قايران اكەم  (جانى ءجانناتتا بولعاي!) ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا «تىم كوپ جاساپ كەتتىم، مەنى جىلاتپاي بالالارىمنىڭ الدىندا الا گور»، — دەپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، تىلەك تىلەۋدەن ءبىر تانعان ەمەس. «اتا-اناڭنىڭ ءقادىرىن، بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ»،  — دەپ، قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، كەزىندە اكەمنىڭ بۇل سوزىنە ونشا ءمان بەرمەگەنىمدە راس. ءبىراق، كەيىننەن وزىمدە بالالى، نەمەرەلى بولىپ، اكە، اتا اتانعانىمنان كەيىن وسى اڭگىمەنىڭ سىرىن ءبىرشاما سەزىنگەندەي بولعانىمدى دا جاسىرا المايمىن.

سوعىس. سوعىس. سوعىس... سوناۋ بالا كەزىمنەن بارلىق وقىعان تاريحي دۇنيەلەرىمنىڭ ءبارى وسى اتىڭ وشكىر سوعىس جايلى ەدى. مەكتەپتەگى بارلىق تاريح وقۋلىقتارىنىڭ دا باستى تاقىرىبى تەك قانا سوعىس جايلى بولاتىن. تاريحي كىتاپتاردىڭ ءبارى سول قاعيدالارىنان كۇنى بۇگىندە دە ءبىر تانعان ەمەس. ءالى دە سول سوعىستار جايلى ايتۋدان دا، جازۋدان دا، جىرلاۋدان دا، سول سوعىس كۇنىن تويلاۋدان دا ءبىر تانباي كەلەمىز. وسى كىتاپتاردى وقىپ وتىرعان ادام بالاسى مىناۋ جارىق دۇنيەگە تەك قانا سوعىسىپ ءولۋ ءۇشىن كەلگەن سياقتى بولىپ سەزىنەرى حاق. مەندە كەزىندە وسىنى سەزىندىم. بىردە تاريح جايلى اڭگىمە بولعاندا ءوز بالالارىم دا تۋرا وسى ويدى ايتتى. قولىما قالام الىپ اتا شەجىرەنى زەرتتەي باستاعالى بەرى سوعىس جايلى ەشقاشان ءسوز قوزعاماۋعا وزىمە سەرت بەرگەنمىن.

الايدا، سوناۋ بالا كەزىمدە ءوز اتا-انامنان جانە اۋىل قاريالارىنان ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتپاي تۇرا المادىم.

كونە ماڭعىستاۋ. ەجەلگى شەجىرە دەرەكتەرى وسى وڭىردە ماڭعىستاۋ، سىندى، قانا، سۇمبە تەمىر الان سياقتى قالالاردىڭ بولعانىن جانە وسى مانعىستاۋدىڭ سان مىڭداعان جىلدار بويى الەم استاناسى اتالعانىن ايتادى. وسى ۇلى ەلدىڭ تۇرعىندارى وزدەرىن قازاق، قازاق بولعاندا سول قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى مان اداي دەپ، وزگە جۇرتتار بۇل ءسوزدى قىسقارتىپ ماد پاتشالىعى دەپ اتاپتى. سوناۋ تۇپكىردەگى ادام اتا مەن حاۋا انادان باستالعان ادامي قاسيەتتەردىڭ ءبارى وسى ەلدە قالىپتاسىپ، ول بۇكىل الەمگە «مادەنيەت» دەگەن اتاۋمەن تارالدى. مادەنيەتتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ءماد (ماد) بولاتىنى وسىدان.  الەم حالىقتارى ونى «360 اۋليەلى كيەلى مانعىستاۋ»، — دەپ اتادى.

تۇسىنىكتەمە: ءبىز مۇنىڭ دايەكتى دەرەگىن التايلىقتار كۇنى بۇگىندە دە اۋىزدارىنان تاستاماي جىرلاپ جۇرگەن «مان اداي قارا» داستانىنان تابامىز. سول ماننىڭ اتاۋىن مانعىستاۋدان، اداي اتاۋىن وسى ولكەنى كۇنى بۇگىندە دە مەكەندەپ وتىرعان ادايلاردان، قارا اتاۋىن ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش تۇبەگىنىڭ ءبىرى ءتۇپقاراعان (ءقاراعانتۇپ، قارالاردىڭ ءتۇبى) اتاۋىنان تابامىز.

اداي باتىرلارى. ادايدىڭ باتىرلىق، ەرلىك داستاندارىن جىرلاعان ابىل، نۇرىم، اقتان، قاشاعان، ارالباي، قالنياز، ءساتتىعۇل، تۇمەن، سۇگىر، مۇرىن ت.ب. وسى سوعىستى اينالىپ وتە الماعان. ءبىراق، قاراپ وتىرسام سول جىرلاردىڭ ءبارى تەك قانا ەل مەن جەردى جاۋدان قورعاعان ەرلەردىڭ ءىسى جايلى ەكەن.

