ادامدارعا سىيلى بولىپ، دارەجەسىنىڭ كوتەرىلگەنىن، ءقادىرى ارتىپ، قۇرمەتكە بولەنگەنىن قالامايتىن كىسى جوق شىعار. «اللا دارەجەڭىزدى كوتەرسىن!» دەگەن تىلەكتىڭ ءوزى ەڭسەنى ءبىراز كوتەرىپ، العا ۇمتىلدىرادى ەمەس پە؟ نەلىكتەن ادامدار دارەجە تۇرعىسىندا ءارتۇرلى؟ اللا تاعالا ادامداردىڭ اراسىنا بايلىق، ريزىق-نەسىبە، اقىل-ەس، ءتۇسىنۋ جانە وزگە دە كورىنىپ تۇرعان نە كورىنبەيتىن مۇمكىندىكتەر تۇرعىسىنان ايىرماشىلىقتار جاساعان دەپ جازادى قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگى mazhab.kz-كە سىلتەمە جاساي وتىرىپ.
ادامدار وسى سەكىلدى تىرشىلىك قاجەتتەرىندە بىردەي بولماعانىنداي، دارەجە تۇرعىسىندا دا بىردەي ەمەس. «اركىمگە جاساعان امالدارىنا قاراي دارەجەلەر بار»(«ءانام» سۇرەسى، 132-ايات). ءارى بىرەۋدىڭ دارەجەسى بىرەۋدىكىنەن جوعارى نە تومەن بولۋىنىڭ ءوزى ‒ دۇنيە الاڭىندا بەكىتىلگەن ءبىر سىناق. بۇل جايلى قۇراندا: «ول سەندەردى جەردىڭ حاليفالارى /ءبىرىن-بىرى اۋىستىرىپ وتىراتىن ۇرپاق ەتكەن جانە سەندەردى ءوزىنىڭ بەرگەنىندە سىناۋ ءۇشىن دارەجەلەردە بىرىڭدى-بىرىڭنەن جوعارى كوتەرگەن»، ‒ دەلىنەدى. («ءانام» سۇرەسى، 165-ايات)
قازاقتىڭ «بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز» دەيتىن ءسوزى بار. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى قۇران اياتىمەن استاسىپ جاتىر. شىنىندا دا، دۇنيەلىك دارەجەلەردە بىرەۋدىڭ بىرەۋدەن جوعارى بولۋى اللانىڭ زاڭى ەكەن. مۇنىڭ سىرى مىنا اياتتا ادەمى تۇسىندىرىلەدى: «ولارعا وسى ومىردەگى تىرشىلىك قاجەتتەرىن ءبىز ۇلەستىردىك. ءارى ءبىرىن-بىرى جۇمىس ىستەۋگە الۋى ءۇشىن دۇنيەلىك دارەجەلەردە ولاردىڭ ءبىرىن كەيبىرىنەن جوعارى كوتەردىك. ءارى راببىڭنىڭ مەيىرىمى ولاردىڭ جيعاندارىنان قايىرلى»، ‒ دەگەن. («زۋحرۋف» سۇرەسى، 32-ايات) ياعني، اللا تاعالا ادامداردىڭ اراسىندا بىر-بىرىمەن بايلانىستىڭ بولۋى، ارالاسۋى ءۇشىن بىر-بىرىنە مۇقتاج ەتتى. دۇنيەلىك ىستەردە ادامداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز ورنى بار. بىرەۋلەرىنىڭ ىستەگەنىن وزگە بىرەۋلەرى ىستەي المايدى. اللا تاعالا اركىمگە ءارتۇرلى قابىلەت (اقىل، ءبىلىم، كۇش-قۋات، بايلىق، ەركىندىك جانە ت.ب.) بەرگەن. وسىنداي قارىم-قاتىناستا اركىم ءوز ماقساتىنا جەتەدى. (شاۋكاني) الايدا، بۇل ومىردە عانا بيىك دارەجەگە جەتسەم دەۋ ‒ كوكسەۋگە تۇرارلىق ءىس ەمەس. سەبەبى، دۇنيە قانداي وتكىنشى، جالعان بولسا، جەتكەن دارەجەڭ دە سونداي بايانسىز، عۇمىرى شولاق بولماق. دۇنيەدە دە، اقيرەتتە دە دارەجەسىنىڭ جوعارى بولۋىن، ادامداردىڭ عانا ەمەس، اسا ۇلى اللانىڭ الدىندا ءقادىرى ارتۋىن تىلەك ەتۋ ءھام سوعان ساي امال ەتىپ، تالپىنۋ ‒ ناعىز اسىل مۇرات، مىنە، وسى. سەبەبى، اللا كىمدى قۇرمەتكە بولەسە، وندا ونى تومەندەتۋشى بولمايدى. اللا كىمدى قور ەتسە، ونى قۇرمەتتەۋشى جوق...
