مادەنيەت – الەمنىڭ جۇلدىزى، ادامدىقتىڭ ايعاعى، تاريحتىڭ قىمباتى؛ وركەنيەت – مادەنيەتتىڭ جۇلدىزى، حالىقتىڭ ۇلگىسى، ءداۋردىڭ سىمباتى. سوندىقتان، ءارقانداي ۇلت وزگە ۇلتتىڭ وركەنيەتىنەن اسەرلەنسە داميدى، مادەنيەتىن قالىپىندا قابىلداسا كەرىنە كەتەدى. ويتكەنى، ءولى قابىلداۋ – قانىق مادەنيەتىنەن جەرىپ، وزىنە ۇيلەسپەي قۇنىن جوعالتاتىن مادەنيەتكە سورلانعاننان بولادى. مۇندا، ءتىل مادەنيەتى اسا قاۋىپتى، شارتسىز جەتەكتەپ اكەتەدى. ول – بارلىق تىرلىككە يكەمدەۋ باعىش وينايتىن سەپسال.
عاسىر ىلگەرى قازاق بوگدە قوعامدى شۇعىل ءارى ەرىكسىز قابىلدادى. مادەنيەت داۋىلىنا ۇشىرادى. ەسەڭگرەپ مادەنيەتتىڭ نەگىز، وركەنيەتتىڭ ونەگە ەكەنىن ايرىپ ەسكەرۋگە ەبى كەلمەدى. وزەگەلەردىڭ وركەنيەتتى ەندى تاڭداپ، جالپلاسترۋعا جاڭادان اتتانعانىن اڭعارماي قالدى. وزگە ۇلتتان تاماشا وتسەدە ەكپىندى دۇمپۋگە شىداماي، ءوزىن-وزى نەگىزسىز حالىق سانادى؛ ۇلگى-ونەگەسىنە ۇيالىپتا وكسىپتە قاراپ، مىسىن قۇرتقالى كەلگەن مادەنيەتكە ماحاباتىن بۇرىپ سالدى. ءوزىن مۇقاپ وتكەن ابايدى حاكىم، بارلىق ورىستى لەنين ەكەن دەپ تانىدى.
دەگەنمەن، بولمىس كۇيى كەتپەي تۇرعاندا 90 پايىم قازاق جاڭىلماعان، «الاش وردا» تۋىن تىكتەپ، جەمىس-جەڭىس وركەنيەتتەرىن امانداۋعا تىرىسقان. 10 پايىم ۇشقالاق قانا قازاقي جارالمىش – ءتول نەگىزىن جازعىرىپ ورتاعا شىققان. بىردەن ساياساتقا وپالى، اتقارۋعا شوگەل جاندار تارىزدەنىپ، جاڭا وكىمەتكە مۇريتتىكتەرىن(ءمور يت) اڭعارتقان. يا، وسى ورايدا اقىلدان جۇرداي سول باجىرايعانداردان قوعام دەرەۋ پايدالانعان. ال، بارلىق ءىس – ءتارتىپ سوناۋ ماسكەۋدە دايىندالىپ كەلەتىن، ورىس قىلىعى وركەندەتكەن ءتىل قىزىمەتتىڭ ابرويلى شارتى ىسپەتتى بولعان. سول ءۇشىن دە بەلسەندىلەر ءوزى تۇسىنبەيتىن ەرەجەلەردى بۇتىپ-شاتسادا حالىققا تىقپالاۋدان ارلانباعان. ۇلتقا كەسەل كومەسكى قاتەرلەرمەن ساناسپاي-اق اۋكەلەنگەن. بالكىم، جەڭىل مىنەزدەر ەر بولارلىق قابىلەتتەرى جوقتىعىنان جاتقا قولقانات بولعاندا شىعار. ايتەۋىر، تۇڭعىش داۋىرلىك قالام سولارعا تيپ، ءاناتىل وزدىگىنەن شۇبارلانعان. ەندى وسىدان كەيىن بارىپ، قالعان قازاق جاڭىلا باستاعان. سەبەبى، شۇبار – ءتىلدىڭ ءپىرى، ويدىڭ جىرى سياقتانىپ قىزىقتىرعان؛ حالىقتىق كەڭسە، بورىشتى مەكە عاجايىپ اتاۋىمەن سەستى كورىنگەن؛ ءتۇرلى اۋحات، ءتۇرلى جاڭالىق بەيسانا اتىمەن ءتىلسىم