قازاقستان ادەبيەتى (بۇل ارادا قازاقستان ادەبيەتى دەپ قازاقستانداعى نەگىزگى تۇلعا – قازاق ۇلتىنىڭ ادەبيەتىن ايتىپ وتىرمىز) سوناۋ حح عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، ەلىمىزدىڭ وقىرماندارىنا كەڭىنەن تانىستىرىلا باستاعان. ايتالىق 40-جىلداردىڭ سوڭىن الا ايگىلى جىر الىبى، ۇلى اقىن جامبىل جابايەۆتىڭ (1846-1945) شىعارمالارى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ جاريالانعان. (تومەندە اتالاتىن شىعارمالاردىڭ اتتارى جۇڭگو تىلىنەن اۋدارىلعاندىقتان، ءتۇپنۇسقادان پارىقتى بولۋى مۇمكىن). جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى (كحر) قۇرىلعاننان كەيىن، ونىڭ «مەملەكەت قورعانىسى حالىق كومميسارياتىنا ماداق»، «داڭقىڭدى جىرلايمىز»، «العاداي تۋرالى ءاربىر وي»، «جامبىلدىڭ حالىق ءۇشىن قالعان جاسى»، قاتارلى ولەڭدەرى «كەڭەستەر وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا ارنالعان ولەڭدەردەن تاڭدامالىلار»، «بەيبىتشىلىك تۋىن كوتەرۋشى» سياقتى اۋدارما جيناقتارىنا ەنگىزىلگەن جانە «اۋدارما» كەيىن «الەم ادەبيەتى»، «پوەزيا جۋرنالى» قاتارلى بەدەلدى باسىلىمداردا جارىق كورگەن. بۇل ارادا مىنانى ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتاپ وتكىمىز كەلەدى: جامبىل جابايەۆتىڭ «العاداي تۋرالى ءاربىر وي»، «جامبىلدىڭ حالىق ءۇشىن قالعان جاسى» سياقتى ولەڭدەرىن ەلىمىزدىڭ ايگىلى شەتەل ادەبيەتى مامانى، زاڭعار اۋدارماشى، اتاقتى عالىم، پروفەسسور گى باۋچۋان مىرزا اۋدارعان. گى باۋچۋان مىرزا جانە جامبىل جابايەۆتىڭ «مەن ءجۇز جاساعان بايتەرەكپىن» دەگەن تۋىندىسىن اۋدارعان. بۇل شىعارما ەڭ اۋەلى «اۋدارما» جۋرنالىنىڭ 1957 جىلعى 11-سانىندا جاريالانىپ، كەيىن، ياعني 1982 جىلى سىچۋان حالىق باسپاسى شىعارعان. «شەتەل پروزالارىنان تاڭدامالىلار» اتتى جيناققا ەنگىزىلگەن. جامبىل جابايەۆتىڭ ولەڭدەرى ەلىمىزدە جەكە جيناق تا بولىپ شىققان: 1952 جىلى «مادەني ءومىر باسپاسى» جامبىل جابايەۆتىڭ «ستالين ۇندەگەندە» اتتى ولەڭدەر جيناعىن باسىپ شىعارعان. ال، شاڭحاي «ادەبيەت-ونەر بىرىككەن باسپاسى» 1955 جىلى جامبىل جابايەۆتىڭ بۇل جيناعىن تاعى باسىپ شىعارعان.

