«ەندىگى ءتور – ەلدىكى، تورەنىكى ەمەس»

بۇل قازاقتىڭ قازاقتىعى، ۇلتتىعى ساقتالعان، ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، ەلتاڭباسىن بەكىتكەن الاشوردا ۇكىمەتى قابىلدانعان كۇنى ايتىلعان ءسوز.  احمەت بايتۇرسىن ۇلى، حالەل دوسمۇحامبەتوۆ، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ سىندى ەل زيالىلارى ءتۇبى ءوز ماقساتتارىنا جەتكەن كۇنى ايتىلعان ءسوز. بۇل قازاقتىڭ كوسەمى، ەلباسى،  الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋشى ءارى ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ايتقان ءسوزى.

قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ناعىز باسشى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ارمانى، الاش جولىنداعى ءومىرى 12 جەلتوقساندا عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا ساحنالاندى. الاش زيالىلارى تۋرالى «الاشتىڭ  ءاليحانى» قويىلىمىن ساحنالاعان بيكەن ريموۆا اتىنداعى تالدىقورعان دراما تەاترى، دەپ حابارلايدى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.  

قويىلىم كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لەنين مەن ۇلتتار كوميسسارياتىنىڭ كوميسسارى ءستاليننىڭ الاشوردا ۇكىمەتىن مويىنداعانى جايىندا رەسمي حات كەلۋىنەن باستالدى. الاش زيالىلارى بۇل جاڭالىققا بوركىن اسپانعا اتىپ قۋاندى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان احمەت، حالەل، سماعۇل سىندى جانىنداعى سەنىمدى سەرىكتەرىنە ەل مۇددەسى ءۇشىن اتقارىلۋى ءتيىس مىندەتتەردى ءبولىپ بەردى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنا قازاقتىڭ ءتىلىن وشىرمەۋدى تاپسىرسا، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆقا ۇلت مادەنيەتىنىڭ جوعالماۋىن قاداعالاۋعا تاپسىردى. ال حالەل دوسمۇحامبەتوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆكە قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن بەكىتىپ، كارتاسىن جاساۋدى تاپسىردى. قولىنداعى بار اقشاسىن الاش يگىلىگى ءۇشىن الگى تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋىنا تاراتتى. ابايدىڭ ولەڭدەرىمەن تىنىستاۋىمىزدى، جاپون ەلىنەن ۇلگى الۋىمىزدى قالادى. تۇبىندە جاپونيا سەكىلدى قارىشتاپ دامىعان مەملەكەت قاتارىنا قازاقستاننىڭ دا قوسىلاتىنىنا سەندى. الايدا قازاق اراسىنان شىققان كوممۋنيستەردىڭ ساتقىندىعىنان تاۋەلسىز ەل ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن قايراتكەرلەر قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىلعانىنا دەيىنگى ۋاقىتتى جەتىسۋلىق تەاتر ءبىر جارىم ساعاتتا ساحنالادى.   

الاشتىڭ ءاليحانى قازاق اراسىنا ورالدى

ۇلت كوسەمىنىڭ ءرولىن سومداعان اكتەر كەندەباي تەمىرباي ۇلى تەاترعا جينالعان قاۋىمدى سول زامانداعى اليحانمەن قاۋىشتىردى. ءاليحاننىڭ ارمانى، قۋانىشى، مۇڭى، ۇرەيى ءار قازاقتىڭ كوكەيىنە وي سالدى، ۇلت كوسەمىمەن بىرگە تولقىدى، سونىمەن بىرگە قۋاندى، قايعىردى، جۇرەگىمەن سەزىندى. بۇعان زالدا وتىرعان كورەرمەننىڭ قوشەمەتى مەن كوز جاسى دالەل.

ۇلى تۇلعانىڭ ءرولىن سوماداعان، ونى حالىقپەن قاۋىشتىرعان كەندەباي تەمىربايۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى ءتۇستى.

–كەندەباي مىرزا، الاشوردا ۇكىمەتى جايلى قويىلىم كوپ ەمەس، ال الماتىدا بۇرىن-سوڭدى مۇلدەم قويىلماعان. سىزدەرگە مۇنداي وي قايدان كەلدى؟

–وسىدان بىر-ەكى جىل بۇرىن الماتىعا جولىمىز ءتۇسىپ، ۇلكەن مەيرامحانادا بولات ءمۇرسالىمنىڭ، جانە ۇلكەن ازاماتتاردىڭ باس قوسۋىمەن «الاشوردا» كىتاپ-البومى جانە «الاش اسكەرى» اتتى جيناقتاردىڭ تۇساۋكەسەرىندە بولدىم. سوندا «اپىرماي، وسىنداي ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرىن بىزگ ەكەزىندە  وقىتقان جوق، ول كەزدە ءبارى اقتالمادى» دەگەن وي كەلدى. دەگەنمەن سول كۇنگى كەش مەنىڭ جۇرەگىمە شوق سالدى، وت سالدى. سول كۇنى «نەگە وسىنداي ۇلى بابالار تۋرالى جاقسى ءبىر قويىلىمدى تەاتردا كورسەتپەسكە» دەپ ويلادىم. ءسويتىپ ارىپتەستەرىمە كەلدىم دە جاڭاعى ەكى كىتاپتى قولدارىنا ۇستاتتىم. ول جەردە ايتارلىقتاي اقپارات بولعان جوق، ءبىراق بابالارىمىزدىڭ قاي جەردە، قاي جيىندا، قاي سەزدە وتىرعانىن كورسەتەتىن فوتوسۋرەتتەر بولدى. ويىم ارىپتەستەرىمە دە ۇنادى.

