90 جىلدارى قازاقستانداعى قىلمىس الەمىنىڭ سەركەسى دەپ ايىپتالىپ، بىرنەشە مارتە تۇرمەگە قامالعان، ەۋروپادا جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، يسپانيادا جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمعان، قىلمىس الەمىندە «رىجيي الماز» دەگەن لاقاپ اتقا يە نەسىپباي ناسەنوۆتىڭ اكەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولاتبەك ناسەنوۆ «اباي» پورتالىنا سۇحبات بەرىپتى. وقىرمان نازارىنا سول سۇحباتتى ۇسىنامىز.

– بولاتبەك اعا، ءسىز جالپى جۇرتقا «رىجيي الماز» اتتى بۇركەنشىك ەسىممەن بەلگىلى بولعان نەسىپباي ناسەنوۆتىڭ اكەسى ەكەنسىز. نەسىپبايدىڭ بالالىق شاعى قالاي ءوتتى؟

– نەسىپباي 1961 جىلى دۇنيەگە كەلدى. ءبىراق تاعدىردىڭ جازۋىمەن بالامنىڭ بالالىق شاعى مەنەن بولەك جەردە ءوتتى. نەسىپباي ءبىر جاسقا تولعان جىلى شەشەسى بيكەن ەكەۋمىز ايىرىلىسىپ كەتتىك. ارينە، باستاپقىدا بالامدى قيماي ءجيى بارۋشى ەدىم. وعان نەسىپبايدىڭ ناعاشىلارى قارسى بولىپ، «بالاعا ەندى كەلەتىن بولساڭ، وڭدىرمايمىز» دەپ سەس كورسەتتى. نەسىپباي وسىلايشا مەنىڭ تاربيەمنەن بولەك جەردە ءوستى. مەن نەسىپبايدىڭ حابارىن 1981 جىلى عانا الدىم. ول كەزدە قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قارجى بولىمىندە قىزمەت ىستەيتىنمىن. نەسىپبايدىڭ شەشەسى بيكەن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قارجى بولىمىنە «…بەس جىلدان بەرى ۇلىڭ كراسنويارسكىدە تۇرمەدە جاتىر. ناۋقاس ەكەن. اقشا قاجەت» دەپ حات جازىپ جىبەرىپتى. مەندە قالتامنان الىپ بەرە قوياتىن اقشا بولمادى. ءبىراق قولدان كەلگەن كومەگىمدى ايامادىم. دەرەۋ ماسكەۋدەگى قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مارقۇم ماسلەننيكوۆ پەن وداقتىڭ كىرىستەر مەن شىعىستار باسقارماسىنىڭ باستىعىمەن سويلەسىپ، سول جىگىتتەرگە بار شىندىقتى ايتتىم. سولاردىڭ كومەگىمەن كراسنويار ايماقتىق ميليسياسىنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانتپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستىم. ول كىسى: «ۇلىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى ناشار. تۋبەركۋلەز دەرتىنە شالدىعىپتى. مىنەزى ءۇشىن جالعىز ادامدىق كامەرادا وتىر ەكەن. ءقازىر گوسپيتالعا جاتقىزدىم. بالاڭىز جازىقسىز سوتتالعانعا ۇقسايدى. جۋىق ارادا بوساتىپ قالارمىز»، – دەدى.

– نەسىپبايدىڭ تۇرمەگە نە ءۇشىن تۇسكەنىن بىلەسىز بە؟

– بىشكەكتىڭ ۆوكزالىندا ءبىر جىگىت بىرەۋدىڭ سومكەسىن تارتىپ اكەتسە كەرەك. سول كەزدە ءبىر توپ جىگىتپەن نەسىپبايلار ۆوكزالدا ءجۇرىپتى. ميليسيا دەرەۋ بۇلاردى ۇستاپ، تەرگەي باستايدى. اقىرى ەشقانداي تىرەۋى جوق بولعاندىقتان نەسىپبايدى قىرعىز ەلىنىڭ ىستىقكول اۋداندىق حالىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن بەس جىلعا سوتتاپ جىبەرەدى.

– ۇلىڭىزبەن ەڭ العاش قالاي كەزدەستىڭىز؟

– كراسنويار ايماقتىق ميليسياسىنىڭ باستىعىمەن سويلەسكەننەن كەيىن نەسىپبايعا حات جازدىم. ودان ماعان ءۇش بەتتىك جاۋاپ كەلدى. حاتتى وقىپ وتىرساڭىز، جىلاعىڭىز كەلەدى. ولەڭدەتىپ تۇرىپ سەزىمىن ءبىلدىرىپتى. «مەن ءسىزدىڭ ءتىرى ەكەنىڭىزدى بىلگەن جوقپىن. ماعان «اكەڭ ءولدى» دەپ ايتىپ ەدى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ سىزگە كەلسەم، قابىلدايسىز با؟» دەپتى. وسىلايشا ول 1986 جىلدىڭ كۇزىندە ماعان كەلدى. جاعدايى وتە اۋىر ەكەن. بىزبەن جارتى جىلداي بىرگە تۇردى.

