V جالپىنوعاي سەزى: ەريميزدي كايتارىنىز! (فوتو، ۆيدەو)

/uploads/thumbnail/20170710160904433_small.jpg

 

الاڭ دا الاڭ،

الاڭ جۇرت،

اعالا وردام

قونعان جۇرت...

 

- قازتۋعان جىراۋ

 

Qamshy.kz وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن رف قۇرامىنداعى ەڭ سورلانعان حالىقتىڭ ءبىرى - نوعايلار قاقتىعىس ورتاسىندا قالدى اتتى ماقالا جاريالاعان ەدى. وندا رەسەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداس حالىق نوعاي تاعدىرى ءسوز بولعان.

ماسەلەنىڭ ءمانى داعىستان بيلىگىنىڭ نوعاي اۋدانىندا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى ءوزىن-وزى باسقارۋ مەن حالىقتار تەڭدىگى نورمالارىن ىسىرىپ تاستاپ جاڭا ۇلتارالىق قاقتىعىسقا يتەرمەلەپ وتىرعانى جايىندا ەدى.

2017 جىلدىڭ 11 مامىرىندا ماحاچكالا قالاسىندا داعىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ب.ز وماروۆ جەتەكشىلىگىمەن جەر رەفورماسىنا بايلانىستى كەڭەس وتكەن. وندا جەرگىلىكتى بيلىك نوعاي اۋدانىنىڭ كوممۋنالدىق مەنشىگىنە تيەسىلى جەرلەرگە قول سالعان. حاتتامادا كورسەتىلگەن تەرريتوريا قۇمىقتار، نوعايلار مەن ورىستاردىڭ ءداستۇرلى تۇرعىلىقتى جەرلەرى. ولار كيزليار، تارۋموۆ، نوعاي اۋدانىنا جاتادى.

اتالعان ماسەلەگە بەيجاي قاراماعان نوعاي حالقى تەرەكلي-مەكتەب اۋلىندا 14 ماۋسىمدا بۇكىل رەسەيلىك V نوعاي سەزىن وتكىزدى. اتالعان كەزەكرەن تىس جالپىنوعاي قۇرىلتايىنىڭ ءمان جايىن بىلمەككە قامشى ءتىلشىسى رف نوعاي دياسپوراسىنىڭ وكىلى، سەزدىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى مۇشەسى زالىمحان قويلاقايەۆقا حابارلاستى.

زالمىحان قويلاقايەۆ 14 ماۋسىمداعى جالپىنوعاي سەزىنە داعىستان عانا ەمەس، رەسەيدەگى نوعايلار قونىستانعان وڭىرلەر مەن وكرۋگتاردان، ماسكەۋ، استراحان، ستاۆروپول كراي، شەشەنستان، قىرىم رەسپۋبليكاسى مەن كاراچيەۆو-چەركەسيادان، قوباننان 6000-نان استام ادام جينالعانىن ايتتى. ول ءوز سوزىندە رەسەيدەگى نوعاي حالقىنىڭ جالپى سانى 114 مىڭ بولسا دا قونىستانعان وڭىرلەردە وتە ۇيىمشىل ەكەنىن، نوعاي ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسى بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن، وزدەرى قونىستانعان اۋدانداردا، ءتىپتى ماسكەۋدە مادەني ورتالىقتارى، جاستار وداعى بار ەكەنىن، ۇلتتىق بولمىسىن مۇمكىندىگىنشە ساقتاپ وتىرعانىن جەتكىزدى. ءارى سەز قابىلداعان رەزوليۋسيانى جىبەردى.