ۇعىلعان. ءتىپتى، بار دۇنيە ورىس پاراساتىنىڭ جاۋھارىنداي اڭعارىلىپ، ولاردىڭ امالنيەتى جالپى ەل نازارىن جاۋلاپ العان. ءسويتىپ، بوتەن ءتىل يەسىن وتكىر دە ونەرلى مەڭزەپ، ولاردى ۇستاز تۇتۋعا ءبارىن بەيىمدەپ جىبەرگەن. بىرتىندەپ «قازاقشا ءجۇرۋ سولەكەت، ورىسشا ءجۇرۋ عالامات»، - قۇلتانىم تۇيسىگىن قالىپتاستىرعان. سونىمەن، مەنشىكتى مادەنيەتتە جاساۋ جابايلىق، ورتاق مادەنيەتتە جاساۋ داۋىرلىك سانالىپ، اقىرى، قازاق بىتكەن وڭىندە ءبۇزىپ قويعان. اتىن ۇمىتپاعانمەن زىتىن ۇمىتقان. تەك، تاۋەلسىزدىك تۋۋى جەلبىرەگەن سوڭ بارىپ، جەكە قانىن ەسىنە ارەڭ كەلتىرگەن. ارينە مادەنيەت سالاۋات ءۇشىن كەرەك. ءبىراق، بوسقا ەلپەك مىنەزدى، تابيعاتى ءوزىن دامتۋعا جارالماعان مايمىل قۇساۋ تاجال تيمەگەن ءولىم!
كەزىندە قازاق دۇنيەنىڭ جالپاق قاق ورتاسىنا ەشكىمدى اتتاتپاعان. ءتىلى قالاي بولسادى وزىدە سولاي بوساپ، ادەتتەگى ۇلتتىق ەلەۋىنە دە تاتىماي قالدى. انشەيىن ءتىلى(تاعدىرى) توقىراپ، قاراپايىم بۇقارا قورىنىپ جۇرسە، ولاردى قوعام ەسىركەگەندەر بەيكۇنا جەلكەلەپ تۇردى. ءبىر قازاقتا اكىمياتتى - اكىمياتسىز ەكى ۇلتتىڭ كۇندەس مادەنيەتى قاتار جاساپ، ءبىرىنىڭ قىلىعىنان ءبىرى ءتۇڭىلىپ، جيركەنىپ ءوتتى. ارينە، جالپى قازاق بىرىنە-بىرى سالقىن قاندى كورىنە بەرگەن سوڭ، ايااعى، وزىنە-وزى الاياتىن ۇلت بولعان. اۋەلى، وزىنەن ءوزى كەرى كەتكەنىنە ەرەگەسكەندەي، بارلىق قوڭىر ءجۇزدى قازاقي مادەنيەتتى بولسادا، تۇتاس ورتا – باتىس ازيا قازاقشا سويلەپ تۇرسادا دۇنيە قىرىڭ قاراعان. ۇلانقايىر جاھان تارحى كىمنىڭ تىلىندە قاتپارلانعانىن سەزىپ تۇرىپ، ولجا تۋعان كولىك – قاشىرعا ۇقساس مامىلە جاساعان. ەجەلدەن راحات بۇيىرماعان تاعى، عىلىممەن دامۋدى بىلمەيتىن كوشپەندى تايپالار دەگەن. امالياتتا، ەرتەدە ورتا – باتىس ازياعا اققازى(قازى اق) حالقى قوجا بولعالى ابدەن تۇسىنىكتى ەدى. بەرتىندە عانا قازاق شاپقىن اسقىنا-اسقىنا قازاقىلىقتان اۋىپ، ازيا اۋماعىندا ءت ۇلى سيپاتتى بەتكەي پايدا قىلعان. كىرىككەن شاتا ۇلىستار (بەكارىس-سارت ءجۇزى) امان جانباعىستىڭ قامىمەن بولەكتەنىپ كەتكەن. قازاقتىڭ جارتىسى(جانارىس – ءۇيسىن ءجۇزى) الەمدىك تاريحي زورالىپ مۇڭعۇل ۇلتىن قالىپتاستىرعان؛ جارتىسى (اقارىس – نايمان ءجۇزى) شىڭعىسحاندى ازعىنداعان كاپىر ساناپ قارسىلاسقاندىقتان، ۇركىن-قاشقىن ومىرگە ءبىرجولاتا شەكتەلگەن. ءتىپتى، ولاردان تۇقىم قالماي