1950 جىلى كورنەكتى جازۋشى عابيدەن مۇستافيننىڭ (1902-1984) «ميلليونەرلەر» دەپ اتالاتىن رومانى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ حالىق ادەبيەتى باسپاسى، «ءداۋىر باسپاسى» جانە «مادەني ءومىر باسپالارى» جاعىنان جارىق كورگەن. ونىڭ تاعى ءبىر تۋىندىسى «اشىق اسپان» 1951 جىلى شاڭحاي «داۋىلپاز» باسپاسىنان شىققان. 1954 جىلى ەلىمىزدىڭ «بالالار-جاس­وسپىرىمدەر باسپاسى» ايگىلى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ (1900-1973) «وتكەن كۇندەر» اتتى شىعارماسىن باسىپ شىعارعان. 1958 جىلى، ونىڭ «تىڭداعى تولقىندار» اتتى كىتابى «حالىق ادەبيەتى باسپاسىنان» جارىق كوردى. 1958 جىلى كورنەكتى اقىن ءارى عالىم ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «جامبىل» اتتى كىتابى «ونەر باسپاسىنان» باسىلىپ شىقتى. جالپى قازاقستان ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ۇلى جازۋشى، عۇلاما عالىم، ايگىلى دراماتۋرگ، تالانتتى اۋدارماشى، اكادەميك مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ (1897-1961) تۋرالى توقتالماۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستاننىڭ حح عاسىرداعى جالپى مادەنيەت قۇرىلىسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇستايتىن ورنى تىم ەرەكشە. ول ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى ءارى ونى تىڭ بەلەسكە كوتەرۋشى، سونىمەن بىرگە ول ادەبيەت سىنى، ادەبيەت تاريحى، «ماناس» تانۋ ت.ب.سالالاردا ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز، شىن مانىندەگى عۇلاما عالىم. ال، ونىڭ ادەبي شىعارماشىلىق سالاسىنداعى ەڭبەگى مەن قول جەتكىزگەن تابىسى ءتىپتى قوماقتى. ادەبي شىعارماشىلىقتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۋاكىلدىك شىعارماسى 4 كىتاپتىق رومان-ەپوپەيا – «اباي جولى». بۇل شىعارما قازاقستان ادەبيەتىندەگى كلاسسيكالىق تۋىندى، ول الەمدە كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلعان. بۇدان سىرت، مۇحتار اۋەزوۆ كوپتەگەن اسا قۇندى، ۇزدىك، كوركەم ادەبي شىعارمالار جازعان: مىسالى، «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «قارالى سۇلۋ»، «قيلى زامان»، «قاراش-قاراش ۋاقيعاسى»، «كوكسەرەك» ت.ب. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باستى شىعارماسى، الەمدىك داڭققا يە رومان-ەپوپەيا – «اباي جولى» 2004 جىلى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ جارىق كوردى. بۇل كىتاپتى جۇڭگو تىلىنە اۋدارعان اۋدارماشى قاباي مەن گاۋ ءشۇنفاڭ، كىتاپتى «ۇلتتار باسپاسى» باسىپ شىعاردى. بۇل – جۇڭگو مەن قازاقستان ەكى ەل اراسىندا مادەنيەت الماسۋ تاريحىنداعى ەلەۋلى ۋاقيعا، اسا ماڭىزدى جۇمىس بولماق. 50-جىلدارى ەلىمىز گازەت-جۋرنالدارىندا جانە باسقا بەدەلدى جيناقتاردا مۇتار اۋەزوۆ تۋرالى تانىستىرۋلار جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز شىعارماشىلىعى تۋرالى جازىلعان ماقالالارى جاريالانعان. 