V جالپىرەسەيلىك نوعاي سەزىنەن ماڭىزدى سويلەمدەردى وقىرمانعا ءتۇپنۇسقا قالپىندا ۇسىنامىز. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى رۋستام اديلگەرەيەۆتىڭ سەزدە سويلەگەن سوزدەرى:

نوگايسكيي رايون - ەدينستۆەننىي ۆ داگەستانە رايون كومپاكتنوگو پروجيۆانيا نوگايسيەۆ، ەدينستۆەننىي رايون نوگايسيەۆ يز پياتي رايونوۆ، سوحرانيۆشييسيا ۆ نوگايسكوي ستەپي. نو ي توت پودۆەرگاەتسيا رازرۋشيتەلنومۋ ۆوزدەيستۆيۋ نەپراۆيلنوي سوسيالنو-ەكونوميچەسكوي ي ناسيونالنوي پوليتيكي پراۆيتەلستۆا رەسپۋبليكي داگەستان. ي تاك ۋتۆەرجدات يمەيۋتسيا ۆسە وسنوۆانيا! يز پوچتي 9 000 كۆ.كم. سۆوەي تەرريتوريي نوگايسكوگو رايونا ۆ مۋنيسيپالنوي سوبستۆەننوستي ءوستاوتسيا ليش وكولو 3 000 كۆ. كم.، وستالنىە زەملي يزياتى ۆلاستيامي رەسپۋبليكي داگەستان يز مۋنيسيپالنوي سوبستۆەننوستي…

ۆ ۆىسشيح ورگاناح ۆلاستي داگەستانا نەت ني ودنوگو پرەدستاۆيتەليا نوگايسكوگو رايونا - ني مينيسترا، ني زامەستيتەلەي مينيستروۆ، ني داجە ناچالنيكوۆ ۋپراۆلەنيي، ي ليش ودين – زاۆەدۋيۋششيي نەبولشوگو وتدەلا اپپاراتا گلاۆى رەسپۋبليكي ي پراۆيتەلستۆا رد…

  وتدەلنىە ي رەدكيە ۆىستۋپلەنيا مەستنوگو ناسەلەنيا كاردينالنىح يزمەنەنيي نە پرينوسيات. نابوليەۆشيە ۆوپروسى، كوتورىە راسسماتريۆاليس نا سحوداح، سەزداح، ميتينگاح ۆ تەچەنيە پوسلەدنيح دەسياتيلەتيي، نە سموتريا نا رازليچنىە وبەششانيا رۋكوۆودستۆا رەسپۋبليكي، دو سيح پور نە رازرەشەنى…

ك سوجالەنيۋ، رادۋجنىە چايانيا ناسەلەنيا رايونا بىسترو رازۆەياليس. ۆ تەچەنيە اپرەليا-مايا تەكۋششەگو گودا رۋكوۆودستۆو داگەستانا چەرەز نازناچەننىح گلاۆوي رەسپۋبليكي چلەنوۆ كونكۋرسنوي كوميسسيي پو وتبورۋ كانديداتوۆ نا دولجنوست گلاۆى نوگايسكوگو رايونا، گرۋبو ۆمەشاليس ۆ پروسەسس سمەنى ورگانوۆ مەستنوگو ساموۋپراۆلەنيا، پوحوديۆشيي نورمالنو ي سپوكوينو نا دەموكراتيچەسكيح ناچالاح. پريلوجيلي ي دو سيح پور پريلاگايۋت نەيموۆەرنىە ۋسيليا، چتوبى ۋسترانيت مەستنىح پرەتەندەنتوۆ ي ناۆيازات سۆوەگو چەلوۆەكا. پريمەنياليس رازليچنىە مەتودى ۆوزدەيستۆيا: ادمينيستراتيۆنوە داۆلەنيە؛ نەودنوكراتنىە ۆىزوۆى ي ۋگوۆورى ۆ ماحاچكالە، كيزليارە، تەرەكلي-مەكتەبە؛ يسپولزوۆانيە ۆ كونكۋرسە نە پرينسيپيالنىح، نو سلوجنىح تەستوۆ، ناپراۆلەننىح نە نا وپرەدەلەنيە نراۆستۆەننىح ي دەلوۆىح كاچەستۆ، ا نا ۋسترانەنيە نەۋگودنىح كانديداتوۆ...