قالا جازداعان. ءسويتىپ، تاعدىرلاس حالىقتار 40 جىلدىق سوعىس – اپاتتا ساتق(ع)ىن، ازعىن، توزعىن، - سىندى ءابيرسىز ءۇش جۇزگە ايلانىپ «قازاق» اتاۋى تاريح بەتىنەن وزدىگىنەن ءتۇسىپ قالعان. ياعني، جالپى ورتا – باتىس ازيا حالقى بىرىنشىدەن، داعدىلى كاسىپ-شارۋاسى مەن عىلمي ءوندىرىس شەبەرلىگىنەن ماقۇرىم بولعان؛ ەكىنشىدەن، ۇلىستار ءتۇرلى ورتا اسەرىنەن از پارىقتى ءتىل-دىل قالىپتاستىرىپ، ۋاقىت وتە ءبىرىن-بىرى تانىماي قالعان. دەمەك، سول ۇزاق قىرعىن سالدارىنان قازاقتىڭ جازۋى قاڭعىرىپ، تالاي ءتىلى نازاردان ۇشقان. ساياسي، مادەني تىلدەرىن كونە كورشىلەرى بۇرىنعىسىنشا قولدانىپ جۇرە بەرگەن. باسپا شەبەركۇشى اياقتاپ، قالعان ءتىلىنىڭ عارپى، بۋىنى، ىرعاعى، ... كەيىنگى تۇز تىرلىگىنە باعىنىپ وزگەرە بەرگەن. ال، وسى حيقاياتتاردى ءبىر عاسىر الدا ايگىلەۋگە بەكىنگەن زيالى (ءزيىن الى-ەنەرگياسى تالانت) قازاق كوپ بولعان. وكىنەرلىگى ول شاقتا كۇشتى ەل تاريحىن اقيقاتتاۋ مەمىلەكەتتىڭ مۇددەگە كەسىرلى ەدى. الاڭداعان ۇكىمەت نەگىزىن كەلەمەجدەۋشىلەردى كۋاتتاپ، ولارعا الاياتىنداردى قاعىپ تۇرعان. اسىرەسە، ۇلتتىڭ بار كيەسى – انا ءتىلدى الاستاۋعا قيلى-قيلى شارا قولدانعان. ءبىراق، ەڭ وكىنىشتىسى ەشقانداي قاۋىپ كوزگە بىلىنبەي، ورىس ساۋاتى كادىمگى ء ۇلى مۇراتپەن قىزمەت كورسەتىپ جاتقانداي وزىنە تارتقان. سول سەبەپتى، ءتىل ازسا ءدىل توزاتىنىن ەش قازاق اڭعارماي تاريحتىڭ ايناسى، ۇلتتىڭ جانى انا ءتىل ەكەنىن ۇمىپ تا كەتكەن. بار قىرسىقتى وزدەرىنەن عانا كورىپ، ساۋات قالاي شاقىرسا سولاي جۇرگەن. سۇيتە-سۇيتە ورىس نيەتتەنىپ كەتىپ، اتا-باباسىنىڭ جالپى عىلمي ءتىلىن باسقالاردىكى تانيتىن مويىنسال مىنەز جابىسقان؛ ءوز ازاماتىن ۇلتان، وزگە ازاماتىن سۇلتان سانايتىن ولىك ۇجدان جۋقتىرگان. بۇگىن دە قازاقتىن بىرەۋى جارقىن جۇمىس جاساسادا قانى ءبىر قازاعىنا جاراسپاي كورىنەدى، قولداۋ تاپپايدى! ....
ۇلتتىڭ بار بولمىسى تىلىندە. سوندىقتان، ءتىلىن ۇمىتقان حالىق وزىندە ۇمىتادى، ءوزىن وزگەگە تانىتا المايدى. ادەتتە، «تاي» جۋرناعىن ەش قازاق بىلمەيدىدە ءىلاستاي، قۇجىرتاي، جىرىنتاي سەكىلدى ءوز سوزدەرىن مۇڭعىل ءتىلى دەپ مويىندايدى. ول زات نە قۋبىلىستىڭ سان، شاما، كولەم، پيعىل، اۋقىم، نارىق، اسەر .... باعامدارىن پايىمدايتىن قازاقشا ءتىل عوي. ەندەشە، وسى ورايدا ازعانتاي (از عانا تاي) ءسوز ءتىزۋدى قاجەت دەپ ءبىلدىم.