1959 جىلى 16 ماۋسىمدا «گۋاڭجوۋ كۇندەلىك گازەتىندە» لي ءيۋي-دىڭ «اۋەزوۆ – 1959 جىلعى لەنين ادەبيەت-ونەر سىيلىعىنىڭ يەگەرى» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ ايگىلى تاريحي رومان-ەپوپەياسىن قالاي جازعاندىعى جونىندە سىر شەرتەتىن. «مەنىڭ تاريحي رومانىم» اتتى ماقالاسى «كەڭەستەر وداعى جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق تاجىريبەلەرى تۋرالى» اتتى جيناققا ەنسە، قالامگەردىڭ «مەنىڭ تاريحي رومانىم «اباي» جانە «اباي جولى» تۋرالى» دەگەن ماقالاسى «ادەبيەت تەورياسى كىتاپتار تىزبەگىنىڭ ەكىنشى بولىمىنە ەنگەن. 1954 جىلى، ەلىمىزدىڭ «بالالار-جاس­وسپىرىمدەر باسپاسى» «قازاقتىڭ حالىق ەرتەگىلەرى» اتتى كىتاپتى، 1959 جىلى «گۇل­دەر ادەبيەت-ونەر باسپاسى» قازاق حالىق ەرتەگىلەرى» اتتى كىتاپتى شىعارعان، 1958 جىلى «شينجياڭ حالىق باسپاسى» كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «ادام جونىندە جىر» دەپ اتالاتىن كىتابىن شىعارعان. 1978 جىلى جەلتوقساندا جۇڭگو رەفورما جاساۋ، اشىلۋ داۋىرىنە وتكەننەن كەيىن، قازاقستان ادەبيەتىن اۋدارۋ، تانىستىرۋ جاعىندا دا كوپ ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى. ارينە، بۇل جۇمىستار سوڭعى جىلدارعا دەيىن، ياعني كەڭەستەر وداعى ىدىراعانعا دەيىن ءبىرتۇتاس ادەبيەت دەپ قارالىپ كەلگەندىگى، بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى ادەبيەتىن اۋدارۋ، تانىس­تىرۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىسى شەڭبەرىندە جۇرگىزىپ كەلگەندىگى بەلگىلى. ەندى وسى بارىستا جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان تۋىندىلار تىزىمىنە توقتالايىق. «ورىس-سوۆەت ادەبيەتى» اتتى ادەبي جۋر­نالدىڭ 1981 جىلعى 3 سانىندا كورنەكتى جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ «اسۋدا» دەگەن اڭگىمەسى، لانجوۋ قالاسىندا شىعاتىن «فەي-تيان» جۋرنالىنىڭ 1982 جىلعى 7-سانىندا بەلگىلى جازۋشى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ «كوڭىل» اتتى اڭگىمەسى، «بيانساي» جۋرنالىنىڭ 1984 جىلعى 2-سانىندا تالانتتى جازۋشى سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «قوناق» اتتى اڭگىمەسى، جۇڭگو جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارۋىنداعى «از ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ 1984 جىلعى 5-سانىندا بەلگىلى اقىن، جازۋشى امانجول شامكەنوۆتىڭ «شاپاق» اتتى اڭگىمەسى، «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ (جۇڭگو تىلىندەگى) 1988 جىلعى 2-سانىندا جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ «بۇلاق بويىندا» دەگەن اڭگىمەسى، «از ۇلت جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ 1986 جىلعى 5-سانىندا بەلگىلى جازۋشى ورالحان بوكەيەۆتىڭ (1942-1993) «كوك تايىنشا» اتتى اڭگىمەسى، وسى جۋرنالدىڭ 1986 جىلعى 2-سانىندا جازۋشى قانات جويقىنبەكوۆتىڭ «ساتيرالىق اڭگىمەلەرى»، «از ۇلت جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ 1990 جىلعى 5-سانىندا كورنەكتى جازۋشى ءساتىمجان سانبايەۆتىڭ «اق ارۋ انا» اتتى تاماشا اڭگىمەسى جاريالاندى. بۇل