Ke­­den Odaǵynda taýar eksporttaý jaǵy­nan ozyp turǵan Re­seı Federasıa­sy bo­lyp tabylady, kedendik statıs­tıka boıyn­sha onyń úlesi – 62,2 %, Belorýssıa – 26,6 %, Qazaqstandiki – 11,2 %. Belorýstardyń úlesi qazaqtardan eki ese kóp bolsa, orystardyń úlesi belarýs pen qazaqtardyń úlesterin qos­qannan eki ese kóp. Iaǵnı, soltústik kórshimiz úshin bul odaq tıimdi. Keden Odaǵyna kirsek, arzan taýarlarǵa qaryq bolamyz degen úmitimiz aqtalǵan joq. Kerisinshe, qymbatshylyq kún ótken saıyn qal­tany qaǵyp, alqymnan qysyp barady. Onyń zardaptary qandaı bolyp jatqanyn kórip júrmiz, túptep kelgende, budan memleket te, jeke azamattar da zıan shegýde. Kedendik Odaq aýqymynda avtomobılderdi eksporttaý salasynda da Reseıdiń aıdarynan jel esip tur. Qazaqstandaǵy eń kóp satylatyn reseılik avtomobılder, Kedendik Odaqqa kirgeli beri qazaqstandyq avtosalondardyń satý reıtıńinde orys avtotehnıkasy birin­shi oryndy bermeı keledi. Tek bir ǵana «Lada» avtokóliginiń qazaqstandyq av­to­naryqtaǵy satylý úlesi 52 % jetip otyr. Buǵan endi GAZ, ÝAZ, KamAZ sıaqty taza reseılik markalar men orys jerinde qurastyrylatyn sheteldik markalardy qossaq, Qazaqstandaǵy satylatyn reseılik avtoónerkásip ónim­deriniń bizdiń ishki naryǵymyzda alatyn úlesi budan da kóp. Basqasha aıtsaq, Qa­zaqstanda satylatyn árbir ekinshi jańa avtomobıl reseılik bolyp otyr. Bul ekonomıkalyq ekspansıa emeı nemene? Negizinde, Kedendik Odaq qurýdaǵy basty maqsat – oǵan múshe elderdiń arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastardy ashyq, móldir jáne eshbir kidiris-kedergisiz damytý bolatyn. Biraq, is júzinde bul ıgi maqsatqa jetý ońaı bolmaı tur. Bul týraly qazaqstandyq kásipkerler Kedendik Odaq jumys isteı bastaǵan sátten-aq zarlap keledi. Tipti, Mınskide ótken basqosýda Qazaqstan Prezıdenti N.Nazarbaev bul odaqtyń qyzmetin synǵa alǵany belgili. Ásirese, júk tasymaly, taýar eksporty, kedendik rásimdeý salalarynda kedergiler áli kúnge deıin kóp eken. Mysaly, Qazaqstanda óndiriletin alkogól ónimderi Reseı men Belorýs naryǵyna kire almaı otyr. Al, bul memleketter­de óndirilgen araq-sharap elimizdiń dúken­derinde tolyp tur. Qazaqstan Kedendik baqylaý komıtetiniń tóraǵasy Ǵusman Ámirınniń málimdeýinshe, 2013 jyly reseılik jáne belarýstyq alkogól ónim­deriniń bizdiń elimizge ımporty 22 % artqan, sóıte tura, qazaqstandyq spırt­ti ishimdikterdiń Keden Odaǵyna eksporttalýy 16,5 % kemigen eken. Qazaqstandyq et-sút ónimderiniń Keden Odaǵy aımaǵyna eksporttalýy da máz emes. Mınskide ótken Joǵarǵy eýrazıalyq ekonomıkalyq keńeste Elbasy N. Nazarbaev osylaı dep syn aıtyp, mundaı kedergilerdiń Reseı tarapynan bolǵanyn jasyrǵan joq: «Qazaqstannyń et ónimderi ádeıi ótkizilmeıtin jaǵdaıda tur. Óıtkeni, Reseıde olarǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń sanıtarlyq sertıfıkattarynda joq normalardy qoldanyp keledi. Al Belorýs eli jańa tehnıkalyq reglamenttiń engizilýine baılanysty azyq-túlik taýarlaryn Reseı naryǵyna tıisti kólemde alyp shyǵa almaı otyr. Biryńǵaı ekonomıkalyq keńistiktegi tehnıkalyq