قازاق – ءبيادىل، سۇندەتتى قازاق-مىندەتتى تۇرىك (بۇرىك ەمەس) ياسۋكاي (قىتايشا) – جاسىلعاي (ناجاعاي)، تەمىرشىن – ناعىز قۇرىش، شىڭعىسحان – شىڭ قىسقان، ءمۇڭعىل – ءمۇڭ قىل (جانارىس ۇرانى)، كىشكەنتاي – كۇش كەم تاي، كۇيكەنتاي – كۇي كەم تاي، ءىلاستاي – ۇلاستاي، قۇجىرتاي – قۇر جىرا تاي، جىرىنتاي – سۋ ەسىپ قىساڭ بولعان اڭعار (جىرىندى تاي)، باكرا-تاكرا (نىقتاۋ، پىسىقتاۋ)، نايمان – ايمان (وبىراز)، ناۋان-اۋان، ناۋىرىز – ناۋان ءىرى ۋىز (جاڭا جىلدىڭ ۋىز كۇندەرىن ەل بولىپ تويلاۋ ءىرى-ۇلى ءىس مەرەكە)، ءقوجاناسىر – وكتەم ءتاسىر، اپەندە – ءار پەندە (قوجەكەڭ ءبىر پەندە ەمەس)، دالا – ءپىشىنسىز بايتاق (دالا-دۇلا)، قالا – نەگىز قالا، شاھار – شاح ھار (شاح – جان. مىسالى: اربانىڭ جانى، بيلىكتىڭ جانى – ششاح. شاح باردا ارباعا ەش نارسە، حاندىققا ەش جاۋ شاح كەلمەيدى. ال، ھار – ايباتتى رۋح.)، كۇيمە – جاسىما، كەمە – حوشتاس (اقىرەت)، كەمەر – كەمە جەر (اقىرەت جەر، پورت)، سۋرەت – سۋ ءىرى بەت ( كىرشىكسىز ۇلى تۇلعا)، ءراسىم – ءىرى ءار ءسىم ( ءتۇرلى قۇندى ءتۇس-سىمباتتاعى سىزبا)، مەيرام – مەيرشام ( كونسەرت)، باسپاق – اماندا ( اسكەري مايور)، باسقاق – تەكتە (ساق مايور)، ساقابا – ساقا بابا (ءارمي مارشال)، ءمۇدۇر – توقتا (جي، ۇيىمداستىر، سەكراتار)، ءتاپتىش – پۇقتا (پروكروتۋرا)،.... دەمەك، بۇدان قازاق تىلىنە ءمان بەرمەگەن ورايدا، كوركى تىلدەرىن تالايلار مەنشىكتەنىپ مارقايعانىن تۇسىنۋگە بولادى. الايدا، ايتارىم تاعى سول، باس قىرسىق الگى 10 ساۋياسىزداردان كەلگەن بولاتىن، ولار تاسقىن بولىپ جەتكەن ماركس-لەنين ۇران-قۇراندارىن جات تىلمەن ماقتانعان. سوندا، ۇقپايتىن ءتىل دۇرىلدەپ تۇرعان زاماندى تاڭسانا مەڭزەپ، ءوزىنىڭ اقتىرلىك قوعامىن وركەنيەتتەندىرىپ جاتقانىن بىردە ءبىر قازاق سەزبەگەن. ەسەسىنە وز-وزىنەن تارتىنشاقتاپ، جاتتىڭ ەمەۋرىنە جاپاقتاپ قالعان. ورىسسىز كۇندەرى قاراڭ سياقتانىپ، رۋشىل كەسەل، بولىسشىل مەشەل حالىق ەكەنبىز دەپ بىردەن مويىنداي سالعان. سونىڭ قىرسىعىنان ورىستى زور، قازاقتى قور سانايتىنداردىڭ كوزقاراسى قوجا، ءتىلى ەم كورىنەتىن قوعامدى دەرت شالعان.
