استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى ەلوردانىڭ 3 اۋدانىندا الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم بويىنشا جۇمىستار اتقارىلعانىن حابارلادى. ونىڭ ىشىندە كورۋ جانە ەستۋ قابىلەتىندە مۇكىسى بار، ارباعا تاڭىلعاندارعا، عيماراتتاردا ءجۇرۋ ىڭعايلى جانە قولجەتىمدى بولۋ ءۇشىن پاسپورتتاۋ جۇمىسى اياقتالدى.

بۇل ءبىر عانا استانا قالاسىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستار. ال قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىندە جاعداي قانداي؟ زاڭ بويىنشا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا تيەسىلى جاعدايدىڭ بارلىعى  جاسالعان با؟ بۇل رەتتە مەن ولارعا تولەنەتىن تولەماقى، جاردەماقى مەن جەڭىلدىكتەر تۋرالى ەمەس، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ قالا، اۋدان، اۋىلداردا ەركىن جۇرۋىنە، قوعامدىق كولىكتىڭ قىزمەتىن پايدالانۋعا جانە ت.ب جاعداي جاسالعان با دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەمىن.

2015 جىلى قازاقستان مۇگەدەك ادامداردىڭ قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسيانى راتيفيكاسيالادى. سوعان ساي، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا قاتىستى  حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس مىندەتتەردى قولعا الدى. سونىمەن قاتار، «ق ر مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا قاتىستى زاڭعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.

ونىڭ ىشىندە مۇگەدەك جانداردىڭ ۇشاق، پويىزبەن ەركىن جۇرۋگە، ولارعا ارنالعان كولىك تۇراعىن پايدالانۋعا  جاعداي جاساۋ دا بار.

سونىمەن قاتار، 2012-2018 جىلدار ارالىعىندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جانە ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا باعدارلاما قابىلداندى. ال ءىس جۇزىندە قالاي؟

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن 30 جاستاعى سۆەتالانا بۋحاروۆا اقتوبە اكىمدىگىن سوتقا بەرگەن. ول 2010 جىلدان بەرى ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەك، اربامەن جۇرەدى. سۆەتلانا بۋحاروۆا 1981 جىلى سالىنعان ۇيدە بەسىنشى قاباتتا تۇرادى. اقتوبە تۇرعىنى اكىمدىكتى اربامەن ەش قيىندىقسىز دالاعا شىعىپ، قايتا كىرۋى ءۇشىن دالىزدەرگە پاندۋس ورناتۋعا مىندەتتەۋدى سوتتان سۇرادى. 

ايتا كەتەيىك، «مۇگەدەكتەردىڭ الەۋمەتتىك قۇقىق زاڭى» بويىنشا عيماراتتىڭ جوباسىن جاساعاندا جانە سالعاندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ارنالعان پاندۋستاردى ورناتۋ قاجەت.

وسىعان قاراماستان اقتوبە اكىمدىگى پاندۋس ورناتۋ ارقىلى باسپالداقتار تار بولىپ، باسقا تۇرعىنداردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىنىن ايتىپ، پاندۋستاردى ورناتۋعا كەتەتىن قارجىنى مۇگەدەكتەردىڭ ءوزى تولەۋ قاجەت ەكەنىن ايتقان. ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل ءىس سۆەتلانا بۋحاروۆانىڭ پايداسىنا شەشىلمەدى.

ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەك بەسىنشى قاباتتان كوشەگە شىعۋ ءۇشىن تالاي ماشاقاتتى باستان وتكەرگەنى حاق. مۇنداي جاعدايلار مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارىن شەكتەيدى. مۇگەدەك ادامنىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرىپ، قالاعان ۋاقىتىندا دالاعا شىعىپ تازا اۋامەن تىنىستاپ، جۇمىس ىستەپ، ءبىلىم الىپ، سەرۋەندەۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. پاندۋستاردىڭ جوقتىعىنان ءتورت قابىرعاعا تەلمىرىپ قالىپتى ومىرگە تەك تەرەزەدەن قاراپ، ادامداردىڭ ەمىن-ەركىن سەرۋەندەپ جۇرگەنىنە قىزىعۋمەن بولادى.

سۆەتلانا بۋحاروۆا ءوز قۇقىعى ءۇشىن كۇرەستى. سوندىقتان ونىڭ وقيعاسىن قازاقستاندىقتار ءبىلدى. ال مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولعانىمەن قويماي، جەدەل ساتى دا جوق، پاتەر دالىزىندە پانتۋس تا ورناتىلماعان ادامدار ءۇن-تۇنسىز تاعدىردىڭ جازۋىنا مويىنسۇنىپ، وتباسى مۇشەسىن اۋرە-سارساڭعا تۇسىرمەۋى ءۇشىن ءتورت قابىرعادا ەرىكسىز قامالىپ وتىر.

قازاقستان مۇگەدەكتەر وداعى مەن الماتى قالالىق مۇگەدەكتەر قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ءالي امانبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە، ق ر زاڭىندا دا ءاربىر سالىنعان عيماراتتا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا بەيىمدەلگەن قۇرىلعىلار بولۋ كەرەك دەپ تاسقا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. الايدا ول زاڭ ورىندالمايتىنىن ايتادى.

