جۋىقتا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «ءبىرجان سال» كينوسى حاقىندا «سىن» ماقالا جاريالاندى، دەپ جازادى ادەبيەت پورتالى.
اۆتورى سىنشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءامينا قۇرمانعالي قىزى. اۋەلى قازاق كينوسىنىڭ جىلت ەتكەن جاڭالىعىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىرۋعا ءتيىستى سىنشىنىڭ كينو كورەرمەنگە جول تارتقاننان كەيىن ون جىلدان سوڭ عانا كورىپ وتىرعانىنا تاڭىرقادىق. سەبەبى، كينو 2008 جىلى جارىققا شىققان. ارينە، «ءبىرجان سال» سياقتى سۇبەلى تۋىندى، كلاسسيكالىق كينو ءۇشىن ءجۇز جىلدان كەيىن دە جازۋعا بولادى. مۇنداي تۋىندىعا ءار زاماننىڭ ۇرپاعى ءوز ويىن ايتىپ، ءار قىرىنان اشىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. ءبىراق، ءامينا قۇرمانعالي قىزى سياقتى «سىنشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى»، ۇلت مادەنيەتىن ءجىتى قاداعالاپ وتىراتىن زيالىنىڭ ءوز زامانىندا تۇسىرىلگەن كينونى ون جىلدان كەيىن كورىپ، بايبالام سالۋى شىنىمەن دە تۇسىنبەستىك تۋدىراتىن جايت. جازبانى وقىپ شىققاننان كەيىن كينو ونەرىنە قاتىسىمىز بولماسا دا، ءۇنسىز قالا المادىق. سەبەبى، ماقالادا ءجونسىز سوزدەر كوپ-اق. اۆتوردىڭ ماقساتى سىناۋ ما، الدە، مىنەۋ مە؟ سىن ادىلەتتى بولسا – سىن. اۆتوردا جازۋ مادەنيەتىنىڭ، سىن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسپاعانى انىق بايقالادى. ماقالانىڭ تۇتاس بولمىسىنان دۇرسىلدەگەن، زىركىلدەگەن ەموسيا مەن ءوزى ايتىپ وتىرعانداي «نە بولسا دا قامتىپ قالايىن» دەگەن ىزالى كەك كورىنىپ تۇر. «ادىمداپ جۇرمەگەن، ساقىلداپ كۇلمەگەن. جىلجىپ قانا ءجۇرىپ، جىميىپ قانا كۇلىپ، سابىرمەن،سىبىرمەن عانا سويلەگەن» قازاق قىزى ەكەنىن بىلەتىن اپامىزدىڭ ءوزى بۇيتكەنىنە جول بولسىن. «كينونىڭ بۇكىل ونە بويىندا ءبىر اتۇستىلىك، اسىعىستىق بار. «نە بولسا دا قامتىپ قالايىن» دەگەن ءبىر قوماعاي وزىمشىلدىكتىڭ ءيىسى اڭقيدى» دەگەن ءسوزدى شىن مادەنيەتتى ونەرتانۋشى ايتپاس بولار. ون جىل ويلانىپ تاپقان ءمىننىڭ باعدارى – وسى.