زاپۋششەننىە سەنترالنىە كۋتانى، وتف، ۆ ستارىح سوۆەتسكوگو پەريودا پوسترويكاح، ۆ كوتورىح پروجيۆايۋت وت 10 دو 20 سەمەي، فاكتيچەسكي نەبولشوە جيۆوتنوۆودچەسكوە حوزيايستۆو وتدەلنىح، رازروزنەننىح سەمەي، سودەرجاششيح سوبستۆەننوە پوگولوۆە؛ تيپيچنىە فەرمى ي بريگادى، راسپولوجەننىە گلۋبوكو ۆ ستەپي ۆدالي وت رەسپۋبليكانسكيح ي مۋنيسيپالنىح دوروگ، نە يمەيۋششيح پريسۋششيح دليا سەلا حاراكتەريستيك - دوموۆ كۋلتۋرى، شكول، بيبليوتەك، مەدپۋنكتوۆ، سوسيالنىح سلۋجب، تورگوۆلي، اۆتوبۋسنوگو سووبششەنيا، ۆوزموجنوستەي دليا ترۋدوۋسترويستۆا ناسەلەنيا. ي بيۋدجەت رەسپۋبليكي، يسپىتىۆايۋششيي سەرەزنىە ترۋدنوستي، نە ۆ سوستويانيي ۆىدەليت ميللياردنىە ۆلوجەنيا دليا رازۆيتيا ينفراسترۋكتۋرى. كارليكوۆىە سەلا، نە يمەيۋششيە نيكاكيح پەرسپەكتيۆ دليا وبششەگو رازۆيتيا، نو زا كاجدىم يز كوتورىح پلانيرۋەتسيا زاكرەپيت دەسياتكي تىسياچ گەكتار زەمەل سەلسكوحوزيايستۆەننوگو نازناچەنيا نوگايسكوگو رايونا ي پەرەدات ۆ سوبستۆەننوست سەلسكومۋ پوسەلەنيۋ گورنوگو رايونا.

ناۆيازالي ستەپي ۋبىتوچنۋيۋ، ۆ سلەدستۆيە راسحودوۆ نا بەسكونەچنىە پەريەۆوزكي ي پەرەگونى مالوروسلوگو ي مالوپرودۋكتيۆنوگو وۆسەپوگولوۆيا يز گور ۆ ستەپي ي وبراتنو، سودەرجانيە رازەزدنوگو اپپاراتا وبسلۋجيۆانيا، ۆسلەدستۆيە ەتوگو ۆىسوكوي سەبەستويموستيۋ پرودۋكسيي سيستەمۋ وتگوننوگو جيۆوتنوۆودستۆا. پو ۆسەم پوكازاتەليام ۋستۋپايۋششايا سيستەمە جيۆوتنوۆودستۆا نوگايسكوگو رايونا. نو موجنو ۆوسستانوۆيت يستوريچەسكۋيۋ، تراديسيوننۋيۋ فورمۋ حوزيايستۆوۆانيا - ۆەرنۋت ۆ ستەپ ي كونەي، ي ۆەربليۋدوۆ، ۆ كوچيەۆوە جيۆوتنوۆودستۆو، ەسلي سوزدات رەزەرۆنىە پاستبيششا، دات نوگايسكوي ستەپي وتدوحنۋت.

ال، نوعاي سەزى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ زاڭگەرى تەميرحان الاۆدين ۋلى ورازبايەۆ بىلاي دەيدى:

وكينيشكە، كۋۆانىشسىز سىلتاۆمان يىينالگانمىز بيز بۋگۋن. تەك نەگە سۋيينەمەن — نوگايلاردا بيرليك بار ەكەن. ساۆ داۆلەتيميزدين نوگايلارى يىينالدى مۋندا. شەت ەللەردەگي نوگايلار بيزگە يسسي سوزلەرمەن ياردام ەتتي.