جەردە مىنانى ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىستىمىز: «از ۇلت جازۋشىلارى»جۋرنالىنىڭ 1991 جىلعى 2-سانىندا ايگىلى اقىن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ءبىر توپ ولەڭى قالامگەر جونىندەگى قىسقاشا تانىستىرۋمەن قوسا جاريالانعان. وسى جۋرنالدىڭ 1992 جىلعى 2 سانىندا قاسەن قوجاحمەتوۆتىڭ «جاريالانباعان ءبىر شاعىن تۋىندى» دەپ اتالاتىن ساتيرالىق شىعارماسى، وسى جۋرنالدىڭ 1986 جىلعى 3 سانىندا ك.بايمۇقانوۆتىڭ «سوققى» اتتى دەتەكتيۆتىك پوۆەسى، 1986 جىلعى 4 سانىندا ايگىلى جازۋشى تاحاۋي اقتانوۆتىڭ «تۇيە ساۋعان اڭىزى» دەپ اتالاتىن اڭگىمەسى، «باتىس جۇڭگو ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ 1998 جىلعى 11 سانىندا جاس جازۋشى الدان سمايىلوۆتىڭ «بۇلاق» اتتى اڭگىمەسى، لياۋ-نيڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى شىنياڭ قالاسىندا شىعاتىن «ماڭجۇڭ» اتتى ادەبي جۋرنالى 1992 جىلعى 8 سانىندا ايگىلى جازۋشى سا­يىن مۇراتبەكوۆتىڭ «قىلاۋ» اتتى اڭگىمەسى، (اۋدارعان ءشارىپقان ءابدالي ۇلى) «لۋي-جوۋ» جۋرنالىنىڭ 1996 جىلعى 6-سانىندا ديداحمەت ءاشىمحانوۆتىڭ «تانا كوزىن سۇزگەندە» دەپ اتالاتىن اڭگىمەسى «قوناققا شاقىرۋ» دەگەن اتپەن جاريالاندى. بۇل ارادا ۇلى اقىن، ويشىل اباي قۇ­نانباي ۇلى شىعارمالارىنىڭ ەلىمىزدە اۋدارىلىپ، تانىستىرىلۋى جونىندە توقتالماسا بولمايتىنى تۇسىنىكتى. «اۋدارما» جۋرنالىنىڭ 1955 جىلعى تامىز ايىنداعى سانىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ابايدىڭ حالىقتىعى جانە رەاليزم» دەپ اتالاتىن عىلىمي ماقالاسى جاريالاندى. بۇل ماقالانىڭ جۇڭگو تىلىندە شىعاتىن بەدەلدى باسىلىمدا جاريالانۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە زور. جۋرنالدا ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى قوسا جاريالانعان، ونى اۋدارعان سىبە ۇلتىنان شىققان اۋدارۋشى قاباي، 1958 جىلى «حالىق ادەبيەتى باسپاسى» «اباي پوەمالارىن» باسىپ شىعارعان، اۋدارۋشى قاباي. 1982 جىلى «شينجياڭ حالىق باسپاسى» «اباي ولەڭدەرىنەن تاڭدامالىلاردى» شىعاردى. بۇل كىتاپتىڭ دا اۋدارۋشىسى قاباي. 1984 جىلى «شينجياڭ حالىق باسپاسى» ابايدىڭ «اقىلياسىن» باسىپ شىعارعان، ال 1993 جىلى «ۇلتتار باسپاسى» «اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن» باسىپ شىعارعان، بۇل كىتاپتىڭ اۋدارۋشىسى قاباي. 1993 جىلى يۋنەسكو 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەي تويىن اتاپ ءوتۋ جونىندە شەشىم شىعارعانى بارشاعا ايان. بۇل – ۇلى ابايدىڭ بۇكىل الەمگە ورتاق ۇلى اقىن، ويشىل رەتىندە تانىلۋى ەدى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەي تويىنا بايلانىستى ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «حالىق گازەتى» (1994 جىلى 30 قاراشا) جانە «ساۋلە گازەتى» (1994 جىلى 2 ءساۋىر)، سونداي-اق «جۇڭگو مادەنيەت گازەتى» قاتارلى باسىلىمداردا ارناۋلى ماقالالار جاريالانىپ، اباي شىعارماشىلىعى، ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى مەن قۇندىلىعى، يۋنەسكو-نىڭ ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەي تويىن وتكىزۋ شەشىمى تۋرالى كەڭىنەن توقتالعان. 