بۇل وقيعا وسى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا وتە ەسكى زامانداردا ءوتىپتى. ادام اتا جەر بەتىنە ءتۇسىپ، شايتاننىڭ ازعىرۋىمەن ابىلدى قابىل ولتىرگەلى بەرى سوعىستار دا ءبىر توقتاماي كەلەدى ەمەس پە؟ مىنە سول سوعىسقۇمار ءبىر ەلدىڭ پاتشاسى قالىڭ اسكەرمەن استانا قالانى قورشاۋعا الىپتى. جاۋ قاراسى قورعانۋشىلاردان الدەنەشە ەسە كوپ بولىپتى.   

قازاق حانى ەل مەن جەردى قالاي قورعاپ قالۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن قىرىق ۋازىرلەرىمەن كەلەلى كەڭەس قۇرىپتى. جەتپىستى جەلكەمدەپ، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان باس ءۋازىر مىناداي جوسپار ۇسىنىپتى. جوسپار بويىنشا ايەل، بالا-شاعانى ىشتە قالدىرىپ ەركەك كىندىكتىنىڭ ءبارى قامالدىڭ سىرتىنا شىعىپ ۇشكە بولىنەدى. جاۋدىڭ قارسى الدىنداعى ءبىرىنشى قاتارعا جاستارى الپىستان اسقان بارلىق قاريالار شىعادى. ولار نايزا جانە جەڭىل بالتامەن قارۋلانادى. ەكىنشى قاتارعا ەڭ اككى ساربازدار جانە ولاردىڭ بالالارى ورنالاسادى. ءۇشىنشى قاتارعا الدىڭعى شەپتەگى اتالاردىڭ نەمەرەلەرى، ياعني ەكىنشى قاتارداعى اكەلەردىڭ بالالارى ورنالاسادى. جوسپار ەش تالقىعا سالىنباي ءبىر اۋىزدان قابىلدانىپتى.

وسى جوسپار بويىنشا باس قولباسشى حاندا ءوز جارلىعىن جاريالاپتى. الدىڭعى شەپتەگى قاريالار  ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ، ەكىنشى قاتارداعى اكەلەر ءوز بالالارىنىڭ ولگەندەرىن كورمەۋگە ءتيىس دەگەن.

مىنە تاڭدا اتتى. جاۋ جاقىنداپ كەلەدى. جاۋدىڭ قارسى الدىندا شىمقاي اق كەبىنگە ورانعان قاريالار تۇرعانىن كورگەندە تاڭدانىستارىن جاسىرا الماي، تەز جەڭىسكە جەتەتىندەرىنە ەش كۇمان كەلتىرمەگەن. مىنە شابۋىلدا باستالدى. اپ-ساتتە قاريالار جەردە جاتقان ۇزىن نايزالاردىڭ سابىن جەرگە تىرەپ، ۇشىن جاۋعا قارسى كەزەگەندە جاۋدىڭ الدىنان جان شوشىرلىق قورعانىس شەبى پايدا بولدى. الدىڭعى لەك تۇگەلىمەن نايزاعا شانشىلدى. جارالانعاندارىنىڭ باسى بالتامەن شابىلدى. ەكىنشى قاتاردان ساداق جەبەلەرى بۇلت بولىپ جاۋدى. قاريالار جانتالاسا شايقاستى. ەڭ السىزدەرىنىڭ ءوزى جاستىعىن الىپ ءولدى. كۇنى كەشەگى حIح عاسىردىڭ باسىندا، 75 جاسىندا ماڭعىستاۋداعى ەلدى شاپقان، بەس قارۋى تۇگەل ساي جاسانعان، 3000  جاۋدىڭ  سوڭىنان ەر-توقىمسىز، جەلەڭ كويلەكپەن جالعىز قۋىپ جەتىپ سوعىس سالىپ، سول جاۋدىڭ 18ء-ىن جەر جاستاندىرعان  ەر قارمىس بەكبولات ۇلى، ەلۋ رەت قول باستاپ سوعىسقا كىرىپ، بىردە-بىر رەت جەڭىلىس تاپپاعان، سول قارمىس اتامىزدى وپات قىلعان 3000 قولدىڭ ارتىنان بار-جوعى 100 ساربازىمەن قۋىپ جەتىپ سول 3000 قولدى تالقانداپ، جەسىر مەن مالدى ايىرعان ەر تولەپ انەت ۇلى (1753-1835) سياقتى باتىر اتالارىمىز  ءبىر ەمەس، ون، جيىرما، وتىز «جاستىقتارىن» الا كەتتى. (ولار جايلى قالنياز جىراۋ شوپىق ۇلىنىڭ «ەر قارمىس-ەر تولەپ» داستانى بار).  ايتسە دە جاۋ تىم كوپ ەدى. قاريانىڭ اتى قاريا ەمەس پە، بۇل سوعىس ۇزاققا سوزىلمادى. سوعىس سايابىرسۋعا اينالدى. اق كەبىنگە ورانعان قاريالاردىڭ بارلىعى ولگەنى ءولىپ، ولمەگەندەرى جەردە قىزىل قانعا بويالىپ قانسىراپ جاتتى، اينالاسىندا ولاردان الدەنەشە ەسە كوپ جاۋدىڭ ولىكتەرى دە جۋساپ جاتتى. ارتتا تۇرعان اكەلەر مەن بالالار اشۋ-ىزادان كوكىرەكتەرى قارس ايرىلىپ ارەڭ شىداپ تۇردى.