كوگدا نوگاي گوۆوريات و نوگايسكوم رايونە، وني گوۆوريات نە و مۋنيسيپالنوم رايونە، نە وب يۋريديچەسكوم سۋبەكتە.

نوگاي گوۆوريات و سۆوەي رودينە — و نوگايسكوي ستەپي.

زەمليا پريەۆراششاەتسيا ۆ پەسوك!

ستەپ پريەۆراششاەتسيا ۆ پۋستىنيۋ! جيتەلي نوگايسكوگو رايونا سترادايۋت وت پەسچاننىح بۋر، كوتورىە س كاجدىم گودوم ستانوۆياتسيا ۆسە بولشە!

كۋدا سموتريات مينپريرودى داگەستانا ي پروكۋراتۋرا؟! زا چتو پولۋچايۋت زارپلاتۋ يز ناشيح نالوگوۆ؟!

حيششنيچەسكوە جيۆوتنوۆودستۆو داەت وتگوننيكام ۋسلوۆنو 1 رۋبل دوحودا. ا جيتەلي نوگايسكوگو رايونا پوتوم پوتراتيات 3-5 رۋبلەي، چتو ۆوسستانوۆيت پريرودۋ، سترۋكتۋرۋ ي پلودوروديە پوچۆى.

نارۋشەنيە پرينسيپا ەدينستۆا نوگايسكوي ستەپي ي نوگايەۆ، يستوريچەسكي سلوجيۆشەگوسيا بالانسا، سپراۆەدليۆوستي پريۆەلو ك تاكيم كاتاستروفيچەسكيم پوسلەدستۆيام.

دليا پراۆيتەلستۆا رەسپۋبليكي داگەستان ەتا زەمليا نيچەگو نە زناچيت. دليا نوگايەۆ جە — ەتو رودينا! تولكو نوگاي بۋدۋت زابوتيتسيا وب ەتوي زەملە، كاك نيكتو درۋگوي، كاك و رودنوي ماتەري.

چتوبى رەشيت پروبلەمى نوگايسكوگو رايونا، نۋجنو:

1. ۆ سەلياح نادلەجاششەگو كونتروليا زا ارەنداتورامي، پەرەدات زەملي وتگوننوگو جيۆوتنوۆودستۆا نا بالانس ي ۆ سوبستۆەننوست ادمينيستراسيي نوگايسكوگو رايونا. ۆسە ۆوپروسى س زەمليامي نوگايسكوگو رايونا دولجنى رەشاتسيا ۆ نوگايسكوم رايونە!

2. پروكۋراتۋرە، مينپريرودى داگەستانا، روسسەلحوزنادزورۋ ي ۆسەم وتۆەتستۆەننىم گوسورگانام نادلەجاششيم وبرازوم يسپولنيات سۆوي وبيازاننوستي پو كونتروليۋ زا دەيستۆيامي ارەنداتوروۆ ي ستروگومۋ سوبليۋدەنيۋ زاكونا!

سەگودنيا ۆەليكيي دەن دليا ناشەگو نارودا. ناشي پوتومكي بۋدۋت پومنيت ەتوت دەن، كاك دەن، كوگدا بىلو وگلاشەنو ترەبوۆانيە ۆوسستانوۆيت سپراۆەدليۆوست ۆ وتنوشەنيي رودنىح زەمەل نوگايسكوگو نارودا! پراۆيتەلستۆو داگەستانا وبيازانو ناس ۋسلىشات:

- ەريميزدي كايتارىنىز! (ۆەرنيتە ناشۋ زەمليۋ!)