بۇل ماقالا، وسى ومىردە جانە اقىرەتتە دە دارەجەسىنىڭ كوتەرىلگەنىن قالايتىن، قۇرمەتتى امالداردىڭ اتقارۋشىسى بولۋدى ارمان ەتكەندەرگە ارنالادى. اللا تاعالا قانداي امالدارمەن ادامنىڭ دارەجەسىن كوتەرەدى؟
1. يمان مەن ءىلىم. قۇران اياتىندا: «اللا سەندەردەن يمانعا كەلگەندەردىڭ جانە ءبىلىم بەرىلگەندەردىڭ دارەجەلەرىن كوتەرەدى»، ‒ دەلىنگەن. («ءمۋجادالا» سۇرەسى، 11-ايات) بۇل اياتتى ءتاپسىرشى عۇلامالار: «اسا ۇلى اللانىڭ بۇيىرعاندارىن ورىنداعاندار ءبىلسىن، ولار كەمسىتىلىپ نە تومەندەتىلىپ جاتقان جوق، كەرىسىنشە، اللا تاعالا ونىڭ قايتارىم سىيىن بەرىپ، دارەجەسىن كوتەرەدى» يبن كاسير؛ «اللانىڭ بۇل بۇيرىقتارىن يمان يەلەرى جانە ءبىلىم بەرىلگەندەر ءسوزسىز ورىندايدى. مۇنداي ادامداردى اللا تاعالا وزگەلەردەن ءبىلىم، تانىم دەڭگەيىنە جانە يمان كۇشىنە بايلانىستى دارەجەلەرىن كوتەرگەن» ا.سادي، ‒ دەپ تۇسىندىرەدى.
2. ساجدە. ويتكەنى ساجدەدە اسا ۇلى اللاعا بويسۇنۋ مەن قۇلشىلىقتىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسى كورىنىس تابادى. ادام ءوز تانىندەگى ەڭ ءقادىرلى بولعان عازيز باسىن، ماڭدايىن جەرگە تيگىزىپ، راببىسىنا ەڭ جاقىن سانالاتىن قۇرمەتكە يە بولادى. وسى ارقىلى اللا ول ق ۇلىنىڭ دارەجەسىن كوتەرەدى. اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اللاعا كوپ ساجدە جاسا. ويتكەنى سەن اللاعا قانداي ءبىر ساجدە جاساساڭ، مىندەتتى تۇردە اللا ول ارقىلى دارەجەڭدى كوتەرىپ، كۇناڭدى كەشىرەدى»، ‒ دەگەن. (مۋسليم)
3. قيىن جاعدايلاردا تولىق دارەت الۋ. ءابۋ ھۋرايرادان (اللا وعان رازى بولسىن)جەتكەن حاديستە، اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «سەندەرگە اللا ونىمەن قاتەلەردى ءوشىرىپ، دارەجەلەردى كوتەرەتىن نارسەنى كورسەتەيىن بە؟» – دەپ سۇرايدى. ادامدار: «ارينە، ۋا، اللانىڭ ەلشىسى!» – دەگەندە، ول (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «قيىن جاعدايلاردا (دارەت الۋ كەزىندەگى قيىندىقتار: كۇننىڭ سۋىقتىعى، قاراڭعىلىق، ىزعار ت.ب.) تولىق دارەت الۋ، مەشىتكە قاراي كوپ قادام باسۋ جانە نامازدان كەيىن نامازدى كۇتىپ وتىرۋ. بۇلارىڭ (سەندەرگە) قورعان بولادى»، – دەپ ايتقان. (مۋسليم)
4. نامازعا جاياۋ بارۋ. پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن):«كىمدە-كىم ۇيىندە تازالانىپ، سوسىن اللانىڭ ۇيلەرىنىڭ بىرىنە اللا پارىز ەتكەندەردىڭ ءبىرىن ورىنداۋ ءۇشىن جاياۋ بارسا، ونىڭ ەكى قادامىنىڭ ءبىرى كۇنانى وشىرەدى دە، ەكىنشىسى دارەجەنى كوتەرەدى»، – دەگەن.