مىنە، باس قولباسشىنىڭ اكەلەرگە دە سوعىسقا كىرۋدى بۇيىرعان جارلىعى ەستىلدى. قاندى قىرعىن سوعىس كۇنىمەن ءبىر تىنعان جوق. اداي باتىرلارى اتامەكەن تۋعان جەرلەرى، ارتتا قورشاۋدا قالعان بالا-شاعالارى، كوز الدارىندا مەرت بولعان اكەلەرىنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن جانتالاسا شايقاستى. ايتسە دە جاۋ تىم كوپ ەدى. كەش تۇسە قامال سىرتى جاۋدىڭ سانسىز ولىگىنە تولدى. اكەلەردىڭ دە كۇشى سارقىلۋعا اينالدى. جاۋدا بۇرىنعىداي ەمەس، مەنمەنشىل، وپىرەمدىكتەرى ءاداۋىر باسىلعان، جاسقانا سوعىسۋعا كوشكەن.

مىنە نەمەرەلەردىڭ كوز الدىندا ۇرپاعىن قورعايمىن دەپ اتالارى تۇگەل وپات بولدى. مىنە ەڭ سوڭعى اكە دە جاۋدىڭ نايزاسىنا ءىلىندى. وسى سوڭعى اكەنىڭ قولىنان كۇنى بويى ءۇزىلىسسىز جۇرگىزىلگەن سوعىستا جاۋدىڭ قانشاما جاساعى جەر جاستاندى دەسەڭىزشى. ونىڭ سانىنا جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس ەدى. ايتسە دە جاۋ ءالى دە تىم كوپ بولاتىن. نەمەرەلەر وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كوز الدارىندا بولىپ جاتقانىنا ارەڭ شىداپ تۇردى.

باس قولباسشىنىڭ نەمەرەلەردى سوعىسقا كىرۋگە بۇيىرعان جارلىعى دا جەتتى. مۇنداي جانكەشتى سوعىستى جان بالاسى ەستىپ، كورمەگەن بولار. جيىرما، وتىز شاماسىنداعى كۇش قايراتى كەمەل، كەۋدەلەرىن اشۋ-ىزا مەن كەك كەرنەگەن جالىنداعان جاس ساربازدار كوز الدىندا وزدەرى ءۇشىن جانىن قيعان اتا مەن اكەنىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن، ارتىندا قالعان ەل مەن جەردى قورعاۋ ءۇشىن ەكى كۇن بويى جاۋعا دامىل بەرمەي تىنىمسىز شايقاستى. بۇل سوعىستا ادام تۇگىلى استارىنا مىنگەن اتتارى شىداماي قانشاما ات اۋىستىرىلىپ ءمىنىلدى. ەكى كۇن بويعى تىنىمسىز سوعىسقا جاۋ شىداس بەرە المادى. ادامدارى دا، اتتارى دا السىرەپ، ولگەنى ءولىپ، ءتىرى قالعاندارى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولىپتى. «قاشقان جاۋعا قاتىن ەر». سول شايقاستا قان اڭساپ كەلگەن جاۋدىڭ باسى قازاق دالاسىندا كومۋسىز قالىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولىپتى  دەسەدى.       

...ءتىپتى ءبىر اجەمىز (تۇمار حانشايىم) «وسى جەرگە قان اڭساپ كەلدىڭ عوي، ءىش ەندى كەرەگىڭشە دەپ،  سونداي ءبىر جاۋ پاتشاسىنىڭ باسىن ىشىنە قان تولتىرىلعان تورسىققا سالىپ، قاقپاعا ءىلىپ قويعان»، — دەسەدى.

سودان بەرى وسى قاعيدانى بۇكىل قازاق بالاسى قولداناتىن بولىپتى دەسەدى. سودان بەرى قازاق دالاسىنا قانشا رەت جاۋ كەلسە، سونشاما رەت وسى دالا دا ولىكتەرى كومۋسىز قالىپتى. اتالار اتامەكەن-تۋعان جەر مەن ۇرپاقتى قالاي قورعاۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپتى.  اتالار اكەلەر مەن بالالار ءۇشىن، اكەلەر بالالار ءۇشىن جانىن قياتىن بولىپتى. اكەلەر اللادان وزدەرىن بالالارىنىڭ الدىندا الۋىن سۇرايدى ەكەن. مىنە وسى قاعيدالار سان رەت قايتالانا كەلە، بۇل قاعيدا قازاق بالاسىنىڭ اتا سالتىنا اينالىپتى.

مەن اتادان جەتكەن اماناتتى كەشىگىڭكىرەپ بولسا دا ورىندادىم. قالعانى بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق سىزدەرگە امانات.

قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