سىنشىمىز «ءبىرجان سال» ءفيلمىن «قىز جىبەكپەن» سالىستىرىپتى. قازاق كينو ونەرىنىڭ ءبىر بيىك شىڭى «قىز جىبەكپەن». ارينە، زامان ىڭعايى مەن ۋاقىتتىڭ وزۋىنا وراي، ءقازىر كينوگەرلەردە تەحنيكالىق مۇمكىندىك باي. ءبىراق، جازبا اۆتورى وسى فيلم ءۇشىن كينو رەجيسسەرى سۇلتان قوجىقوۆقا تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن سان عايبات تاعىلىپ، كلاسسيك كينوگەردىڭ ءتىپتى، بىرنەشە رەت ينسۋلت العانىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك. بۇگىن «قىز جىبەكتى» ءبارىمىز ۇلت كينوسىنىڭ جاۋھارى دەپ بىلەمىز. مىنە، ۋاقىتتىڭ سىنى. «ءبىرجان سال» دا سونداي تۋىندى. تاعى ءبىر كۇلكىلى جايت، ءوز جازباسىن تۇتاس ەتنوگرافيالىق ماسەلەگە ارناعان سىنشىمىز قازاقتىڭ «سال-سەرى» دەپ اتالاتىن الەۋمەتتىك اسكەري وردەنىنىڭ جايى مەن جاپسارىن بىلمەيتىنى. «سال» ءسوزىن «سال اۋىرۋىمەن» شەندەستىرىپ تۇسىنەتىنى بايقالادى. «ال، سال دەگەن كىم؟» دەپ سۇراق قويعان اۆتور وعان ءوزى جاۋاپ بەرىپ، «سال ءسوزى – قيمىلسىز، قوزعالىسسىز، ارەكەتسىز دەگەن ءسوز. سال – ومىرگە، دۇنيە-مالعا، شەشىمتال ارەكەتكە جوق، قانداي دا ءبىر سوققىنى تەرەڭ قابىلداپ، ۇنەمى وزگەلەردەن مەيىرىم، كومەك، ماحاببات، ەركەلەتۋ كۇتەدى. جاس بالاداي ءارى قورعانسىز، ءارى شالدۋار (شاماسى شالدۋار دەگەن ءسوزدىڭ دە ءمانىن بىلمەيدى). سالدىڭ تاعى ءبىر سيپاتى باقسى-قۇشىناشتاۋ، دۋانالاۋ، ارقاسى، كيەسى بولادى» دەگەن انىقتاما جاسايدى. بۇل ءبىر قاراعاندا، ءبىر دۇمشە مولدانىڭ كۇلكىلى جازباسى سياقتى كورىنگەنىمەن، ۇزاق عاسىرلار بويى دالامىزدا سالتانات قۇرعان «سال-سەرىلىك» ءداستۇر مەن «جانبولاتسىز» جاۋعا شاپقان، ساميان دالانىڭ توسىندە قانى تامباعان جەر قالماعان وسى اۆانگارد الەۋمەتتىك توپتىڭ، باتىر بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن قورلاۋ. كورنەكتى فولكلورتانۋشى عالىم، تاقاۋدا دۇنيەدەن وتكەن ەدىگە تۇرسىنوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، سال-سەرىلەر العاشقىدا اسكەري وردەندەر بولعان، جاۋدىڭ وتىندە ءجۇرىپ، ەل قورعاعان ءباھادۇر سايىپقىران ەرلەر دەسە، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ: «قىلىشىمنىڭ مايىن بەر» دەگەن ماقال بولعانىن ايتادى. ياعني، سال-سەرىلەر دەگەنىمىز كىمدەر؟ سال-سەرىلەر – رىسارلىق وردەننىڭ قالدىقتارى. ول – ەرتەدەن قۇربانشىل، پيداگەر اسكەر بولعان. ياعني، جاۋعا ساۋىتسىز، كىرەۋكەسىز شابادى ەكەن. اسكەرگە ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋ، دەم بەرۋ ءۇشىن. سوندا اسكەردىڭ قولباسشىلارى «انالار جاۋعا ساۋىتسىز شاپقاندا، سەندەر نەدەن قورقاسىڭدار» دەيدى ەكەن. كوپ جاعدايدا سال-سەرىلەر تۇگەلدەي قىرىلاتىن بولعان. بىلايشا ايتقاندا، ولار اسكەري اۋلەتتەن تاراعان. ال رەسەيدىڭ قول استىنا وتكەن سوڭ، سال-سەرىلەرگە قارۋ-جاراق اسىنۋعا تىيىم سالىنادى. ەندى ولار قىلىش-نايزالارىن قويىپ، قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ارتىستىك بوگەماعا اينالىپ كەتتى. ءان سالىپ، كۇي تارتىپ، ەل قىدىراتىن بولدى» دەگەن دايەك كەلتىرەدى. سال مەن سەرىنى بولەك كاتەگوريا رەتىندە قاراستىرىپ، سالدى اۋرۋلار قاتارىنا قوسقان زەرتتەۋشىمىز، سەرى دۇنيەدەن باز كەشپەيدى دەگەن تۇجىرىم ايتادى. سويتە تۇرا، اقان سەرىنى مىسالعا الادى. اقاننىڭ قۇلاگەرى مەن بازارالاسى ولگەن سوڭ دۇنيەدەن باز كەشىپ، بەزىپ كەتكەنىن ماعجان قانداي تولقىنىسپەن جازعانى بار وقىرماننىڭ ەسىندە. مۇنى ءبىلۋ باستاۋىشتىق ساۋاتقا جاتادى.