5. قاي امالىندا دا اللانىڭ ديدارىن (رازىلىعىن) ىزدەۋ. اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ساعد يبن ءابۋ ۋاققاسقا (اللا وعان رازى بولسىن): «سەن ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، اللانىڭ ديدارىن ىزدەپ قانداي دا ءبىر امال جاساساڭ، مىندەتتى تۇردە ونىمەن سەنىڭ دارەجەڭ مەن مارتەبەڭ ارتادى»، – دەپ ايتقان. (مۋسليم)
6. قۇران وقۋ جانە جاتتاۋ. بىردە نافيع يبن ابدۋل-حاريس دەگەن كىسى عۇسفان دەپ اتالاتىن جەردە حاليفا ومارمەن (اللا وعان رازى بولسىن) كەزدەسەدى. ومار ونى مەككەنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىنداعان بولاتىن. ومار ودان: «جازىقتىڭ تۇرعىندارىنا كىمدى باسشى ەتىپ قالدىردىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. نافيع: «يبن ابزانى»، – دەيدى. ومار(اللا وعان رازى بولسىن): «يبن ابزا كىم؟» – دەپ سۇرايدى. ول: «ازات ەتكەن قۇلدارىمىزدىڭ ءبىرى»، – دەيدى. حاليفا: «ولارعا ازات ەتىلگەن قۇلدى باسشى ەتىپ قالدىردىڭ با؟!» – دەيدى. نافيع وعان: «ويتكەنى ول – اللا تاعالانىڭ كىتابىن وقيتىن جانە ميراس ۇكىمدەرىن بىلەتىن كىسى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا ومار: «راسىندا، پايعامبارلارىڭ (وعان اللانىڭ تگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اقيقاتىندا، اللا وسى كىتاپ ارقىلى ءبىر ادامداردىڭ (دارەجەلەرىن) كوتەرىپ، ەندى بىرەۋلەردى تومەندەتەدى»، – دەپ ايتقان ەدى»، – دەيدى. (امير يبن ءۋاسيلادان، اللا وعان رازى بولسىن، مۋسليم).