reglamentti keńeıtý bıznes ortany jaqsartqysy keletin Qazaq­stannyń saıasatyna qaıshy kelýde». Iaǵnı, Reseıdiń múddesine oraılastyrylǵan jasandy búrokratıalyq kedergiler Keden Odaǵynyń keńirdeginen qysyp, ózge múshe memleketter úshin tıimdiligin tó­men­detýde. Ekonomıs maman­­dardyń jal­pytanylǵan pikirine súıensek, Kedendik Odaqtyń biregeı Keden kodeksi ázirlengende Reseıdiń mysy basyp, reseılik Kedendik kodekstiń qaǵıdalary men talaptary negizge alynyp ketken. Osydan kelip, Kedendik Odaqta Reseıdiń múddesi basym turatyn syńarjaq jaǵdaı qalyptasty. Burynǵy frıtreıderlik baǵyttaǵy Qazaqstannyń derbes Ke­dendik kodeksi aıasynda kedendik alym-salyq aıtarlyqtaı tómen bol­sa, Kedendik Odaqtyń birtutas ko­­­deksi alym-salyqtardyń deńgeıin aıtarlyqtaı kóterip jiberdi. Óıt­keni, onyń negizinde Reseıdiń pro­tek­­sıonıstik sıpattaǵy burynǵy Ke­dendik kodeksi tur. Keden Oda­ǵynyń aýmaǵynda júk tasymaldaýdyń qıyn ekenin logıstıkalyq tasymalmen aınalysýshylar da áýel bastan aıtyp keledi. Júk tasymalymen aınalysýshylar kedendik rásimdeýde ákimshilik qaǵazbastylyq kóbeıip ketýinen sheka­ralardy kesip ótýdiń qıyndaǵanyn, ke­dendik búrokratıadan kóp ýaqyt jo­ǵaltyp otyrǵandaryn aıtyp narazylyq bildirýde. Munyń barlyǵy tasymaldaý shyǵyndaryn arttyryp, taýarlardyń bu­zylýyna yqpal etýde, túptep kelgende, tasymaldanatyn taýardyń baǵasy sharyqtap qymbattaýda. Keden Odaǵyndaǵy Reseıdiń jasap otyrǵan ozbyrlyǵyna Belorýssıa da narazylyq bildirip otyr. Bul týraly 2013 jylǵy qarashanyń sońynda Belorýs Respýblıkasynyń Birinshi vıse-premeri Vladımır Semash­ko málimdedi. Onyń aıtýynsha, Keden Oda­ǵynyń zańnamasyndaǵy shıki­likter­den belorýstyq ónerkásip zıan shegýde. Ásirese, belorýstardyń aýyl sharýashylyq tehnıkalarynyń Reseı na­ryǵyna enýine tosqaýyldar qoıylýda. Oǵan qosa, Reseıdiń oılap tapqan ımporttalatyn avtotehnıkalarǵa salynatyn «ýtılızasıalyq salyǵy» belarýstyń MAZ avto tehnıkasynyń qunyna 18% paıyzdyq ústeme qosýyna alyp kelip, básekelestikke tótep berýin tómendetýde. V. Semashkonyń aıtýynsha, munyń barlyǵy belarýstardyń shash etekten shyǵynǵa batýyna yqpal etip otyr. Mınsk sammı­tinde Keden Odaǵyna Armenıa kiredi, odan keıin Qyrǵyzstan, sosyn Ýkraına kirýge yntaly, tipten, Úndistan men Túr­kıa da kirmekshi-mys degen áńgimeler aıtylǵany esimizde. Biraq, is júzinde bul atalǵan memleketterdiń halqy Keden Odaǵyna kirýge qarsy ekenin álemdik qaýymdastyq keıinirek bile bastady. Qazir Ýkraınada «Evromaıdan» degen atpen belgili halyq tolqýy basylmaı tur, ýkraındyqtardyń talaby – Ýkraına Evroodaqqa kirýi tıis, al, Keden Oda­ǵyna kirýine ol eldiń halqy úzildi-kesildi qarsy. Ýkraına bıligi ásker men polısıany barynsha paıdalanyp, qarsylyq aksıasyn basýǵa nıettengenimen, qarý­ly qaqtyǵysta júzdegen adam jara­qattansa da, túrli-tústi «maıdanǵa» úırengen ýkraındyqtardy alǵan betinen qaıtarý qıyn bolyp tur. Tipten, kúni keshe ereýilshiler Kıev qalasynyń ákimshiligin, túrli memlekettik ǵımarattardy basyp alyp, prezıdent ákimshiligine shabýyl jasady. Evroıntegrasıany