– بالالارىڭىز نەسىپبايدى قالاي قابىلدادى؟

– مەن بالالارعا ءبارىن ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. ولار قارسى بولعان جوق. تۇرمەدەن كەلگەندە نەسىپبايدىڭ جاعدايى وتە اۋىر ەدى. قالاعا تىركەتىپ، «قالقامان» ىقشاماۋدانىنداعى اۋرۋحاناعا ورنالاستىردىم. قولدان كەلگەن كومەگىمدى بەردىم. ول كەزدە مەن قارجى مينيسترلىگىندە كىرىستەر مەن شىعىستار باسقارماسىنىڭ باستىعى، كوللەگيا مۇشەسى ەدىم. بالالارىم جاس، ەلىكتەگىش بولعاندىقتان جاتاقحانا اپەرۋدى دۇرىس كوردىم. وسى ويىمدى نەسىپباي دا قۇپتاي كەتتى.

– نەسىپباي جەكە كەتكەن سوڭ نەمەن شۇعىلداندى؟

– بىزدەن كەتكەن سوڭ بۇگىنگى «كۇزەت» سەكىلدى زاڭدى فيرما قۇرىپ، جۇمىس ىستەي باستادى. جازىقسىز جاپا شەككەندەر ارىز-شاعىمىن ايتىپ الدىنا بارادى ەكەن. ول وسىلاي كوپتەگەن ازاماتتارعا قول ۇشىن سوزدى. ءبىراق مىقتى ءبىر دوكەيدىڭ الدىن كەسىپ كەتىپتى. ءبىر كۇنى ماعان الماتىداعى سوۆەت اۋداندىق سوتىنان حابارلاسىپ، نەسىپبايدىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالىپ جاتقانىن ايتتى. سۋىق قارۋ ساقتاعانى، سالىق تولەمەگەنى جانە قورقىتىپ-ۇركىتۋگە قاتىسقانى تۋرالى ءۇش باپ بويىنشا ايىپ تاعىلىپتى. سۋىق قارۋ دەگەندەرى ءبىر كاۆكازدىق دوسىنىڭ سىيعا تارتقان قانجارى ەكەن. مەن سوتقا: «ءبىزدىڭ ۇيدە ونداي قانجاردىڭ بىرنەشەۋى بار. ەگەر قانجار سۋىق قارۋ بولسا، مەنى دە سوتتاڭدار!» – دەدىم. قارجى مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتەتىندىكتەن، سالىق تۋرالى ايىپتىڭ دا نەگىزسىز تاعىلىپ وتىرعانىن دالەلدەپ بەردىم. ءبىراق ولارعا بەرىلگەن تاپسىرما نەسىپبايدى سوتتاۋ بولاتىن. سوتتادى. بەس جىلعا قاتاڭ رەجيمدە جازاسىن وتەۋگە جازا كەستى. الدىمەن پاۆلوداردا، كەيىننەن ماڭعىستاۋدىڭ تۇرمەسىندە جاتتى.

– اقتاۋ تۇرمەسىن ساناتورييعا اينالدىراتىن كەزى وسى ۋاقىت قوي؟

– ءيا، ول اڭگىمەنى مەن دە ەستىگەنمىن. ول كەزدە اقتاۋ كولونياسىنداعى جاعداي وتە ناشار بولىپتى. نەسىپباي جازاسىن وتەۋگە بارعان سوڭ، دوستارى زونانى ساناتورييعا اينالدىرىپ جىبەرىپتى. نەسىپباي اقىرى بۇل تۇرمەدەن قاشىپ كەتتى.

– مۇنان كەيىن يسپانيانىڭ بارسەلونا قالاسىندا بولدى ەمەس پە؟

– ءيا، ول يسپانيادا بولدى. وعان حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانىپ، ءتىپتى ينتەرپول ىسكە كىرىستى.