«ءبىز مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان دەگەندە ەڭ الدىمەن كوز الدىمىزعا مۇگەدەكتەر ارباسىنا تانىلعان ادامدى ەلەستەتەمىز. شىن مانىسىندە ولاردان بولەك كوزى كورمەيتىندەر مەن ەستۋ قابىلەتىندە مۇكىسى بارلار دا بار. ءبىراق ولار نازاردان تىس قالىپ وتىر. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن عيماراتىندا زاعيپ جاندارعا ارنالعان تاقتايشا ورناتىلماعان. قۇلاعى ەستىمەيتىندەرگە ارنالعان اۋدارماشىلار جوق. الىپ الماتى قالاسىننىڭ وزىندە مىلقاۋلاردىڭ تىلىندە سويلەي الاتىن 72 اۋدارماشى عانا بار. ءبىراق ول قايسىبىرىنە جەتسىن. ال قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كومپانيا ونلاين اۋدارما جاسايتىن پلانشەتتەردى قوسىمشا قاراجات شىعارىپ ساتىپ العىسى كەلمەيدى. ال شەتەلدىكتەر سالعان عيماراتتاردا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ارنالعان بارلىق جاعداي جاسالعان. سەبەبى وركەنيەتتى ەلدەردە قۇرىلىس جۇمىستارى اياقتالعاننان كەيىن عيمارات قاتاڭ تەكسەرۋدەن وتەدى. ەگەر زاڭدا كورسەتلىگەن ەرەجەلەر ساقتالماعان نەمەسە بۇزىلعان جاعدايدا ءىرى كولەمدەگى پايىزدىق كورسەتكىشتە ايىپپۇل سالىنادى» دەيدى ءالي امانبايەۆ.

قازاقستان مۇگەدەكتەر وداعى ءتوراعىسى ەلدە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا قاتىستى كوپ زاڭ قابىلدانعانىن دا اتاپ ءوتتى. الايدا زاڭ ورىندالماعاندىقتان جانە قاتاڭ باقىلاۋ بولماعاندىقتان اتالمىش ماسەلە تۋىنداپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان، مۇگەدەكتەرگە ارنالعان جابدىقتار ورناتىلعاننىڭ وزىندە ول دۇرىس جاسالماعان. ماسەلەن، پاندۋستاردىڭ ىلديى 5% بولۋ كەرەك. الايدا قازاقستانداعى كوپ عيمارات پاندۋسىنىڭ ىلديى 15-20% دەيىن جەتىپ جاتادى. مۇنداي پاندۋستارمەن ءجۇرۋ وتە ءقاۋىپتى ءارى ىڭعايسىز.

زاڭدا مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن شەشىمدەر ازىرلەۋ، قابىلداۋ كەزىندە ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مۇگەدەكتەردىڭ قوعامدىق بىرلەستىگىمەن جانە ونىڭ وكىلدەرىمەن اقىلداسۋ كەرەك دەپ كورسەتىلگەن. ءبىراق ونى ەشكىم ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان جوق. سوندىقتان وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتىر.

مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ ەركىن ءبىلىم الىپ، جۇمىس ىستەپ، سەرۋەندەۋى ءۇشىن تەك عيماراتتار عانا ەمەس، ۇشاق، پويىز، مەترو جانە اۆتوبۋستار دا بەيىمدەلگەن بولۋى شارت.

ءالي امانبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل رەتتە دە ماسەلە شاش ەتەكتەن.

«الماتى قالاسىندا  600-700 استام مۇگەدەكتەرگە بەيىمدەلگەن ترانسپورت بار. ولار بولعانىمەن ونىڭ جۇرگىزۋشىلەرى اتالمىش اۆتوبۋستاردى دۇرىس جۇرگىزۋدى بىلمەيدى. ەرەجەنى ساقتامايدى. ايالدامالارعا جاقىن توقتامايدى. ايالداماعا قاراي قويىلاتىن قۇرىلعىلار بار. جۇرگىزۋشىلەر مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن قوعامدىق كولىكتى قالاي جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ءقازىر ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

ال اۋەجايلار مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار ءۇشىن  98% بەيىمدەلگەن. ماسەلەن، زاعيپ جاندارعا ارنايى قۇرىلعى بەرىلەدى. ول بويىنشا قولىمەن قاجەتتى اقپاراتتى وقيدى نەمەسە ءبىر تۇيمەنى باسۋ ارقىلى ديكتوردان قاجەتتى مالىمەتتى الا الادى.

وكىنىشكە وراي، تەمىر جول ۆوكزالدارىنداعى جاعداي ءماز ەمەس. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ پويىز ارقىلى ءجۇرۋى مۇلدە قاراستىرىلماعان. «مينيسترلىكتە اقشا تابا الماي جاتىر» دەگەن ءۋاج ايتادى.