qoldaýshylar Ýkraınanyń Keden Odaǵyna qosylýyna qarsylyq retinde mezgili shektelmegen qar­sylyq kórsetetinin jarıalady. Olar Keden Odaǵyna kirýdi – Reseıdiń bodanyna aınalýmen teń dep túsinedi. Armenıa bıliginiń Keden Oda­ǵyna qosylamyz degen málimdemesi de ol eldiń ishinde qat­ty narazylyq týyndatyp otyr. Bul sheshimge qarsylyq re­tinde azamattyq usta­nymdaryn bildirý maqsatynda Armenıa astanasy Erevanda myńdaǵan adam qatysqan úlken mıtıń ótti. Mıtnıngti uıymdastyrýshy – Armenıa prezıdenttigine úmitker kandıdat bolǵan Parýır Aırıkán armándar evroıntegrasıany qoldaıtynyn aıtty. Onyń bastamasy qoǵamdyq qoldaýǵa ıe bolyp, «Abyroıly otan» azamattyq bastama uıymy, «Mura» opozısıalyq partıasy, Armen Martırosán jáne Davıd Sanasarán sıaqty qoǵam qaıratkerleri bastaǵan myńdaǵan erevandyqtardyń qarsylyq sherýine ulasty.

     Keden Odaǵyna kirmekshi bolyp otyrǵan Qyrǵyzstan 2015 jyly Eýrazıalyq ekono­mıkalyq odaq jumysyn bastaǵanda onyń tolyq múshesine aınalady eken. Bulaı dep sáýegeılikpen aıtqan – Reseı Prezıdentiniń keńesshisi – Sergeı Glazev. Degenmen, mundaı mańyzdy saıası sheshimdi qabyldaý Qyr­ǵyzstanǵa ońaı bolyp otyrǵan joq. Bir jaǵynan qyrǵyzdar 1998 jylǵy 20 jeltoqsanda Dúnıejúzilik saýda uıymyna (DSU) kirip alǵan. Iaǵnı, qyrǵyz aǵaıyndar 15 jyl boıy DSU qyzyǵyn kórip, nanyn jedi, artyqshylyǵy men paıdasyn kórdi. Osy jerde: «Olaı bolsa, Qyrǵyzstan Keden Odaǵyna nesine kirmek?» degen suraq týyndary sózsiz. Onyń syry mynada bolsa kerek. Qyrǵyz ekonomıkasy negizinen Qytaıdyń taýarlaryn reeksporttaýmen (ımportty úshinshi elderge qaıta eksporttaý, qazaqsha aıtsaq, alyp-satý) paıda tabatyny barshamyzǵa málim (Qazaqstanǵa – «Dordoı» kóterme bazary, Ózbekstan men Tájikstanǵa – «Qarasý» kóterme bazary arqyly). Keden Odaǵy qurylǵaly qyrǵyz shekarasyna «qulyp» salyndy. Oshtaǵy qyrǵyz-ózbek arasyndaǵy qantógispen aıaqtalǵan janjaldan soń Ózbekstan men Qyrǵyzstannyń qarym-qatynasy da nashar. Osyndaı qıyn jaǵdaıdan reeksporttyq saýda daǵdarysqa ushyrap, Qyrǵyz ekonomıkasy abdyrap qaldy. Endi olar oryn alǵan qıyndyqtan shyǵý­dyń joldaryn qarastyrýda. Sondaı joldyń biri – Keden Odaǵyna kirip, «úlken aǵalardyń» qamqorlyǵyn kórý. 2013 jylǵy 19 qarashada Máskeý qalasynda ótken Eýr­azıalyq ekonomıkalyq komısıanyń keńesinde Qyrǵyzstannyń Keden Odaǵyna kirýiniń «jol kartasy» maquldandy. Qyrǵyzstannyń ekonomıka mınıstri Temir Sarıevtiń aıtýynsha, «jol kartasy» bul el úshin mańyzdy bes máseleni qamtıdy: respýblıka kásipkerlerin qoldaıtyn arnaıy qor qurý, eńbekti kóp qajet etetin óndiristerdi damytýǵa tájirıbelik kómek berý, «Dordoı» jáne «Qarasý» kóterme bazarlaryna qoldaý kórsetý, eńbek mıgranttaryn qorǵaý týraly jeke kelisim jasaý, Qyrǵyzstannyń syrtqy shekaralaryn jaraqtandyrýǵa kómek kórsetilýi. Eń bas­tysy – Qyrǵyzdar Keden Odaǵyna kirgeni úshin onyń múshelerinen $1,2-1,6 mlrd. qaıtarymsyz kómek alady eken. Alaıda, bılik qoldaǵanymen, Qyrǵyzstannyń ishindegi birqatar saıası kúshter Keden Odaǵyna kirýge qarsylyqtaryn bildirip, saıası sherýler ótkizip te úlgerdi.