ماركس، لەنين حالىقتى حوش ەتەتىن باياعى قازاق قوعامىن ارمانداپ ءىلىم جاراتقان. ويتكەنى، اقتىرلىك قوعامدا ەلدىك نامىس جىك-تاپ، ەرلىك نامىس بوزەك-مازاق بولعىزباعان؛ ورتاق داستارحان اسا ۇلىق، حالىقتىق ەرىككۇي اسا ءادىل اتقارىلعان؛ ءبىرىن-بىرى ەزبەك تۇرماق، تۇتاس ۇلت ءبىر شاڭىراقتىڭ ادامىنداي وتكەن. ەندى ادامزاتقا بۇدان ارتىق نە كەرەك! البەتتە، ول ەكى الىپ قازاقتان باسقا ەلدەگى اقسۇيەك-قۇلداردى، تورەشىل-جارلىلاردى، زوراگەر پاقىرلاردى، مۇددەقوي-تاقىرلاردى ەكى ءىرى تاپقا جىكتەپ، ءبىر تاپ ءبىر تاپتى اياۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن باعدارنيەت جاساعان. ءادىل قۇندىلىقتان ەسە كورمەگەن الەمدەگى بەدەل، مۇلكى جوق جالاڭداردى قىزىل تۋعا بىرىگىڭدەر دەگەن. جالاڭدارعا ۇيتقى – بارابار ءجۇز ۇيىمىن قۇرعان. مۇددەتىرلىك (داستۇرتىرلىك) قوعامىن اۋدارىپ، ورتاقتىرلىك قوعامىن ورناتىپ، سول ارقىلى ورتاقمۇلىك قوعامعا جەتۋدى ماقسات تۇتقان. كادىمگىدەي قازاقشا جاساۋعا سارا جول ىزدەگەن. ءبىراق، بوتەن ءتىل ەمەس ءوز ءتىلىن جەتتىك بىلمەيتىن جەڭىلتەكتەر اقى ماقتاۋ الۋدى عانا بىلگەن. ونىڭ ۇستىنە ولارعا قوعام ەسە بەرگەندە ەسىرىك قوسا تيگەن. «اقجان مۇشەسى» دەپ قويعانعا، ءوز قولدارىمەن ۇلتجان قانداستارىنا «كەرجان» قالپاعىن كيگىزىپ قاعىنعان. از بولسادا ۇشان جاھاندى تارتىپ الىپ، ۇلى بىرلىگىمەن قورعاعان پاراساتتى حالىقتى تۇسىنەتىن ساياساتكەرلەردىڭ باسىن قاتىرعان. قىسقاسى، اقىماقتار كىم-كىمىنە ۇرگىزىپ تۇرعانىندا ءۇقپاي، ۇلتتى تولقىتىپ، ورىستاندىرۋ مۇددەسىنە مۇرىندىق بولعان.
مەنشە، قازاق ءتىلى باتىستان مىڭ جىل بۇرىن كامالىنا تولىسىپ العانداي. ماسەلەن، ىقتىسات – نىقتى سان ات (ماڭىزدى، ناق، جاندى جانە ماركا) ءۇش ءسوزدىڭ بىرىكپەسى. اسا وركەنيەتتى اتاۋ. ءبىراق، سور تۇرتكەندە ءبىر قازاق ىقتىساتتى ورىن، ىقتىساتى كۇشتى، .... دەگىسى كەلمەيدى. جاندى قۇن، جاندى ءونىم، جانى دامىعان، كۇيرەگەن،..... دەسەدە ۇلت رۋحى اتقان وقتاي اسەر ەدى. كۇيەتىنىڭ قازاقشا تۇك ءمان بەرمەي مەڭىرەۋ قىلاتىن ەكونوميكانى باباسىنداي كورەدى. بۇل نە ءۇشىن؟ 1. ەكونوميكانى – يەسى قوجايىن ۇجدانمەن قولدانىپ، وزىنە مويىنسال ەتەتىنىن العاشقى اقىلسىزدار اڭعارماعان. 2. بار قازاق قوعامدىق بۇعاۋعا بايلانىپ، وزىمەن وزگەنىڭ ۇلتتىق ورەسىن بىردەي بىلۋگە ءتيستى ازاماتتىقتارىنان ايرىلعان. ارينە، سول ەكى سەپسالدان ۇلتتىق نارىقتىڭ اجارى، ۇلت تاعدىرىنىڭ ارقاۋى انا ءتىل جەتىم قالعان. اماناتى كوركەيمەي ارۋاح جۇدەپ، دۇسپان تاباسىنان ۇرپاق جاسىپ اتا جىگەر قۇم بولعان. ۇعىلان سەزىمدى قوزدىراتىن ۇلت مادەنيەتى وشكىندەپ، اقىرىندا قازاق ۇلتشا دامۋدى ويلايتىن ساناسى قالماي، سىرتقا جىلى، ىشكە سالقىن قاباق تانىتاتىن ەل بولىپ تىنعان.
