جاقىندا عانا دەپۋتاتتار الدىندا بايانداما جاساعان قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ ەلىمىزدىڭ رەسەي، جۇڭگو جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن 14 مىڭ شاقىرىمدىق شەكاراسى دەليميتاسيالانعانىن ايتتى. دەمەك، شەكارامىز الەمدىك كارتا مەن حالىقارالىق كەلىسىمدەردە زاڭدى تۇردە بەكىتىلگەنىپتى. ءقازىر دەماركاسيا جۇمىستارى ءتامامداۋعا جاقىن ەكەن.
شەكارا ماسەلەسىن تەزدەتۋگە سەبەپشى بولعان ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى سوعىس بولسا كەرەك. بۇل تۋرالى ە.ىدىرىسوۆ: «ۋكراينا داعدارىسىنداعى وسال تۇستىڭ ءبىرى — ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارانى بەكىتۋ كەلىسىمىنىڭ بولماۋى. سوندىقتان، ءبىز دەليميتاسيا جۇمىسىن تەزدەتىپ، اياقتاۋعا جاقىن قالدىق. ءقازىر دەليميتاسيا كەلىسىمىنىڭ بۇۇ-دا راسىمدەلۋىن تالاپ ەتۋدەمىز. بۇل — قاجەت جاعدايدا، تورەلىك ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىمعا جۇگىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەدى.
ءيا، بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك قاۋىمداستىقتا اۋقىمدى وزگەرىستەر ورىن الۋدا. ءتىپتى، مەملەكەتتەردىڭ ساياساي-گەوگرافيالق كارتاسى دا وزگەرۋدە. حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن كونۆەنسيالار، بۇۇ قارالارى جاي قاعاز رەتىندە قالۋدا. وعان رەسەيدىڭ قىرىمدى اننەكسيالاپ الۋى جانە ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى وسى ەلدى بولشەكتەۋگە سەپاراتيستىك ءىس-قيمىلدار دالەل. رەسەيدەگى كەيبىر تەرىس نيەتتى ساياساتكەرلەر يمپەريالىق پيعىلىن جاسىرا الماي، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارى تۋرالى ارانداتۋ ماعىناسىنداعى سوزدەر ايتتى. ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى جاعدايدى ەسكەرە كەلە، اسىرەسە رەسەي مەن اراداعى شەكارانى تەز انىقتاپ، زاڭدى تۇردە بەكىتۋ وتە قاجەت ەكەنى داۋسىز. ولاي بولسا قازىرگى كۇنى ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسىنىڭ شىنايى جايى قالاي؟
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىڭ كورشى ەلدەرمەن شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەسىمەن اينالىستى. سەبەبى، الەمدىك قاۋىمداستىقتا مەملەكەت بولۋ دەگەن ءسوز ونى الىس-جاقىن ەلدەردىڭ ۇكىمەتى مويىنداپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋى كەرەكتىگىن بىلدىرەدى. بۇل جولدا رەسپۋبليكا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ۇجىمىنداعى قىزمەتكەرلەر سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماي، ۇلكەن جۇمىس جاسادى.
