Áleýmettik jelilerde Almatyda shamamen 12-18 maýsym aralyǵynda bolatyn jer silkinisi týraly beıresmı aqparat taraǵan edi. "Ulttyq seısmologıalyq baqylaý jáne zertteý ǵylymı ortalyǵy" (NNCSNI) atalǵan aqparattardy joqqa shyǵardy jáne «jaqyn arada joıqyn jer silkinisi bolmaıdy» dep málimdedi.
Atalǵan jer silkinisi týraly aqparat aldymen Telegram áleýmettik jelisindegi arnalardyń birinde jarıalandy. Naqty derekkózi kórsetilmegen aqparatta "aldaǵy jer silkinisi kem degende 7,5 shamasynda bolady dep kútilýde"dep jazylǵan. Belgisiz "sarapshynyń" aqparatyn almatylyqtar birden taratyp, Whatsapp chattar arqyly jaqyndaryna "eskertý" jasaı bastady.
Araǵa birneshe kún salyp belgisiz sarapshy aqparatqa ózgeris engizip, jer silkinisiniń 7,5 emes 12 magnıtýlaly bolatynyn jazdy. Bilikti sarapshylar mundaı magnıtýdanyń shyndyqqa janaspaıtynyn, Rıhter shkalasy boıynsha maksımaldy magnıtýdasy nebári 9,5 quraıtynyn atap ótti.
"Ulttyq seısmologıalyq baqylaý jáne zertteý ǵylymı ortalyǵynyń" habarlamasyna sáıkes aldaǵy ýaqytta múndaı joǵary magnıtýlaly jer silkinisi bolmaıtynyn aıtty.
"UǴKO saraptaý komısıasynyń sońǵy otyrysy 2025 jylǵy 11 maýsymda ótti. Komısıa búgingi kúni bizde "ólshenetin parametrlerde eshqandaı aýytqý joq" degen qorytyndyǵa keldi. Qarapaıym tilge aýdarǵanda bul mundaı jer silkinisin kútýge eshqandaı sebep joq degendi bildiredi", - dedi boljaý komısıasynyń múshesi, tehnogendik seısmıka zerthanasynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Nursársen Ózbekov.
Qaladaǵy jer silkiniske baılanysty almatylyqtar óz alańdaýshylyǵyn áleýmettik jelide bólisip otyrady. Osyǵan baılanysty Qamshy aqparattyq agenttigi sarapshy Elızaveta Esenjigitovanyń pikirin oqyrman nazaryna usynady. Sarapshy Almaty qalasyndaǵy jer silkinisiniń jıileýin bylaı túsindirdi:
Qazaqstannyń eń iri megapolısi - Almaty qalasyn qosa alǵanda, Almaty oblysynyń aýmaǵy kiretin Soltústik Tán-Shan aımaǵy búkil Ortalyq Azıadaǵy eń seısmıkalyq qaýipti aımaqtardyń biri bolyp tabylady. 1880 jyldan 1915 jylǵa deıin álemdegi seısmıkalyq prosesterdiń belsendilenýine deıingi júz jyldan astam ýaqyt ishinde munda on shaqty joıqyn jer silkinisi bolǵanyn atap ótý jetkilikti. Olardyń ekeýi (1889 jylǵy Chılık jáne 1911 jylǵy Kemın) 8 baldan joǵary boldy jáne álemdik seısmıkalyq apattar dárejesine kóterildi.
Qazirgi ýaqytta jyl saıyn Almatydan 100 km radıýsta 200-ge deıin jer silkinisi bolady. Seısmologıa ınstıtýtynyń málimetinshe, 2018-2022 jyldary Almatyda 2000-nan astam jer silkinisi bolǵan. Olardyń aýmaqtyq taralý sıpatyna súıene otyryp, negizgi seısmıkalyq belsendilik qalanyń ońtústigi men ońtústik-shyǵysynda damıdy. Uzaq ýaqyt boıy álsiz jer silkinisteriniń kóp sany bul aımaqty seısmıkalyq qaýipti aımaqtarǵa jatqyzady.
Sarapshynyń aıtýynsha, Qazaqstan aýmaǵynyń 40% - y seısmıkalyq belsendi aımaqta, al el aýmaǵynyń shamamen 30% - y tehnogendik sıpattaǵy jer silkinisterine ushyraıdy.
«Al joǵaryda atalǵan aýmaqtarda 10 mln-nan astam adam turady, 400-den astam eldi meken ornalasqan, ónerkásiptik áleýettiń 40% - y jáne Ekonomıka obektileriniń 50% - na deıin shoǵyrlanǵan. Qazaqstan aýmaǵynda árdaıym jer silkinisi bolǵan, aldaǵy ýaqytta da bolady. Jer qoınaýynda geologıalyq prosester júredi jáne osy prosester kezinde jer qyrtysynda energıa jınalady. Jer ózin osy energıalardan bosatady jáne olardyń jer betine shyǵatyn jerlerinde oqıǵalar (dúmpýler) bolady. Eger Qazaqstan boıynsha oqıǵalardyń jalpy sanyn alsaq, onda jylyna 10 myńnan astam oqıǵany tirkeımiz», deıdi Elızaveta Esenjigitova.
Sondaı-aq seısmolog magnıtýdasy az jer silkinisi neǵurlym jıi bolsa soǵurlym jaqsy ekenin aıtty. Muny ǵylymı zertteýlerge súıene otyryp túsindirdi:
«Eger jer silkinisi bolmasa, onda úlken jer silkinisi bolyp, joıqyn saldarǵa ákelýi múmkin edi. Sondyqtan mundaı oqıǵalar neǵurlym kóp bolsa, jer qyrtysy úshin soǵurlym jaqsy bolady dep sanaımyz.
Seısmologıa ınstıtýtynda ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysady jáne baǵyttardyń biri – boljam. Boljamnyń úsh túri bar: uzaq merzimdi, orta merzimdi jáne qysqa merzimdi. Uzaq merzimdi boljamǵa sáıkes, biz ártúrli egjeı-tegjeıli kartalardy daıyndaımyz. Bul kartalarda eń qaýipti jerler kórsetilgen. Osy kartaǵa sáıkes Almaty qalasy 8-9 baldyq aımaqta ornalasqan».
Almaty oblysyndaǵy sońǵy joıqyn jer silkinisi 1887 jáne 1911 jyldary bolǵan. Odan beri 100 jyldan astam ýaqyt ótti. Statısıkalyq málimetter boıynsha ár 120-130 jyl saıyn qala aýmaǵynda 8-9 baldyq úlken jer silkinisi bolǵan. Osyǵan qatysty sarapshynyń pikirin bildik.
«Eń aýyr jer silkinisterinen keıin (1887-1911) 1990 jylǵa deıin Almatynyń mańynda magnıtýdasy 5,0-den asatyn 14 jer silkinisi boldy. 1990 jylǵy 12 qarashadaǵy Baısorýn jer silkinisinen keıin Almaty óńiriniń aýmaǵynda 5 magnıtýdasy bar jer silkinisi bolǵan joq. 1991 jyldan bastap Almaty aımaǵy sheginde qatty jer silkinisi bolmaǵan.
Buǵan deıin bolǵan 3 birdeı joıqyn jer silkinisteriniń saldaryn zertteı otyryp, biz sıkldik bar jáne ár 120-130 jyl saıyn osy oqıǵalardyń qaıtalaný múmkindigi bar degen qorytyndyǵa keldik. Biraq biz jer qyrtysyndaǵy tektonıkalyq belsendilikti únemi qadaǵalap otyramyz, bul óte baıaý proses bolǵandyqtan mundaı oqıǵalar arasyndaǵy alshaqtyq ǵasyrlarǵa, tipti myńjyldyqtarǵa jetýi múmkin. Joıqyn jer silkinisi bolýy múmkin biraq naqty ýaqytty boljaý óte qıyn».
Sarapshy Almaty qalasy joıqyn silkinisine daıyn ba suraǵyna bylaı jaýap berdi:
«Iá, bizde ýákiletti organdarda (TJM, TJD) kúshti jer silkinisterine den qoıý jáne olardy joıý jospary bar. Jospar boıynsha bul is – sharaǵa jergilikti kúshter qatysady-bul tótenshe jaǵdaılar Departamentteri jáne jaqyn ornalasqan áskerı bólimder, Qorǵanys mınıstrliginiń kúshteri. Evakýasıalaý jospary men marshrýttary bar, kómek kórsetý oryndary, ásirese temirjol poıyzdarynyń quramy anyqtalady. Jyl saıyn Qazaqstan boıynsha taıaý shet eldermen birlesip komandalyq-shtabtyq oqý-jattyǵýlar ("Jer" jáne "Jartasty qala") ótkiziledi. Arnaıy bólingen oryndarda joıý jáne den qoıý boıynsha jattyǵýlar ótkiziledi».
Qazirgi tańda seısmologıa ınstıtýty jer silkinisin boljaý, seısmıkalyq qaýip pen seısmıkalyq qaýipti baǵalaý jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyndaǵy eldi mekender men strategıalyq obektilerdiń seısmıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý salasyndaǵy problemalardy sheshý boıynsha irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı-zertteý mindetterimen aınalysady.
«Sondaı-aq, bizdiń mamandar dáris oqıdy, broshúralar men býkletter daıyndaıdy, jyl saıynǵy komandalyq-shtabtyq jattyǵýlarǵa qatysady. Jer silkinisi bolǵan jaǵdaıda daıyn bolýǵa tyrysamyz. Bizdiń jumysymyzdyń nátıjesi egjeı-tegjeıli kartalar desem de bolady. Olar normatıvtik qujattar bolyp tabylady, olardyń negizinde qurylys normalary men erejeleri jasalady. Qazaqstannyń eń seısmıkalyq qaýipti óńirleri-Almaty, Almaty oblysy, Shyǵys Qazaqstan, sondaı-aq Jambyl jáne Túrkistan oblystary», deıdi sarapshy.
Sonymen qatar, sarapshy jer silkinisi bolǵan jaǵdaıdaǵy qaýipsizdik erejesine toqtalyp ótti.
«Qazir qaladaǵy ǵımarattar óte tyǵyz salynyp jatyr jáne ǵımarat janyna jınalý qaýipti bolýy múmkin. Jer silkinisi kezinde eń jaqsy oryn stadıon nemese fýtbol alańy sıaqty ashyq alań bolyp sanalady. Qazirgi ýaqytta árbir turǵyn úı kesheni nemese uıym TJ kezinde jınalatyn oryndy derbes anyqtaıdy. Biraq báribir TJD qyzmetkerleri bul jaǵdaıda qala turǵyndaryn jınaý alańyn anyqtaýǵa kómektese alady.
Qaýipsiz jınalý orny elektr jelisinen, aǵashtardan jáne ǵımarattardan alys ári ashyq jer bolýy kerek. Jer asty dúmpýleri kezinde ǵımarattarǵa jaqyndaýǵa múldem bolmaıdy. Al turǵyn úılerdiń kireberisterinde qadamdyq nusqaýlyqpen aqparattyq stendter ornatý qajet», dep sózin aıaqtady ol.
