.
Dostyqty saqtaı bilgen elmiz,
Dám-tuzdy aqtaı bilgen elmiz, – degen eken.
Birliktiń qadirin bilip, bilekke bilek qosqanda atamekendi jaýdan azat etti. Alaıda, aǵaıynnyń arazdyǵy, yntymaqtyń azdyǵynan kóp uzamaı handyq joıyldy. Danyshpan Abaı aıtqandaı, «Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym» eldiń sıqyn ketirdi. Sol kezde búkil dúnıe júzin jaılaǵan, «bólip al da, bıleı ber» atty otarshyldyqqa negizdelgen surqıa saıasat Qazaq elin birjolata Reseı patshalyǵynyń otaryna aınaldyrdy. Budan keıingi Qazan tóńkerisinen, Azamat soǵysynan, halqymyzdyń teń jartysyn jalmaǵan otyz ekinshi jylǵy asharshylyqtan er-azamatqa da, elge de syn bolǵan Uly Otan soǵysynan qazaq qanshama qansyrap shyqsa da, azattyq ańsaǵan órshil rýhy men ulttyq kelbetin joǵaltqan emes.
El arasynda aıtylatyn támsil bar. Abylaı han: «Úsh armanym bar edi. Birinshisi, elimdi beıbit ómirge jetkizsem dep edim, qan kóp tógildi. Ekinshisi, halqym qala, kent sala almady. Úshinshisi, eldiń basyn biriktire almadym», – degen eken. Abylaıdyń asyl armandary táýelsizdik tusynda túgeldeı oryndaldy. Qazaqstannyń qaı túkpirine barsaq ta, qalalarymyz ben aýyldarymyz jarqyrap, jaınap tur.Dalamyz jaıqalǵan eginge tolyp, elimiz jasyl baqqa aınaldy. Altyn kún shýaǵyn shashqan kók baıraǵymyzdyń astynda qazaq qana emes, 130 ulttyń ókilderi bereke-birlikpen tatý-tátti ómir súrýde. Men budan burynyraq «Qazaq tarıhynda biz uıalatyn eshteńe joq» degen edim. Búgin sol sózimniń jalǵasy retinde: «Bizge babalar tulparlarynyń tuıaǵymen jazylǵan ata tarıhynyń ár paraǵy erekshe qymbat. Qazaqtardyń búgingi jáne bolashaq býyny ony árdaıym oryndy maqtan etetin bolady» degim keledi.
qamshy silteıdi
derekkóz: qazaquni.kz