ال، بەلگىلى عالىم ەدىگە تۇرسىنوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتا «سال» مەن «سەرى» سوزدەرى قاتار ايتىلا بەرەدى. جاي ادامدار تۇگىلى، سال-سەرىلەردىڭ وزدەرى دە بۇل اتاۋلاردى بىر-بىرىمەن قونىسى اۋلاق اتاۋلار دەپ ەسەپتەمەگەن. مىسالى، ءبىرجان سال ءبىر ولەڭىندە «ءسىز بۇرىن ەستىپ پە ەڭىز ءبىرجان سەردى» دەسە، ءبىرجاننىڭ شوبەرەسىنىڭ كەلىنى راحيا دەگەن كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىرجاننىڭ جۇبايى ءاپىش كۇيەۋىن «سەرى» دەپ اتاعان. ال، ءوز جانىمىزدان قوسارىمىز، سوزگە سەبەپ بولىپ وتىرعان ءبىرجان سالدىڭ «بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن، ءوزىم سال، ءوزىم سەرى كىمگە زارمىن» دەگەن ءانىن ءبىزدىڭ سىنشىمىز تىڭداپ كورمەگەنى وكىنىشتى.سوندىقتان جارتى اقپارات، جارتىكەش بىلىممەن ءولى ارۋاقتى كۇڭىرەنتپەي، تاريح تۋرالى ءسوز ايتار الدىندا كەزكەلگەن ۇستازسىنعان جازارمان ساۋاتىن اشىپ العانى ابزال. «الدىنداعى ولجاسىن اتىپ كەتكەندە، تىكسىنىپ قالادى. وسى جەردە بىر-ەكى بولاشاققا الاڭداعان ءسوز ايتۋى كەرەك ەدى» - دەيدى سىنشىمىز. اقىل ايتىپ ۇيرەنىپ قالعان اۋىزعا نە تىيىم؟ كينونىڭ ءتىلى دەگەن بولادى. ونى ۇگىتتىڭ، ناسيحاتتىڭ جالىندى سوزىنە ۇيرەنىپ قالعان اپام قايدان ءتۇسىنسىن. دالانىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ الدىنداعى اڭىن كازاك سولداتتارىنىڭ اتىپ الۋى – سيمۆولدىق ەپيزود. ونىڭ ءمانى – كيەڭە قول كوتەردى، قاسيەتىڭە قول سۇقتى دەگەن ءسوز. الدىنداعى نەسىبىن جاتقا جەگىزبەگەن ابادان بابالارىمىزدىڭ سول ون توعىزىنشى عاسىرداعى پۇشايمان كۇيىن سيدىرعان وسى الاپات لەپەس «ءبىرجان سال» كينوسىنىڭ كوزگە جاس ۇيىرەتىن اسەرلى تۇستارىنىڭ ءبىرى عانا. وسى جەردە دانىشپان اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «ونەردiڭ ءومiردەن ايىرماشىلىعى – ونەر ءومiردەن ۇيرەنبەيدi. ونىڭ جاراتىلىستان بولماسا، ءومiردەن الار ءدارiسi جوق. ونەردiڭ ءوز وتكەنi، ءوز بۇگiنi، ءوز لوگيكاسى مەن ديناميكاسى بار» دەگەن ءسوزىن ەسكەرگەننىڭ ارتىعى بولماس. ماقالاداعى تاعى ءبىر جوسىقسىز ءمىن «ءبىرجاندا شەشىمتال ارەكەت جوق»، - دەگەن ايىپ.
ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز، كينودا كونەنىڭ كوزى بي ماڭعابىل «ۇرعاشى كوپ، ەل بىرەۋ» دەيدى ءبىرجانعا. جانى سۇيگەن لايلىدەن ەل تىنىشتىعى ءۇشىن باس تارتىپ وتىرعان ءبىرجاننىڭ اركەتىنەن ارتىق شەشىمتال ارەكەت بولا ما؟ ءداستۇردىڭ قارىمى قاتتى زاماندا ەل ەگەر بولماسىن، اعايىن جاۋ بولماسىن دەگەن نيەتپەن ءبىرجاننىڭ لايلىدەن باس تارتۋى، وزەگى ورتەنسە دە وكىنىشسىز كەتۋى ەل ازاماتىنا ءتان ىرىلىك ەمەي نەمەنە؟ ءبىرجاننىڭ جولىنا جانى قۇربان ءلايلىنىڭ «قوش، ارىستانىم، ماھشاردا كۇتەم» دەۋى دە وسى ىرىلىككە ريزا بولعان پەيىلدەن تۋعان ءسوز ەدى.اپامىز جەردەن الىپ، جەرگە سالعان وسى كينو ۇلت زيالىلارى تاراپىنان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاق كينوسىنىڭ سۇبەلى تابىستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالانعانى ەسىمىزدە. ارينە تالعامعا تالاس جوق. سىنشى اپامىز مۇلدە باسقا كينو كورگەن شىعار. ۇلت رۋحانياتىنىڭ ابىزى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «ءبىرجان سال» كينوسى تۋرالى تەبىرەنە جازعانىن كەزىندە ءبارىمىز جارىسا وقىپ، جان سارايىمىز كوركەيگەنى بار. سونداعى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «ەركىندىكپەن قوشتاسقان ەسىل داۋرەن… كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان سالدىق پەن سەرىلىك داۋرەن جايلى ەلىگە دە، ەلىتە دە اڭگىمەلەيتىن بۇل فيلم ۇلتتىق كينوكەڭىستىگىمىزدىڭ ەل سەنىمىن مولىنان ارقالاي الاتىن تاعى ءبىر تۇرلاۋلى تۇلعاعا بايىعانىن باياندايدى.
بۇل ءبىر ونەرپازدىڭ ەكىنشى ءونەرپاز جان دۇنيەسىن قالاي ۇققاندىعى تۋرالى جان تولعانىسى. جان تەبىرەنىسى. اۆتورلىق فيلم. فيلممونولوگ. تۇتاس تا سوم تۋىندى. ويلانتا دا، تولعانتا دا الادى» - دەگەن پىكىرى سانامىزدا تاڭبالانىپ قالعان. ءيا، ابىشتەي دانانى تولعاندىرعان فيلم ەدى بۇل. ءبىرجاننىڭ ءرولىن بەكبولات تىلەۋحان سومداۋى كەرەك ەدى دەگەنى ءتىپتى كۇلكىلى. جۇرت الدىندا ارقالانىپ ءان ايتقاننىڭ ءبارى كامەرا الدىندا اسا تۇلعالى وبراز سومدايدى دەپ كىم ايتتى؟ كينودا باستى ءرولدى سومداۋ مەن ءبىرجان سالدىڭ انىنەن كونسەرت بەرۋدىڭ اراسىن ايىرىپ العان ابزال بولار. كاسىبي اكتەرلەردىڭ ونەرىنە كوڭىلى تولماي وتىرعان سىنشىمىزدىڭ تالعام دەڭگەيى وسى بولعانى ما سوندا؟ جوعارىدا ءسوز ەتكەن ماقالاسىندا ءابىش كەكىلباي ۇلى كينونىڭ اكتەرلەر قۇرامى تۋراسىندا: «فيلم وسىنداي اۋىر ويمەن اياقتالادى. ونى قويعان دوسقان جولجاقسىنوۆ. اسا تالانتتى اكتەردىڭ رەجيسسۋراداعى دەبيۋتى. سوعان قاراماستان، بيىك تالانتقا لايىق اسا بيىك تالعام مەن تالاپتى ۇدايى سەزىپ وتىراسىز.