7. اللا جولىندا كۇرەسۋ. (بىردە) اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «ەي، ءابۋ ساعيد! كىمدە-كىم اللاعا – راببى رەتىندە، يسلامعا – ءدىن رەتىندە جانە مۇحاممەدكە پايعامبار رەتىندە رازى بولسا، وعان جاننات ءتيىستى بولادى»، – دەيدى. ءابۋ ساعيد بۇعان ءسۇيسىنىپ: «ونى ماعان قايتالاپ ايتشى، ۋا، اللانىڭ ەلشىسى!» – دەيدى. پايعامبارىمىز سولاي ەتەدى دە، ودان كەيىن: «سونداي-اق پەندەنى ءجانناتتا ءجۇز دارەجەگە جوعارىلاتاتىن تاعى ءبىر نارسە بار، (وسى دارەجەلەردەن) ءاربىر ەكى دارەجەنىڭ اراسى – اسپان مەن جەردىڭ اراسىنداي»، – دەيدى. سوندا ءابۋ ساعيد: «ول نە، ۋا، اللانىڭ ەلشىسى؟» – دەپ سۇراعاندا، پايعامبار (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اللا جولىندا كۇرەسۋ، اللا جولىندا كۇرەسۋ»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
8. مۇسىلمان باۋىرىنىڭ كومەگىندە ءجۇرۋ. ءنابي (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «كىم مۇسىلمان باۋىرىنىڭ ءىسى ورىندالعانعا دەيىن، ونىڭ كومەگىندە جۇرسە، اللا تاعالا ول كىسىنى جەتپىس مىڭ پەرىشتەمەن قورعايدى. ولار ونىڭ كۇناسى ءۇشىن جارىلقاۋ تىلەيدى. ەگەر تاڭەرتەڭ بولسا، كەش باتقانعا دەيىن، كەشتە بولسا، تاڭەرتەڭگە دەيىن دۇعا ەتەدى. اياعىن جەردەن كوتەرگەن سايىن اللا تاعالا ونىڭ كۇناسىن كەشىرەدى، سونداي-اق ونىڭ دارەجەسىن كوتەرەدى»، ‒ دەگەن. (يبن ومار، ءابۋ ھۋرايرادان (اللا ولارعا رازى بولسىن)، يبن حيببان)
9. كىشىپەيىلدىك. دانا حالقىمىز: «كىشىپەيىلدىلىك ‒ كىسىنىڭ كوركى»، ‒ دەگەن. كىشىپەيىلدىلىك – جوعارى دارەجەلەرگە قول جەتكىزۋدىڭ جانە كەمەلدىك ساتىلارىمەن ورلەۋدىڭ جولى. كىشىپەيىلدىلىك ‒ يەسىنىڭ ءقادىرىن كوتەرەتىن مىنەز. ول سونداي-اق، يەسىنە ىزگى جانداردىڭ رازىلىعى مەن دوستىعىن سىيلاپ، تاكاپپارلىق پەن مەنمەندىكتەن قايتارادى. پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اللا ءۇشىن كىشىرەيگەندى ۇلى اللا تاعالا، البەتتە، جوعارىلاتادى»، ‒ دەگەن. (ءابۋ ھۋرايرادان، اللا وعان رازى بولسىن، مۋسليم)
10. كەشىرىمدى بولۋ جانە جاماندىقتى جاقسىلىقپەن قارسى الۋ. «جاقسىلىققا جاقسىلىق ‒ ءار كىسىنىڭ ءىسى، جاماندىققا جاقسىلىق ‒ ەر كىسىنىڭ ءىسى» دەمەكشى، جاماندىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرۋ ‒ ىرىلىك، ابىرويلى تۇلعانىڭ ءىسى. بۇل سيپات كىمدە بولسا، ونىڭ قۇرمەتى ارتادى. كەشىرىمدىلىك تە سول سەكىلدى جاننىڭ قادىر-قاسيەتى مەن بيىكتىگىن كورسەتەدى. پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اللا قۇلىنا (ول ق ۇلىنىڭ ادامداردى) كەشىرۋى ارقىلى ۇستەمدىكتەن باسقانى ارتتىرمايدى»، ‒ دەگەن. (مۋسليم)
11. مەيىرىمدىلىك. جۇزىنەن نۇرى توگىلىپ، كوزى كۇلىمدەپ تۇراتىن، ءاردايىم ادامدارعا جاقسىلىق ويلايتىن، ءتىرى جاندىكتىڭ وزىنە زيان تيگىزۋدەن ساقتانىپ، جۇمساقتىعىمەن جانىڭدى باۋرايتىن ادامدى كىمنىڭ دە بولسا ەرىكسىز جاقسى كورەتىنى، وعان دەگەن قۇرمەتى ارتىپ، مەيىرى توگىلىپ تۇراتىنى راس. مەيىرىمدىلىك ‒ جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ كوزى، بيىك قۇرمەتتىڭ نەگىزى.