كورشى ەلدەرمەن مەملەكەتتىك شەكارانى ورناتۋدا ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق ديپلوماتتارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمەتىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جۇڭگو، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان ەلدەرىمەن مەملەكەتتىك شەكارالارىن بەلگىلەپ الدى. ەڭ سوڭىندا رەسەيمەن 2005 جىلعى 18 قاڭتاردا قازاقستان-رەسەي مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى شارتىنا قول قويىلدى. 2006 جىلعى 12 قاڭتار كۇنى ق ر پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ پەن رف پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين ەكى ەل اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى شارتتى راتيفيكاسيالاۋ گراموتالارمەن الماستى. ءسويتىپ، كوپ جىلعا سوزىلعان قيىن دا كۇردەلى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىندە رەسەيمەن اراداعى شەكاراعا دەليميتاسيا جاسالدى. وكىنىشكە وراي، شەكارا ماسەلەسىندەگى كەلەسى قادام – دەماركاسيا (شارت بويىنشا جەر ۇستىندە ناقتى شەكارالىق بەلگىلەردى، باعانداردى قويۋ) جاساۋ سوزىلىپ كەتتى. 7 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان مەن رەسەيدىڭ 7 مىڭ 510 شاقىرىم شەكاراسى ناقتى جەر بەتىندە تولىق بەلگىلەنبەي، شەكارا باعاندارىنىڭ 40 پايىزى عانا ورناتىلعان. ءبىزدىڭ سولتۇستىك كورشى ەلمەن ءالى 60 پايىز شەكارامىز اشىق جاتىر. رەسەي جاعى ءار ءتۇرلى سەبەپتەردى العا تارتىپ، ەكى ەل شەكاراسىن تولىق دەماركاسيا جاساۋعا قۇلىق تانىتپاي وتىر. ال، رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. پۋتين بىلتىر رەسمي تۇردە: «ۆ سۆيازي س وبرازوۆانيەم ەۆرازييسكوگو سويۋزا وتپاداەت نەوبحوديموست وبۋسترويستۆا گوسۋدارستۆەننىح گرانيس مەجدۋ روسسيسكيي فەدەراسيي ي رەسپۋبليكا كازاحستان» دەگەن. بۇعان ءبىزدىڭ ۇكىمەت كەلىسە المايدى. سەبەبى، ءار مەملەكەتتىڭ بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىك شەكاراسى بولۋى كەرەك.
قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ادامداردا «نەگە وسى كۇنگە دەيىن قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شەكارا ماسەلەسىن تولىق اياقتاماي وتىر؟» دەگەن سۇراق تۋارى زاڭدى. بۇعان ديپلوماتتار كىنالى مە؟ ءاۋ باستا ولار ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ الدىنا كورشى مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتقاندا، تەز ارادا شەكارا تۋرالى كەلىسسوز باستاپ، جەر اۋماعىمىزدى انىقتاۋ ماسەلەسىن قويعان. وكىنىشكە وراي، 1992-1996 جىلدارى پارلامەنت سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە «شەكارانى بەلگىلەۋ ىسىنە اسىعىستىق جاساماڭدار، كورشى ەلمەن ارازدىق تۋىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن ءۋاج ايتتى. سول كەزدەگى دەپۋتات ولجاس سۇلەيمەنوۆ «بۇگىندە دوس ەلدەردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك شەكارا ءبولىنىسۋدىڭ كەرەگى جوق، قازاقستاننىڭ 12 مىڭ 180 شاقىرىم شەكارا بويى سىزىعىنا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ازاماتتارىن بىردەن قول ۇستاتىپ قويساق تا جەتىسپەيمىز، سوندىقتان بۇل ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرۋ قاجەت» دەپتى. شەكارادا ادام قول ۇستاسىپ تۇرادى دەگەندى قايدان ەستىگەنىن كىم ءبىلسىن. ولجەكەڭ اسەر ەتتى مە، سول جىلدارداعى دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوبى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى نەگىزىنىڭ ءبىرى شەكارا ەكەنىن بىلە الماعان سەكىلدى. سول سەبەپتى ولار ديپلوماتتاردىڭ شەكارا ماسەلەسىن جان-جاقتى شەشۋىنە مۇمكىندىك بەرمەگەن.
ەشتكەن كەش جاقسى، بۇل ماسەلەنى ءدال بۇگىنگى كۇردەلى كەزەڭدە جەدەل قاراپ، وڭتايلى شەشۋگە ۇمتىلىپ جاتقان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەيمىز. ويتپەگەندە، تەرريتوريالىق ماسەلەلەر بويىنشا الۋان ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتكە باراتىن رەسەي وپىق جەگىزۋى ابدەن مۇمكىن.
مۇرات الماسبەك ۇلى
