بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتاعا جاۋاپتى ماماندارى ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق احۋالعا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ناتيجەسىن جاريا ەتتى. “قازاقستان ۇكىمەتى قابىلداپ جاتقان شارالار كوڭىل قۋانتارلىق بولعانىمەن، وڭىرلەردى ارالاعان كەزىمدە تۇرعىنداردىڭ اۋاسى لاس قالالاردا، تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن زياندى قالدىقتاردىڭ ماڭىنداعى شاڭعا بوككەن ۇيلەردە تۇرىپ جاتقاندىعىن كوردىم. بۇعان قوسا رەسپۋبليكادا راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ زاڭسىز كومىلەتىنى تۋرالى اقپارات الدىم”، — دەيدى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ زياندى زاتتار مەن قالدىقتاردى جويۋ مەن ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى باس ساراپشىسى باشكۋت تۋنچاك.
بۇۇ مامانى قازاقستان ۇكىمەتىن ەكولوگياسى ناشار ايماق تۇرعىندارىن قورعاۋدا ناقتى شارالار قابىلداۋعا شاقىردى.
رەسپۋبليكانى ارالاپ شىققان شەت ەلدىك مامان زياندى زاتتار مەن قالدىقتاردىڭ ادام قۇقىعىنا تيگىزەر كەرى اسەرىن زەرتتەگەن. عالىم بۇل باعىتتا ءبىرقاتار حالىقارالىق ادام قۇقىعى جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ جايىنداعى كەلىسىمشارتتارعا قول قويىپ، ۇلتتىق زاڭنامالار مەن باعدارلامالاردى قابىلداعان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جاساپ جاتقان وڭ ءىس-شارالارىن اتاپ ءوتتى.
باشكۋت تۋنچاك مۇناي-گاز ءوندىرىسى، مەتال ءوندىرۋ مەن وڭدەۋ، ۋران جانە كومىر شىعارۋ، وندىرىستىك قالدىقتار مەن زياندى زاتتاردى تاراتۋعا بايلانىستى لاس دەپ تانىلعان بىرنەشە قالادا بولعان. قازاقستاندى ەكى اپتا بويى ارالاعان بۇۇ مامانى ءوز بايانداماسىندا «مەن كۇن سايىن لاستانعان سۋ مەن ازىق-تۇلىكتى تۇتىنىپ وتىرعان ادامدارمەن كەزدەستىم. ولار ءوزىنىڭ دە، وتباسىنىڭ دا دەنساۋلىعىنا قاتتى الاڭداۋلى» دەدى. «وسىنداي ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ ءومىر سۇرۋگە، باسپانالى بولۋعا جانە ازىق-تۇلىكككە دەگەن قۇقىقتارى ءقاۋىپتى لاستانعان ورتا اسەرىنەن بۇزىلۋدا. جاپا شەككەندەردىڭ كوبىسى شاراسىز كۇيدە قالۋدا. تابي تازا ورتادا ءومىر سۇرۋگە دەگەن ءۇمىتىن ءبىرجولاتا ۇزگەندەر دە بار. ال ەندى ءبىرى قاۋىپسىزدەۋ جەرگە كوشەتىن ۋاقىتتى كۇتۋمەن ءومىرىن وتكىزۋدە» دەگەن ساراپشى بۇل ماسەلەلەردى ءتيىمدى ءارى ۋاقىتىلى شەشۋ قاجەتتىگىن دە ايتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى 2006 جىلى راتيفيكاسيالاعان ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار جونىندەگى حالىقارالىق پاكتىنىڭ 2 بابىندا قۇقىقتىق قورعانىستىڭ ءتيىمدى قۇرالدارى تۋرالى جازىلعان. باشكۋت تۋنچاك بۇل قۇقىقتاردى قۇزىرەتتى ورگاندار ساقتاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. رەسپۋبليكادا «قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى»، «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي ايماقتار» جونىندەگى، «ەكولوگيالىق ەكسپەرتيزا»، «رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك»، «اتموسفەرالىق اۋانى قورعاۋ» «مۇناي تۋرالى» زاڭدار مەن 2003 جىلعى ورمان شارۋاشىلىعى، سۋ جانە جەر كودەكستەرى سياقتى قۇجاتتار جەتكىلىكتى. الايدا قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن ەرەجەلەردىڭ كوپتەپ بۇزىلىپ جاتقانىن ەلىمىزدەگى ناشارلاپ بارا جاتقان ەكولوگيالىق احۋال كورسەتۋدە.
بۇۇ ساراپشىسى ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى حالىقارالىق قۇجاتتاردى راتيفيكاسيالاعانى ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتىن قولدايتىنىن ايتا كەلە، اتقارىلاتىن ىستەر ءالى دە كوپ ەكەندىگىن ءمالىم ەتتى. «ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىڭ ءمالىم ەتىلگەن مىندەتتەرى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسۋى كەرەك. مەملەكەت حالىقارالىق قۇقىق پەن ادام قۇقىعى ستاندارتتارىنا سايكەس تۇرعىنداردىڭ اتالمىش بولىگىن قورعاۋعا كوبىرەك كۇش سالۋى قاجەت» دەدى تۋنچاك مىرزا.
جالپى، قازاقستانداعى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ناشارلاۋىنا ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ەسكىرگەن تەحنولوگيامەن جۇمىس ىستەۋى، ادام قۇقىن ساقتاۋعا ارنالعان زاڭ تالاپتارىن جەتكىلىكتى دارەجەدە ورىنداماۋى نەگىز بولعانى كوپتەن بەرى ايتىلۋدا. قورشاعان ورتاعا زياندى زاتتار ءبولىپ شىعاراتىن زاۋىت-فابريكالاردىڭ ماڭىنا حالىقتىڭ كوپ شوعىرلانۋى دا ۇلت دەنساۋلىعىنا وراسان زور نۇسقان كەلىپ جاتقانىن اڭعارتادى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارىندا ءبىر تۇرعىنعا 10،5 توننا توكسيندىك زات تيەسىلى بولسا، بۇل كورسەتكىش بۇگىنگە دەيىن ارتپاسا ازايعان جوق. تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كەشەندەرىنىڭ جۇمىسىنان رەسپۋبليكا اۋماعىندا 20 ميلليارد توننا قالدىق پەن 230 توننا راديواكتيۆتى مەتالدار جينالعان. بۇنىڭ زشەكتەن تىس زاردابىن كوبىنەسە قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، قوستاناي وبلىستارى كورۋدە.
باشكۋت تۋنچاك — بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى تاۋەلسىز ساراپشىلار توبىنىڭ مۇشەسى. بۇل توپ جەكەلەگەن مەملەكەتتەردەگى ادام قۇقىعىنا قاتىستى تاۋەلسىز زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ساراپتامالار جاساۋمەن اينالىسادى. اتالمىش توپقا كىرەتىن ساراپشىلار ەشقانداي ۇكىمەتتىك ۇيىمعا تاۋەلدى ەمەس.
شارافات جىلقىبايەۆا