12. جومارتتىق. بۇل قاسيەت يەسىنىڭ ابىرويىن كوتەرۋمەن قاتار، ادامداردىڭ وعان دەگەن ماحابباتىن، قۇرمەتىن ارتتىرادى. دانا حالقىمىزدىڭ: «جانى جومارت جىگىتتىڭ دارەجەسى بايمەن تەڭ»، ‒ دەگەنىندەي، شىنىندا دا ۇلكەن تۇلعالار وسى قاسيەتكە جانە سول قاسيەتتى بويعا سىڭىرۋگە تالپىناتىن جانە جومارتتىقتى بويعا ءسىڭىرۋدى وزگەلەرگە دە وسيەت ەتەتىن بولعان.
13. ايتىس-تارتىستان ءوزىن الشاق ۇستاۋ. بۇل مىنەز جاننىڭ ءقادىرلى قاسيەتىنەن، ماقساتتىڭ بيىكتىگىنەن تۋىندايدى. دانىشپاندار: «جاننىڭ ءقادىرى ‒ جاقسىلىقتاردى كوتەرگەنىندەي، جاماندىقتاردى دا كوتەرۋى»، ‒ دەپ ايتقان.
14. بايسالدىلىق، ۇستامدىلىق. بايسالدىلىق ‒ مىنەز-قۇلىقتىڭ ەڭ قۇرمەتتىسى، اقىل يەلەرىنە ەڭ لايىقتىسى، سەبەبى وندا اردىڭ اماندىعى، جاننىڭ تىنىشتىعى بار. ۇستامدىلىقتىڭ انىقتاماسى ‒ اشۋدىڭ تاسىعان كەزىندە ءوزىن قاداعالاپ، ۇستاۋ، شەكتەن شىقپاۋ. بايسالدى ادام ءوزىنىڭ اشۋىن پاراساتتىلىعىمەن باسادى جانە ۇستامدىلىعىمەن توقتاتادى. ەگەر ادامنىڭ بويىنان بايسالدىلىق تابىلسا، ونى جاقسى كورۋشىلەر كوبەيەدى جانە جەك كورۋشىلەر ازايادا، ءارى ونىڭ دارەجەسى بيىكتەپ، قۇرمەتى ارتادى.
15. جارقىن، اشىق ءجۇزدى بولۋ. يبن حيببان: «جارقىن جۇزدىلىك ‒ دانىشپانداردىڭ مىنەزى. ويتكەنى جارقىن جۇزدىلىك قاسارىسۋشىلىقتىڭ وتىن ءوشىرىپ، جەككورىنىشتىك سەزىمىن كەتىرەدى. جارقىن جۇزدىلىكتە زالىم ادامنان قورعان، قارسىلاسقان ادامنان قۇتىلۋ بار»، ‒ دەگەن. ءابۋ جاعفار ءال-مانسۋر: «ەگەر ادامدارعا سىيلى بولۋدى قالاساڭ، وندا ولاردى جاقسى، جارقىن جۇزبەن قارسى ال»، ‒ دەگەن.
16. ءمان بەرمەۋ، ەلەمەۋ. كەيبىر ءىس، جاعدايلارعا ءمان بەرمەۋ، ەلەمەۋ ‒ ۇلكەن تۇلعالاردىڭ مىنەز-قۇلقىنان. بۇل دوستىقتىڭ ۇزىلمەۋىنە، دوستىقتى وياتۋعا جانە دۇشپاندىقتى كومىپ، جەككورىنىشتى كەتىرۋگە كومەكتەسەتىن امالداردان. ءارى بۇل سيپات جاننىڭ بيىكتىگىن، تازالىعىن كورسەتەدى جانە دارەجەنى كوتەرىپ، جوعارىلاتاتىن ىستەردەن. يبن ءال-اسير سالاحۋددين ءال-ايۋبي تۋرالى: «ول، وعان اللا راحىم ەتسىن، مەيىربان، جاقسى مىنەزدى، كىشىپەيىل، جەك كورەتىن نارسەسىنە وتە سابىرلى، سەرىكتەرىنىڭ قاتەلىكتەرىنە بايقاماعان سىڭاي تانىتاتىن، ولاردىڭ بىرىنەن جەك كورەتىن نارسە ەستىسە، كۇرت وزگەرمەيتىن جانە ونى جاريا قىلمايتىن بولعان»، ‒ دەپ سيپاتتايدى.
شولۋشى: اسەل وتەشوۆا