ءبىر تۇلىكتە: قوي، قوشقار، ساۋلىق، ناستا، تۋ، دونەن، قۇنان، ىسەك، تۇساق، توقتى، باعلان، قوشاقان، قوزى. - دەگەن قازاقشا 13 اتاۋ بار. وسى 13 ءتۇرلى مالدى ءجۇز نەشە مىڭ تۇمەن جۇڭگو «قوي» دەي سالادى. ءتىلى جاڭا شىققان بالا قۇساپ. اۋز ءتىلى مەن جازبا ءتىلى جەر مەن كوك. زاتتى كوزبەن پارىقتايدىدا كوڭىلدەرىن ارىپپەن نۇسقالايدى. سودان شىعار بۇقاراسى ساۋاتسىز، بۇساراسى عانا ساۋاتتى بولاى. ءوزارا ءسوز-ويلارىن تىكە تۇسىنبەي، ءبىر دەمگە ءبىر ساعات مىجىيدى. اۋماق-اۋماقتا قازاقتار(تۇركىلەر)ۇقساس ايرىم-ايرىم اۋەزى تاعى بار، تۇگەل جەرلىك تىلدەرىمەن بولەك-بولەك سويلەيدى. ال، ادامنىڭ ميىنىڭ جەتپەيتىنى، دۇنيەنىڭ 5/1 جان سانىن ۇستايتىن جانەدە ءبىر عانا ۇلت – حانتاي. مۇمكىن، قىرۋار ۇلتتى مىقتىلىعىنان باعىندىرىپ كوبەيگەن دەۋشىلەر دە بار بولار. ءىس جۇزىندە، ءوز كولەڭكەسىنەن كۇماندانىپ قورقاتىن ۇرەيسىز حالىق. 1949-جىلعا دەيىن وزىنەن پاتشا بولماعان. گاپ، ءومىر جازۋ قاجەتسىنە باستاعاندا، ولار ەلدەن بۇرىن زاتتى بەينەلەپ ءارىپ جاساعان. زاتتى بەينەلەۋ وڭاي ءارى قىزىق بولعانسوڭ. بۇل تاپقىرلىققا ەستىپ-كورىپ ۇققان الىس-جاقىن قاۋىمداردا ەلىكتەگەن. ءسۇيتىپ، ەل جاڭادان زاتتى بەينەلەي باستاعاندا، ەرتە قامدانعان قاۋىم ءبىر زات، ءبىر سوزگە ءبىر ءارىپ ارناپ ۇلگىرگەن. جازۋىن قوعامعا شامالى بولسادا جاراتىپ، جازبا قاجەتتى وزىندىك قاناعاتتاندىرعان. قوعامدا ءتىل جازۋدى ابرويلى قىزمەت اتاپ، دارىندىلارىن ايىرىقشا قۇرمەتتەگەن. ەندى وسى ەكى پارپساتتىق اسەردەن كەيىن، كەنەت باسقا قاۋىمداعى ءارىپ قۇمارلاردىن بولەك جازۋ جاراتۋعا زاۋقىلارى سوقپاي قالعان. قايتا،وركەنيەتكە دەگەن قۇشتارلىقتارى ارتىپ، جازبا قاينار مادەنيەتىنە ورتاق ات سالىسىپ جىبەرگەن. اقىرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان مول دارىن كۇش ءبىر ءارىپتىڭ بويىنا نەشە دۇنيەنى سيعىزىپ، ءار قانداي جاڭالىقتى ەكى ارىپپەن عانا بىلدىرەتىن عىلىم-قاعيدالى سوزدىك جاراتقان. بارلىق جاننىڭ ءبىر اڭعار تۇسىنىگى مەن ءبىر تۇلعا قوعامدىق قاتىناسىن قامتاماسىز ەتكەن. ءدال وسى ۋاقىتقا جەتكەندە ۇلىق شاح – چىڭ حۋي تەگى، ءتىلى باسقا-باسقا بولسادا جازۋى ساباقتاس جالپى حالىق حانتاي دەگەن ءبىر تۇتاس ۇلت بولسىن – دەپ، جارلىق شىعارعان. (جاڭا ەرادان بۇرىن 87-جىلى كۇيەۋى حان ۋ دي