اكتەر بولعان سوڭ ۇلى تۇلعانىڭ ءرولىن سومداۋدى ارمانداعانىمدى جاسىرمايمىن.. بۇل مەنىڭ ارمانىمداعى اق قۇسىم، اق سۇڭقارىم، مەنىڭ ارمانداعى قىرانىم ۇشقان.

–مۇنداي ۇلى تۇلعانىڭ ءرولىن الىپ شىعۋ قانشالىقتى اۋىر بولدى؟ قويىلىمنان كەيىنگى اسەرىڭىزبەن بولىمە وتىرىڭىز

–70-جاسقا تاياپ قالعان كەزدە وسىنداي ءرول ارقىلى ەل الدىندا، حالىق الدىندا، اسىرەسە ارىپتەستەرىمنىڭ الدىندا ءومىرىمنىڭ شىعارماشىلىق جولىنا قورىتىندى جاسادىم.

ءرولدى قالاي الىپ شىققانىم، ءبىر جەردە سۇرىنگەنىم، قايتا كوتەرىلگەنىم، ويىمدى جەتكىزە الۋىم، كەي جەردە جەتكىزە الماۋىم – مۇنىڭ ءبارى وزىمە ءمالىم. اتتەگەنايلار بولمادى ەمەس، بولدى. ءبىراق حالىقتىڭ ىقىلاسى، قوشەمەتى مەنىڭ ەڭسەمدى كوتەردى. ونەر ادامىنىڭ ءوزى بالا سەكىلدى. پايعامبار جاستان اسىپ كەتسەم دە بالاڭ كوڭىلدەن اسا المادىم. ونەر ادامىنىڭ بار قۇدىرەتى دە سوندا.

بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، بارلىق ارىپتەستەرىمنىڭ ەڭبەگى. ەڭ باستى ەڭبەك قويۋشى رەجيسسەردىكى. رەجيسسەرىمىز – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى  ەرسايىن تولەۋباي دەگەن ۇلكەن ازامات.

قورىتا ايتساق، مۇنىڭ ءبارى تەاتر ۇجىمىنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ال سىزدەردىڭ وسىندا جۇرگەندەرىڭىزدىڭ ءوزىن ونەرگە دەگەن قامقورلىق دەپ تۇسىنەمىن.

ءسوز سوڭىندا ارداگەر اكتەر رەتىندە ارتىنان ەرگەن جاستارعا سەنىم ءبىلدىرىپ، بيكەن ريموۆا تەاترىنىڭ مەرەيى قاشان دا ۇستەم بولسا ەكەن دەگەن نيەتىن ءبىلدىردى.    

كينو جانە تەاتر اكتريساسى، بيكەن ريموۆا اتىنداعى تەاتردىڭ جوعارعى ساناتتاعى ءارتيسى الماحان كەنجەبەكوۆا الاشوردا ۇكىمەتى تۋراسىندا قويىلىم قويعان تەاترىمەن ماقتاناتىنىن جەتكىزدى.

«ۇزاق جىلعى قازىنا، ارحيۆتە جاتقان قازىنا. بەتى ازداپ اشىلعانىمەن، مىناداي تەاترلاردىڭ شاڭىراعىندا جاندى داۋىسپەن، اكتەرلەردىڭ ۇنىمەن، جۇرەگىمەن، رەجيسسۋرانىڭ ايتاتىن ويىمەن شىعىپ وتىر. ءبىز رەسپۋبليكا بويىنشا وسىنداي دۇنيەنى قويىپ وتىرعان ەكىنشى تەاترمىز.  وبلىستىق تەاتردى اتاعانىمەن، بىزدەگى جاستاردىڭ ەڭبەگى زور. ءبىز 1975 جىلى تەاتر اشىلعالى بەرى كەلە جاتقان العاشقى بۋىنبىز، سوندىقتان بۇگىنگى جاستارىمىزدى لايىقتى تۇردە دايىنداپ كەلەمىز. بۇگىندە جاسىمىز 70-كە كەلىپ وتىر. مىنە، ەندى ونەردىڭ مايىن ىشكەن «ماستەر» بولدىق دەگەن جاسىمىزدا، كەندەباي تەمىرباي ۇلى دەگەن ازاماتىمىزعا ءاليحاننىڭ ءرولى ءتۇسىپ تۇر. ەلدىڭ ءبارى ريزا. وبلىستىق تەاترلار كوبىنە كورىنە بەرمەيدى عوي. زيالى قاۋىمنىڭ الدىنا شىعا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى بۇلقىنىپ جاتقان ارمان، شابىتىمىز بۇگىن اشىلدى»، - دەدى الماحان كەنجەبەكوۆا.

1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانى ساعات تۇسكى 15:00-دە قازاق زيالىلارىنىڭ الاش اۆتونومياسىن قۇرامىز دەپ شەشىم شىعارعان كۇنى.

«دەكابردىڭ 12ء-سى كۇنى ءتۇس اۋا ساعات 3-تە دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ، ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى...
بۇل بەك تاريحي كۇن»، - دەپ جازدى الاش زيالىسى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءوز ەستەلىگىندە.

ال 13 جەلتوقسان الاشوردانىڭ 15 مۇشەسى انىقتالىپ، ۇكىمەت جاساقتالعان كۇن.  ياعني بۇگىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولدى.