Bul sózdiń avtory men emes, er kindiktilerdiń ózderi, dálirek aıtqanda, kópke tanymal ázilkesh Marat Oralǵazın. Óziniń twitter paraqshasyna osylaı degen Marattyń tobyqtaı sózi bútin bir zamannyń «maskasyn» sypyryp alyp tastaýǵa jarap tur.
Al bizde áli kúnge «qyz alyp qashý – qylmys» dep, soǵan arnaıy «kúltóbeniń basyna» jınalyp júrgen top bar. Solarǵa da, ózimizge de dálel retinde búginde súıgen jigiti almaı qashyp ketken qyzdardyń jaıyna úńilip kórgen edik.
Áýeli erkek áıeldi, sosyn áıel balany...
Qazir kim kóp, ákesiz ósip jatqan bala kóp. Buryn aýylda oń jaqta otyryp bala tabýdyń ózi ólimnen kúshti uıat sanalsa, qazir jar qushpaı jatyp-aq, qursaq kóterip qoıý degen odan da soraqy is shyqty. Ony anasy áýeli «abort» jasatyp tastamaı, toǵyz aı aman-esen kóterip, jaryq dúnıege alyp kelse bir sári. Sosyn ony qoqys jáshigi nemese jetimder úıiniń tabaldyryǵyna tastap ketpese... Keı derek kózderi Qazaqstanda barlyǵy 75 myńǵa jýyq taǵdyry talaıly tastandy balanyń baryn aıtsa, endi biri, naqtyraq aıtsaq, azattyk.kz saıty memlekettik emes uıymdar júrgizgen zertteýlerge ıek arta otyryp, sońǵy 10 jylda elimizde ata-anasynyń qaraýynan aıyrylǵan balalar sany 96 myńǵa jetti dep habarlaıdy. Olardyń 80 paıyzynyń ata-anasy tiribolǵandyqtan áleýmettik jetimder qataryna kirgiziledi eken. Al bul – joǵaryda Marat aıtpaqshy, qyzdyń etegin kóterýdi ǵana maqsat tutyp, ıelik etýge kelgende taıyp turǵan, «almaı qashqan» jigittiń jáne soǵan erik berip qoıyp, sońynda ne isterin bilmeı balasyn tastap kete barǵan «kókek analardyń» lańy. Bul bir deńiz.
«Otyrǵan qyz» qaıdan shyǵady?..
Ekinshiden, já, meıli, qyzdyń aıaǵy aýyrlamaı-aq qaldy delik. Jigiti ony «almaı qashty». Biraq ol báribir kináli ǵoı? Eń birinshiden, ol qyz júregin oıynshyq etti, bálkim abyroıdan aıyrýy da ǵajap emes. Endigi jerde ol beıbaq turmys qura ala ma, joq pa? Iaǵnı, qyzdardyń otyryp qalýy tegin emes, biraq biz osy jaǵyna mán bermeı, tek «bala sanyn kóbeıtpeı neǵyp otyr?», «ketpeı me?» degen sıaqty qatań ári saýatsyz kózqarastyń jeteginde júrmiz, shyny kerek.
Osy tusta bir támsil aıtsaq...
Baıaǵyda bir kedeıdiń qyzy toıǵa barǵysy kelip, ákesinen qaıta-qaıta surana berse kerek, áýeli «barmaısyń» dep kesip aıtqan áke, keıin taǵy suranǵan qyzynyń júregin jaralap almaıyn dep «qyzym bara ǵoı, biraq barǵyzbasyń barǵyzbaı qoımasa» dep jaýap qatypty. Muny estı sala «bara ǵoıyna» ǵana mán bergen boıjetken sol kún kelip jetkende, toıǵa baraıyn dep kıim izdeıdi ǵoı. Qarasa, ıyǵy jyltyraq bir kıimi joq eken. Sonda baryp túsinipti «barǵyzbastyń» mánisin. Iaǵnı, qyzdy toıǵa jibermeıtin ákesi emes, joqshylyq eken.
Sol sekildi, qyz baıǵustyń ketkisi-aq keledi, biraq «barǵyzbasy» bar, sonyń eń negizgisi áýelde onyń ómirimen áldekimniń «oınap ketýi» bolýy bek múmkin. Iaǵnı, «almaı qashyp ketken» jigittiń qıanaty. Bul eki deńiz.