– شەتەلدە وسىلاي بولىپ جاتقاندا، سىزدەرگە ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق پا؟

– بىزدە نەسى بار. نەسىپباي شەتەلدە جۇرگەندە مەن ءولى تەڭىزگە دەمالۋعا باردىم. ول كەزدە جۇمىستان ارنايى جولداما بەرەتىن ەدى. ستامبۋلدىڭ اۋەجايىندا مەنى ءبىر تۇرىك «بىلاي ءجۇرىڭىز» دەپ وزىمەن اكەتتى. «نە بولدى؟» دەپ سۇراسام، «سەن تەرروريستسىڭ» دەيدى. 7-8 كابينەتكە كىرگىزىپ، اقىرى بوساتتى. ارتىنان «ۇلىڭىز يسپانيادا قاشىپ ءجۇر ەكەن. سول ءۇشىن تەكسەرۋ جۇرگىزدىك» دەدى. سول جولى قايدا بارسام دا، ارتىمنان بىرەۋ ەرىپ ءجۇردى. ولار وسى ساپاردا مەنى ۇلىممەن كەزدەسەدى دەپ ويلاسا كەرەك.

– جوعارىدا «مىقتى ءبىر دوكەيدىڭ الدىڭ كەسىپ كەتىپتى» دەدىڭىز. ول دوكەي كىم؟

– مۇنىڭ ءبارى راحات الييەۆتىڭ ءىسى. ايتپەسە كىناسى جوق نەسىپبايدى ينتەرپول نە قىلسىن؟! جالپى، نەسىپبايدىڭ ءولىمىن ۇيىمداستىرعان دا راحات الييەۆ بولۋى مۇمكىن. نەسىپباي قايتىس بولار تۇستا ماعان ءبىر جىگىتتەر كەلدى. «وسىلاي دا وسىلاي، بالاڭىز اقتالدى. ءبىز وتىز شاقتى جىگىت بارىپ، اقتالۋىن تويلاپ قايتتىق. قۇداي قالاسا، سول جاقتاعى بيزنەسىن قاداعالايتىن ادام تاۋىپ، ءوزى ەلگە ورالادى» دەدى. مەن قۋانىپ قالدىم. ءبىراق ارتىنشا ونىڭ كىسى قولىنان قازا تاپقانىن ەستىدىك. سول كەزدە «راحات الييەۆ فسب-مەن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ ءولتىرتىپتى» دەگەن اڭگىمەلەر دە ايتىلدى.

– نەسىپبايدى الماتىعا جەرلەدى عوي؟

– ءيا، شەتەلدە جان تاپسىرعاننان كەيىن نەسىپبايدى الماتىعا اكەلدى. ول كەزدە مەن وزبەكستاننىڭ جىزاق قالاسىندا ءىسساپاردا جۇرگەنمىن. «سۇيەك كەلدى» دەگەندى ەستىپ، دەرەۋ الماتىعا كەلدىم. مۇردەنى دوستارى كەڭسايعا جەرلەمەكشى ەدى، ءبىراق قالالىق اكىمشىلىك رۇقسات بەرمەدى. سوسىن باعاناشىلداعى جانە بورالداي جاقتاعى زيراتتاردان ورىن دايىنداتتىق. ادام كوپ، مىڭنان اسا جىگىت جينالدى. پاترۋلدەر ارتىمىزدان ەرىپ، ءار قيمىلىمىزدى ورتالىققا حابارلاپ جاتتى. بۇعان شىداماعان جىگىتتەر جولدى جاۋىپ، پوليسيانىڭ كولىكتەرىن وتكىزبەي تاستادى. ءبىز نەسىپبايدى وسىلاي جەر قوينىنا تاپسىردىق. ونىڭ مازارىن دوستارى ءبىر ايداي ۋاقىت كۇزەتتى. سەبەبى دوستارى «نەسىپبايدىڭ سۇيەگىن الىپ، لاقتىرىپ تاستاۋى مۇمكىن» دەپ كۇدىكتەندى.

– ءسىزدى «رىجيي المازدىڭ اكەسى» دەپ سىيلايتىن ادامدار كوپ پە؟

– بالامنىڭ بۇل قازاققا قانداي جاقسىلىق جاساعانىن بىلمەيمىن. ەلدىڭ ءبارى نەسىپبايدى جاقسى كورەدى. مەنى نەسىپبايدىڭ اكەسى دەپ سىيلايتىن ادامدار دا وتە كوپ. بارلىعى دا ونىڭ باتىر جىگىت بولعانىن ايتادى. بىردە استاناعا بارا جاتىپ قۋ دالادا جول پوليسياسى توقتاتتى. وعان شوپىر جىگىت مەنىڭ نەسىپبايدىڭ اكەسى ەكەنىمدى ايتىپتى. الگى جىگىت جۇگىرىپ كەلىپ: «ءسىز شىنىمەن رىجيي المازدىڭ اكەسىسىز بە؟ رىجيي جىگىتتىڭ تورەسى ەدى عوي. توقتاماي جۇرە بەرىڭىزدەر»، – دەدى. مۇنداي وقيعالار وتە كوپ. ونىڭ ءقايسىبىرىن ايتىپ تاۋىسايىن.

قانات بىرلىك ۇلى

دەرەككوز: «اباي»