مەترودا دا اربامەن جۇرەتىندەرگە وتە قيىن. دەسەك تە، مەتروداعى ولقىلىقتاردى شەشۋگە جانە مۇگەدەك جاندارعا قاراي بەيىمدەۋگە اكىم تاپسىرما بەردى» دەيدى قازاقستان مۇگەدەكتەر وداعى مەن الماتى قالالىق مۇگەدەكتەر قوعامىنىڭ ءتوراعاسى.

قازاقستانداعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا جاسالعان جاعدايدى ەسكەرە كەلە ءبىر ماسەلەنىڭ كۇرمەۋى شەشىلمەگەندىكتەن ودان دا ۇلكەن پروبلەمامەن كەزدەسەتىنىمىزدى اڭعارۋعا بولادى. عيماراتتاردى زاڭعا سايكەس مۇگەدەكتەر ءۇشىن قولجەتىمدى ەتىپ سالماعاندىقتان ولاردىڭ الەۋمەتتىك قورعالۋى، قوعامعا بەيىمدەلۋ جۇمىستارى وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. نەگە دەيسىزدەر عوي. سەبەبى جوو، ارنايى وقۋ ورىندارىندا كورۋ، ەستۋ قابىلەتىندە مۇكىسى بار جانە وزبەتىنشە جۇرە المايتىنداردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا ارنالعان قۇرالدار سالىنباعان. مۇنداي جاعدايدا ولاردىڭ وقۋ ورنىنا بارىپ، ءبىلىم الۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىلىمى بولماعاندىقتان جۇمىسقا ورنالاسا المايدى. ال قارا جۇمىس ىستەي المايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. وقىپ، بەلگىلى ءبىر مامان يەسى اتانىپ، جۇمىس ىستەپ، كوشەگە ەركىن شىعا الماعاندىقتان قوعامنان وقشاۋلانۋ، قالىڭ بۇقاراعا ءسىڭىسۋ پروبلەماسى ءورشيدى. ياعني جوعارىداعى ماسەلەنى شەشپەيىنشە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى وتە قيىن.

شەتەل تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، مۇگەدەكتەردى قوعامعا بەيىمدەۋ ءۇشىن 20-30 ادامنان تۇراتىن وتباسى قۇرادى. وندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار دا، دەنساۋلىعىندا كىناراتى جوق ادامدار دا بار. وتباسى مۇشەلەرى ولاردى جۇمىسقا اپارىپ، بىرلەسىپ تاماق جاساپ، وزبەتىنشە ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتەدى، قوعامعا بەيىمدەيدى.

«ال قازاقستاندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردى بارلىعىن ينتەرناتقا اپارىپ تاستايدى. ول تۇرمە سەكىلدى. وسىدان كەيىن قوعامعا بەيىمدەۋ تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن» دەيدى ءالي امانبايەۆ.

وسى تۇستا Facebook قولدانۋشىسىنىڭ ءبىر جازباسى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ونىڭ مازمۇنى مىناداي ەدى:

«اقش-تا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ كوپ ەكەنىنە تاڭقالدىم. قوعامدىق كولىكتە دە، تاماقتانۋ ورىندارى، دۇكەندەر بارلىق جەرلەردە مۇگەدەك ادامدى كورەسىڭ. ءبىراق اقش-تا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جان كوپ دەگەن پىكىر قاتە بولىپ شىقتى. وندا قازاقستانداعىداي مۇگەدەكتەر بار. ولار ون ەكى مۇشەسى ساۋ ادامدار سەكىلدى جۇمىس ىستەيدى، وقيدى، قىزىعۋشىلىعىنا قاراي كۋرستارعا بارادى، دەمالىس ورىندارىندا كوڭىل كوتەرەدى، ساۋدا جاسايدى  ت.ت. ال قازاقستاندا مۇگەدەكتەردىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا جاعداي جاسالماعاندىقتان ولار ءتورت قابىرعاعا تەلمىرىپ وتىرۋعا ءماجبۇر» دەپ جازادى.

اقش-تا مۇگەدەك جانداردىڭ قۇقىعى جاقسى قورعالعان جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋ ماسەلەسى مىقتاپ قولعا الىنعان. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. بۇرىنعى اقش پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلت پوليميەليتوم دەرتىنە شالدىققان. سوندىقتان مۇگەدەكتەر ارباسىمەن جۇرۋىنە ءماجبۇر بولعان. الايدا بۇل جاعداي ونىڭ ەل باسقارۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەدى. ۆاشينگتوندا رۋزۆەلتكە ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ول امەريكانىڭ بارلىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ ەسكەرتكىشى بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاقستاندا دا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار قوعاممەن ءسىڭىسىپ، وزبەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ، قازاقستان بويىنشا باسقا ادامدار سەكىلدى ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا تولىق قۇقىلى جانە سولاي بولۋى ءتيىس. الايدا باقىلاۋ مەن زاڭنىڭ ورىندالماۋىنان مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامداردى تار الەمگە قاماپ ۇستاپ وتىرمىز. بۇل تىكەلەي مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاننىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر شەشىلمەيىنشە ءار ادامنىڭ ءىنى، قارىنداس، باۋىر ەتى بالاسى مەن باۋىرىمىزدىڭ ءومىرىنىڭ تاسادا وتە بەرەتىنى انىق.

اسەم المۇحانبەت