سەزد سوڭىندا دەلەگاتتار تومەندەگىدەي رەزوليۋسيا قابىلداعان:

— رف پرەزيدەنتىنە سەزد قورىتىندىسى بويىنشا ۇندەۋ جولداۋ؛

— داعىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ فەدەرالدىق زاڭناماعا ساي كەلمەيتىن 09.10.1996گ. №18 «داعىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەر تۋرالى» زاڭىنىڭ كۇشىن جويۋدى تالاپ ەتەمىز؛

— نوعاي اۋدانىنىڭ تيەسىلى جەرىن فەدەرالدىق زاڭناماعا ساي جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ يەلىگىنە بەرۋدى تالاپ ەتەمىز؛

— نوعاي اۋدانىنداعى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرگە تۇگەندەۋ مەن اۋديت جۇرگىزۋ جانە زاڭسىز قونىستانعاندارعا تەكسەرۋ جۇرگىزۋدى،  سونداي-اق V جالپىنوعاي سەزى بەكىتكەن نوعاي حالقىنىڭ تەكسەرۋ كوميسسياسى وكىلدەرىن قوسا وتىرىپ رەسەي فەدەراسياسى مەن داعىستان رەسپۋبليكاسى جەر زاڭناماسىنا ساي جەرگىلىكتى باسقارۋلاردا جەر زاڭناماسىن بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋدى تالاپ ەتەمىز؛

— جەر تەلىمدەرىن ءبولۋدىڭ بەلگىلەنگەن ءتارتىبىن ساقتاۋدى، جالداۋ اقىسىن جيناۋدى نوعاي اۋدانىنىڭ جانە ونىڭ حالقىنىڭ يەلىگىنە بەرۋدى تالاپ ەتەمىز؛

— پرەزيدەنت پۋتيننەن جالپىنوعاي سەزى قابىلداعان شەشىمگە ساي جاعدايدى ءوز باقىلاۋىنا الۋىن تالاپ ەتەمىز؛

— نوعاي اۋدانىنىڭ جەر شەكارالارىن بايلانىستى بارلىق ماسەلەلەرى نوعاي اۋدانىندا حالىقتىڭ قاتىسۋىمەن شەشىلۋى كەرەك...

ءقادىرلى وقىرمان، نوعايدى نەگە جازدى دەمەڭىز. بىرنەشە جىل بۇرىن نوعاي جىراۋى ارسلانبەك سۇلتانبەكتەن سۇحبات العانىمدا «نوعايلار التىن بەرسە دە اتامەكەنىنەن كەتپەيدى» دەپ ەدى. ەندى سول اتامەكەن توپىراعىنا، نوعاي دالاسىنا وزگەلەر قول سالىپ وتىر. داعىستانداعى نوعاي اۋدانى رەسەيدەگى نوعايلار قونىس تەپكەن ىرگەلى ءوڭىردىڭ ءبىرى. حالىق تىعىز قونىس تەپكەن.

ۇلى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ 1931 جىلى جازىپ شىعارىپ ۇلگەرگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى ماقالاسىندا قازاقتى نوعايدان شىعارادى. ول كىسى بىلاي «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ» دەپ وسى ايتىلعان جەرلەردىڭ بارىندە قازاق بولعان رۋلاردىڭ بابالارىن كورگەن. قالىڭ تۇرىك، قالىڭ نوعايلى ەلى بولىپ مەكەن دە قىلعان. «ات باسپايمىن دەگەن جەردى ءۇش باسادى» دەپ باستاپ نوعايلىدان ءبولىنىپ «قازاق» بولعاننان كەيىن دە، قازاقتاردىڭ قايتادان بۇرىنعى ءتۇپ نوعايلارىنا كەتكەندەرى دە بولعان. «ويتكەنى نوعايلى مەن قازاقتىڭ ايىرماسى جوق» دەپ ناقتىلاعان.

جەر دەگەندە وتكەن جىلى ءبىزدىڭ دە جانىمىز شىعىپ كەتە جازداعان. بىزدىكى قانداس حالىقتىڭ ءۇنى جەتسىن، قولداۋىمىز بولسىن دەگەن دۇنيە.

نۇرعالي نۇرتاي

پىكىر قالدىرۋ

قاتىستى ماقالالار