ءولىپ، ۇلى مۇرا پاتشا بولعان سوڭ، حانتاي - ازامات ماعىناسىندا، ال حان – حاندىقتىڭ اتى، پاتىشانىڭ تەگى). ول زاماندا حان جارلىعى قۇداي جارلىعىناندا كۇشتى تيەتىنى اركىمگە ايان. ونىڭ ۇستىنە، بۇعان دەيىن اۋىز جاپپايتىن ءتىل، ميعا سيمايتىن ءارىپ ارالاسقان حالىقتاردى تۇگەل ءبىر ءسىڭاي دىلگە بەيىمدەپ بولعان. بارىندە قۇلاقپەن كىتاپقا قۇنىقتىرىپ، ءسوز – جۇمىس – اقشانى كوپسىنبەيتىن نىساپسىز ساق مىنەز سيلاپ ۇلگىرگەن. باس مۇددە ءۇشىن قايدا جۇرسەدە، قالاي ازسادا ارلانبايتىن ۇجدانعا تاربيەلەپ بىتكەن. ارينە، ۇلت دەگەن – ءبىرىڭعاي ءتىل، ءبىرسىڭاي ءدىلدى حالىق. بۇگىندە دۇنيەگە سول ءبىر ىڭعاي ءتىل، ءبىر سىڭاي ءدىل بىرلىگىمەن زور ىقپال تىكتەدە. ال، كەرىسىنشە قازاقتىڭ وركەندى ءتىلى ەلپەك – بەيعامدىقتان ءشۇنتيپ، بار اجارىن قايتاردى. قۋ سانادا جوق ءتىل ءوزىن وسال وزگەنى مىقتى سانايتىن جاسىق مىنەزگە تاربيەلەدى. ۇلتتىق مادەنيەتكە باسپايتىن كوتكەنشەكتىك پايدا قىلدى. سونىمەن. قايران قازاق ۇلتتىق ءدىل بىرلىگىن بۇلدىرەتىن ءىس ارەكەتپەن كەرىنە جاسادى. وزگەلەر جاڭا دۇنيەسىنە ۇلگىرىپ جاتتى. دەگەنمەن، قىزعانبا دا قىزىقپا، قارقىلداپ تۇرىپ مازاقتا، ولار كىسىدەن گورى جالعانعا بەيىم ۇيرەنشىكتى جولدارىن جاڭالاي المادى. كۇندە اقىرزامان تۋدىرىپ جاتقان ىقتىساتقا تابىنىپ، ۇلتتىق، ءتىپتى، ادامدىق قاسيەتتەرىنەن جاڭىلدى!
ءتىل – تىرلىكتىڭ تەڭدىككۇي ءال مادەنيەتى. سونسوڭ دا قازاقي ساپا باياعىدا ءوڭىپ بولعان. بۇگىنگى انا ءتىلى مەمىلەكەتتىك بەدەلگە كوتەرىلدى دەگەنمەن، ول انشەيىن جاماعاتتىق ۇران عانا. ءار قازاق ماقسات مۇددەدەن شەت ءتىلسىز شىعام دەپ ويلامايدى. جاتتىڭ بەيساۋات قىلىعىنا ەلىگىپ – جەلىگىۋدەن باسقانى قويعان. قوعام، كەڭسە، ۇيىم، مەكە، شەن، مانساپ، مارتەبە، قىزىمەت، كاسىپ، شارۋا، ەڭبەك، سايمان، جابدىق، بۇيىم، ... ءبارى-بارى وزگە تىلدە. ۇكىمەتتە تىلقاۋ بولىپ قالعان حالىققا ورىس ءتىلى رەسىمي، اعىلشىن ءتىلى عىلىمي دەپ ۇگىتتەۋدەن ۇيالماعان. قاي قازاق تىل-دىلىنەن اينىماي جاساي الماق!؟ قازاقستان داۋلەتى 130 ەلتايعا قايتىپ ايماندى قوجا بولماق!؟
ءتىل دامىماي ءدىل، ءدىل دامىماي ۇلت دامىمايدى. ويتكەنى، ءتىل – رۋحاني كۇي، مادەني قور؛ ءدىل – ادامي مىنەز، تاريحي قۇلىق. ەندەشە، ناعىز تاۋەلسىزدىك رۋح ازاتتىعى. ويلان ەلىم!!!
ءادىل ساناتبەك