فيلمدە شاشاۋ شىققان ءبىر جەر جوق. ءبارى ءوز ورنىن تاۋىپ، ۇيلەسىپ تۇر. ايگىلى اكتەردىڭ ءوزى ويناعان ءبىرجان بەينەسى مەيلىنشە ءدۇلدۇل ونەرپازعا ءتان شىنايىلىققا، وزەك ورتەرلىك قۇشتارلىققا تولى. جاستىقتاعى البىرت ارماندارىنا ادال بولىپ وتكەن ابزال ادامنىڭ توقتاسقان شاعىنداعى وكىنىشتەرى مەن مۇڭ-زارلارى اسا سەنىمدى. داۋرەنى ءوتىپ بارا جاتقان سەرىلىك تاقسىرەتتەرى وتە ءساتتى شىققان. قالعان اكتەرلەر باستى تۇلعاعا باعىندىرىلعان. اشا ماتاي، ءمادي مۇقاشيەۆ، گۇلشات تۇراروۆا، سايات مەرەكەنوۆ، اسىلبەك سماعۇلوۆ، ساعىندىق ءجۇنىسوۆ، ايدوس بەكتەمىروۆ، تولەگەن قۋانىشبايەۆتاردىڭ ءارقايسىسى مىق شەگەدەي قادالىپ، ءوز ورىندارىن تاپقان. جاس دراماتۋرگ تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ اركىمدەر بىلەتىن اندەر تاقىرىبىنان ءيىرىمى مول كەلەلى تاعدىردىڭ كەلەلى سيپاتىن جۇيەلى كەسكىندەي العانى سۇيسىندىرەدى. سيۋجەتتىڭ دالدىگى، سۋرەتتەمەنىڭ شىنايىلىعى، تىلدىك مىنەزدەمەلەردىڭ ءدوپ تۇسكەندىگىمەن تاڭىرقاتادى»، - دەگەن بولاتىن.
ۇلت رۋحانياتىنىڭ اقساقالىنان اسىپ نە دەي العاندايمىز؟ تەك، رولدەن جاس جىگىت ىزدەگەن سىنشى اپامىزعا كينو سيۋجەتى كەزىندە ءبىرجان سال الپىستى القىمداپ قالعان كەزى. ال، ونىڭ ءرولىن سومداعان دوسحان جولجاقسىنوۆ سول كەزدە 55 جاستا بولعانىن ەسكەرتەمىز. «جەسىر كەلىنشەك ماقپالعا ءبىرجان كوڭىلى شاپقان ۋاقىتتا كەلىپ-كەتىپ كوڭىلدەس بولىپ جۇرەدى-مىس. قازاق تاريحىندا بولماعان ماسقارا ءىس. ءالى كۇيەۋىنىڭ جىلى وتپەگەن جاس جەسىردى اۋىل شەتىنە وڭاشا وتاۋ تىگىپ ويناپ-كۇلدىرىپ وتىرعىزىپ قويادى ەكەن عوي تەگى. قازاقتىڭ جەسىر جونىندەگى زاڭى وتە قاتال. ول ەنەسى، قاينى، قايىن اتاسى، ءتىپتى بۇكىل اۋىلدىڭ اڭدۋىندا بولادى. اياعىن شالىس باسىپ، ازعىندىققا بارسا، اياماي جازالاعان. ءتىپتى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان» دەگەن ءسوزدى جازىپ وتىرعان اپامىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىن» وقىماعان سىڭايلى. بۇل دا سونداي ونەر تۋىندىسى ەكەنىن ەسكەرمەيدى. اپامىز «ءبىرجان سال» كينوسىن دەرەكتى فيلم رەتىندە قاراستىراتىن سياقتى. كينودراماتۋرگيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. كينونى، تەك مۋزىكالىق سپەكتاكل تۇرىندە ەلەستەتەدى. ءار جەردە ۋاعىز سويلەنىپ، ماقالداتقان ناقىل ءسوز ايتىلىپ، التىباقاننىڭ قاسىندا ءان شىرقالىپ، سونىمەن فيلم ءبىتىرۋ كەرەك دەپ سانايتىنى كورىنىپ تۇر. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى – «ءبىرجان سال» ءفيلمى دراماتۋرگيالىق جۇمىسى مەن رەجيسسەرلىك شەشىم شەبەر ۇيلەسىم تاپقان ۇزدىك تۋىندى. ۇلتتىق كينو. قازاقتىڭ قازداي قالقىپ ەركىن جۇرگەن داۋرەنى باسىنان بۇلبۇل ۇشىپ بارا جاتقانىن بىلدىرەتىن شەرلى شەجىرە. ەل ەركەسى سال-سەرىنىڭ دە داۋرەنى وتكەنىن مويىنداعىسى كەلمەي، الاسۇرعان ءبىرجاننىڭ كوڭىلىندەگى بۇلقىنىسقا كۇللى قازاقتىڭ كۇرسىنىسى سيعانى جۇرت كوڭىلىن تولقىتتى. ال، ءلايلىنى ءبىرجانعا قيماي وتىرعان سىنشىمىز «جۇرت ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتاعان» دەگەن قازاق ماقالىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك. ارتىنان اڭىز ەرگەن التى الاشتىڭ ەركەسى ءبىرجان سالعا ءلايلى سۇلۋ كورمەي-اق عاشىق بولسا نەسى ايىپ؟ ەندى ءبىر ماڭىزدى سۇراق تۋادى، «ءبىرجان سال ما، ءبىرجان شال ما» دەگەن ماقالا ۇلت رۋحانياتىنا قانداي پايدا اكەلدى؟ جاقسىمىزدى قاراقتاپ، كوردەگى ارۋاقتى قوزعاعاندا نە تاپتىق؟ قازاق رۋحانياتىنىڭ وقشاۋ قۇبىلىسى بولعان مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ كوزى ءتىرى بولعاندا، بۇل جازبانى قالاي قابىلدار ەدى؟
شىن ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنىڭ جاناشىر جوقشىسى بولعان ادام وسىنىڭ ءبارىن ويلاماعى لازىم. جاقسىنىڭ اتىن باسقا ۇرعانىمىزعا قۋانساق، ەرتەڭ كوش الدىنا جابى مىنگەن جامان شىقپاق. سوندىقتان ساف التىن ونەرگە ساليقالى كوزبەن قاراعان ابزال. ءبىر مەزەتتىك كوڭىلدىڭ تىز ەتپە اسەرى ونەرگە باعا بولماق ەمەس.«تاريحي كينوعا اباي بولۋ كەرەك. ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ نانىم-سەنىمىمەن، نامىسىمەن، ۇستانىم-زاڭىمەن، ار-ۇياتىمەن ويناماۋ كەرەك. ارتىڭدا قالىڭ قازاق تۇرعانىن ۇمىتپا، كينوگەر!» دەپ اياقتاپتى سىنشىمىز ءسوزىن. ءبىز ونىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «مادەنيەتتى ادەبيەت بولسىن دەگەن ادام مادەنيەتتى عىلىمي سىنعا ۇمتىلسىن» دەگەن ءسوزىن دە جادىنا مىقتى تۇتقانىن قالار ەدىك.
ەربول الشىنباي