Elimizde búgin 10 myńnan asa jezókshe bar
Táýelsiz sarapshylardyń deregi osylaı deıdi. Al bul – úshinshi bir úlken másele. Jáne bul – Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekstannan kelgen tranzıtti jezókshelerdi esepke almaǵandaǵy ózimizdiń qarakózder quraıtyn qomaqty san. Máselen, Shymkent qalasynda bir túnde 2000 jezókshe kóshege shyǵady dese, jýyrda sol eki myń jezóksheni teksere kelgende 24-inen vıch-ınfeksıa tabylyp, quqyq qorǵaý oryndary men jergilikti ókimettiń kótergen shýy áli basyla qoıǵan joq. Munaıly mekenderdiń kóptep tabylýyna jáne soǵan oraı sheteldik jumysshylardyń aǵylyp kelýine baılanysty, Aqtaý men Atyraýda bul kásip ıeleriniń qarasy kúrt kóbeıip ketken. Bul Jer betinde ejelden kele jatqan «kásip» bolsa da, ony órshitetin syrttan kelgen bireý emes, óz ishimizde, ózimiz. Iaǵnı, «almaı qashqan» jigittiń kesiri osy jerden taǵy áshkere bolady. Ol jaı ǵana «oınap» ketti, al onyń saldarynan bir taǵdyr tóńkerilip tústi. Áý basta bálkim ádepti, arly qyz ba edi, sońynda ashynǵany sonshalyq ar men uıatty jınastaryp qoıyp, bylaısha aıtqanda bettiń aryn belbeýge túıip, kánigi kásiptiń ıesi bolyp shyǵa keldi. Árıne, qate eshqashan birjaqty bolmaıdy, «tana kózin súzbese...» dep keletin maqaldy kóldeneń tartatyndar da tabylady, ol negizsiz de emes.
Biz – «alyp qashqan» býynnyń urpaǵymyz
Salmaqtap kórelikshi, kónbeı júrgen qyzyn qolǵa túsirip, zorlyqpen úıine alyp baryp, tabaldyryǵyn attatyp, basyna aq jaýlyq salsa, árıne, qylmys. Ásirese eýropalyq túsinikpen ósken qyz-kelinshekter úshin qyz alyp qashý – eń bir jabaıy dástúr. Al bizdiń qazaqy kózqaras jaǵynan alǵanda, bul – úılenýdiń bir tásili. Mysaly, áke-sheshemizdiń kezinde jigit qyzdy unatty ma, kelise me, joq pa, qyz otynǵa, sýǵa barǵanda bas salyp, alyp qashyp ketken. Qazaqtyń kóptegen shańyraǵy solaı qurylǵan, qyzdar kúıeýin tek tósekte ǵana kórgen. Al solar eshýaqytta «ıshshaı» desip, bir-biriniń betine kelmegen. «Erkek – úıdiń egesi, áıel – onyń shegesi» degen túsinik ár qazaq otbasynyń berik konsepsıasy edi. Ekinshiden, kelisip alyp qashý degen bar, ol – eki jaqtyń saltanatty túrde toı jasaýǵa shamasy kelmegende toqtaıtyn baılamdary. Qaısysy bolsyn, jaqsy nıet, jaqsy nátıje. Al endi osylaı alyp qashsa da otbasyn qurǵan jaqsy ma, bolmasa qyzdardyń otbasyn qurmaı, oń jaqta júkti bolyp qalyp, tastandy balalar sanyn kóbeıtip jatqany jaqsy ma?Eń basty aıtarlyǵy munda jigit qyzdy «bul qyz meniń ómirlik jarym bo-lyp, úıimde júredi, balalaryma ana bolady» degen nıetpen alyp qashady. Eger onyń basqa oıy bolsa, birkúndik qumar bolsa, ol basqasha áreket jasar edi. Iaǵnı, aldymen «toıattap», sosyn bolary bolyp, boıaýy sińgen soń, is nasyrǵa shapqanda «kúıeý jigit» almaı qashady. Sonda úılený úshin alyp qashqan jigit qylmysker me, álde...
Avtor: Márıam Ábsattar