Sonymen qatar, Qytaı Halyq Respýb­lıkasynyń (QHR) tóraǵasy Sı Szınpın Bishkekke jasaǵan byltyrǵy resmı saparynda «Uly Jibek jolyn» jańǵyrtatynyn aıtyp, bul jobadan Qyrǵyzstannyń qur alaqan qalmaıtynyn ańǵartty. Keden Odaǵyna kirse, Qytaımen qarym-qatynastary qalaı bolary beımálim. Kirmeske amaly taǵy joq. Osylaısha, Qyrǵyzstannyń ne isterin bilmeı dal bolyp otyrǵany, al, Keden Odaǵy bolsa, «ekonomıkalyq maska» kıgen Reseıdiń saıası oıynshyǵyna aınalyp bara jatqany baıqalady. «Baqsam, baqa eken» demekshi, Keden Odaǵyna kirý – paıdaǵa kenelý emes. Odaqtyń ishinde de ózara básekelestik pen ulttyq múdde úshin kúres qyzyp tur. Osyndaıda «Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» degen atalarymyzdyń aıtqany taǵy da oıyńa keledi. Bálkim, Mınskide aıtqan Elbasymyzdyń synynan keıin Reseı óziniń ambısıalyq aıylyn jıyp, Keden Odaǵynyń jumysy jaqsaryp keter degen úmitimiz bar. Biraq, biz mynany umytpaıyq: bolashaqta qurylady dep otyrǵan eýrazıalyq odaqtyń atyna zaty saı emes. Úsh qana memleket birik­ken shaǵyn odaqty «Eýrazıalyq» dep dabyraıtyp aıtýǵa kelińkiremeıdi, Eýrazıada qanshama memleketter bar. Basqasyn aıtpaǵanda, Qytaı, Úndistan, Japonıa, Túrkıa sıaqty iri memleketter. Meniń oıymsha, Qazaqstan úshin óziniń geosaıası jaǵdaıy men tranzıttik áleýetin ult­tyq múddege saı paıdalana otyryp, erkin saýda men ashyq qarym-qatynasqa negizdeletin jan-jaqty ekonomıkalyq damý anaǵurlym tıimdi bolar edi. Kezinde, Qazaqstanda «Eýropaǵa jol» sıaqty memlekettik baǵdarlamalar boldy, bizge sondaı keshendi, keń aýqymdy is-qımyl kerek. Álde, bizdiń «Evropaǵa jolymyz» Reseı men Belorýssıadan ári aspaǵany ma? Taǵy bir nazar aýdaratyn másele, bolashaqta qurylady dep otyrǵan Eýrazıalyq Odaqtyń atyna zaty saı emestigi. Dúnıejúzilik saýda uıymynyń (DSU) jóni basqa, oǵan tolyqqandy múshe bolýǵa umtylýymyz kerek. «Darıanyń túbinen qudyq qazba» degen halyq danalyǵyn eskergen jón. Álemdik aýqymdaǵy saýda-ekonomıkalyq uıym tur­ǵanda, Qazaqstan qandaı da bir aımaqtyq odaqqa kirip, kiriptar bol­maı-aq, táýelsiz el retinde DSU múshe bolyp, Eýrazıa keńistigi men Ortalyq Azıa­daǵy ekonomıkalyq hab pen eksport-ımport shlúziniń rólin atqarýǵa, kólik-kommýnıkasıalyq ınfraqurylymdy damyta otyryp, utymdy tranzıttik dáliz ben iri qarjylyq ortalyqqa aınalýǵa tyrysqany jón.

Seıilbek Musataev, saıası ǵylymdarynyń doktory