1995 جىلى جۇڭگو تىلىندە شىعاتىن «ىلە ايدىنى» جۋرنالى تانىمال جازۋشى اكپار ءماجيت ۇلى اۋدارعان اباي قارا سوزدەرىنىڭ ءبىر توبىن جاريالاعان. ال وسى جاريالانعان اباي قارا سوزدەرىنىڭ ىقشامدالعان ءبىر ءبولىمى بەدەلدى، ەلىمىزدە وقىرمانى ەڭ كوپ باسىلىمداردىڭ ءبىرى «دۋجى ۋىنجاي» («وقىرمان تالعامى») اتتى جۋرنالدىڭ 1995 جىلعى 11 سانىندا جاريالانعان. ال «ۇلتتار باسپاسى» يۋنەسكو-نىڭ قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، كەمەڭگەر ويشىلى، تانىمال اعارتۋشىسى، قازاقتىڭ تاياۋ زامان جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 150 جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ قيمىلىنا اتسالىسۋ ءۇشىن «اباي اقىليالارىنىڭ» جۇڭگو تىلىندەگى نۇسقاسىن تۇپنۇسقاسىمەن قوسا شىعارعان. «بۇل كىتاپتى الدىمەن ەلىمىزدىڭ دۇڭ ۇلتىنىڭ جازۋشىسى، اۋدارماشى سۋ جوۋ-شيۇڭ مىرزا ورىس تىلىنەن اۋداردى. ودان سوڭ ەلىمىزدىڭ ايگىلى قازاق جازۋشىسى، اۋدارماشى اكپار ءماجيت ۇلى قازاقشا ءتۇپنۇسقاسىنا ساي اۋدارىپ بەكىتتى جانە تۇسىندىرمەلەر بەردى. بۇل اۋدارما ءتۇپنۇسقاعا ادالدىعىمەن، دالدىگىمەن، ءتىلىنىڭ قۋاتتى دا كوركەمدىگىمەن، جاتىق تا اسەمدىگىمەن بىردەن كوزگە تۇسەدى. اباي شىعارمالارىنىڭ (قارا سوزدەرىنىڭ) وزىندىك ەرەكشەلىگىن بەرۋ، ءتۇپنۇسقانىڭ تەرەڭ ويلىلىعى مەن ايشىقتى دا بىرەگەي ءستيلىن ءبىرشاما جاقسى جەتكىزە العان دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. وسى تۇرعىدا، بۇل كىتاپتىڭ جارىق كورۋى جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىندا مادەنيەت الماسۋ تاريحىنداعى ەلەۋلى ۋاقيعا ءارى ەلىمىز اۋدارما تاريحىنداعى بىرەگەي جۇمىس دەۋگە بولادى. دەمەك، بۇل ارنايى زەرتتەۋگە، ۇلكەن اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى بولۋعا تاتيتىن ورەلى اۋدارما. كوركەم ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءار ەل، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءبىرىن-بىرى جەتە تانىپ ءتۇسىنىسۋى ءۇشىن ۇلى دانەكەر ءارى كوپىر بولىپ كەلگەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. ويتكەنى، ول جالپى ادامزاتقا ورتاق رۋحاني بايلىق بولىپ تابىلادى. سوندىقتان وندا شەكارا بولۋعا ءتيىستى ەمەس. كۇننەن-كۇنگە اشىلىپ بارا جاتقان، ءارى كۇننەن-كۇنگە كىشىرەيىپ بارا جاتقان مىنا الەمدە، بۇل ماسەلە بارعان سايىن كورنەكتىلەنىپ بارادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى – قىتايدىڭ تاتۋ كورشىسى، قازاقستان رەس­پۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىنداعى دوستىق بارىس-كەلىس كۇشەيە ءتۇستى، ەكى ەل اراسىنداعى مادەني اۋىس-كۇيىس تە اناعۇرلىم جيىلەدى. وسى بارىس­تا، قازاقستان ادەبيەتىنىڭ اۋدارىلۋى، تانىس­تىرىلۋى جانە زەرتتەلۋى تىڭ دامۋلارعا يە بولادى دەپ سەنەمىز.

ءشارىپقان ءابدالي ۇلى،  جازۋشى، اۋدارماشى  ءۇرىمشى قالاسى، قحر

"تۇركىستان" گازەتى