تاياۋ شىعىس جانە سولتۇستىك افريكا وڭىرىندەگى جاڭا گەوساياسي جوبالار رەجيسسورلارىنىڭ جانە الپاۋىت ەلدەردىڭ گەوەكونوميكالىق مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ شيەلەنىسۋى ،جاھاندىق ەكونوميكالىق داعدارىس  پەن الەمدىك ساياساتتاعى كەۋدەمسوقتىق پەن ايقىنسىزدىق الەمدىك جانە ايماقتىق جاڭا ويىنشىلاردىڭ قالىپتاسۋى زامانانىندا ءورشي تۇسۋدە. گەوساياسي ويىندار نەگىزىنە ءدىني سيپات بەرۋ ارقىلى دىندەر جانە ءدىندارلار اراسىندا وشپەندىلىك سەزىمى مەن ءدۇردارازدىق تۋىرۋدى كوزدەيتىن جوبالار تۇتاس مەملەكەتتەر مەن مادەنيەتتەردى جويىپ جىبەرۋدى كوزدەپ وتىر. اراب الەمى ەلدەرىن ءدىني نەگىزدە بىرىكتىرەتىن نەگىزگى تۇعىر – يسلام ءدىنى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى اراب ەلدەرى ءۇشىن كاپيتاليستىك جانە سوسياليستىك قۇرلىستان وزگەشە ءۇشىنشى جولدى ىزدەۋدىڭ تۇجىرىمدامالارى پايدا بولا باستادى. ورتا عاسىرلىق يسلامي مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىن قايتا كوتەرگەن زايىرلى جانە ءدىني باعدارداعى ساياساتكەرلەر اراب ەلدەرى ءۇشىن بىردەن ءبىر تۇراقتى دامۋ جولى مۇسىلماندىق ءومىر سالتىن ۇستانۋ دەپ كورسەتتى. بۇل تۇجىرىمدامالار ىشىندە يسلام ءسوسياليزمى، يسلام ەكونوميكاسى، يسلام مەملەكەتى ۇعىمدارى تالقىلانىپ، ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن زاماناۋي ناقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىس قاعيدالارىمەن جانە قوعامنىڭ ەرەكشەلىگىمەن ۇندەستىرىپ، ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى مودەرنيزاسيالاۋدى ۇسىندى.

اراب الەمى ەلدەرىن ۇيىستىرۋشى ساياسي ۇيىم اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ليگاسى 1945 جىلى قۇرىلدى. ۇيىمنىڭ قۇرىلتايشىلارى مىسىر، سيريا، ترانسيوردانيا (يوردانيا)، يراك، ليۆان، ساۋد ارابياسى. قۇرامىنا 22 مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن اتالمىش ۇيىم مۇشەلەرىن ۇيىستىرۋشى نەگىز –  ۇلتتىق  جانە  ءدىني بىرگەيلىك. يسلام ءدىنى مەن شاريعات نورمالارى بۇل ەلدەردە ءومىر سالتتىق ۇستانىم جانە ءۇلتتىق-دىني قۇندىلىقتار جۇيەسىن قۇرايدى.

حح عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا اراب بىرلىگى مەن ۇلتشىلدىعى اراب ەلدەرىندەگى ءتۇرلى ساياسي قوزعالىستار ۇستانىمىنىڭ اجىراماس سيپاتتا بولدى. حح عاسىردىڭ باسىندا  اراب ەلدەرىنىڭ دەربەستىگى مەن ىنتىماقتاستىعى ءۇشىن بىرلەسە كۇرەسۋ ءدىني-ساياسي نەگىزدە بىرىككەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. سوندىقتان دا، اراب الەمىن قۇرايتىن ەلدەردەگى ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىن زەرتتەگەندە ناقتى جاعدايدى ەسەپكە الىپ، جۇيەلى تالداۋ جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى. ححI عاسىر اراب الەمىندە  مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسى تۇجىرىمداماسى قازىرگى زامان جاعدايىندا تۇراقتى قوعام قۇرۋ اياسىنداعى زايىرلىلىق پەن ءدىندارلىق،زايىرلى جانە تەوكراتيالىق بيلىك اراسىنداعى قاتىناستى ايقىنداۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. اراب ەلدەرىندە يسلام ءدىنى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن سالت داستۇرىندە ايقىن ورنىقان،بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەت پەن ءدىن قارىم –قاتىناسىنا،ساياسي مىنە-قۇلىققا جانە قوعامدىق سانا مەن پىكىرگە ەلەۋلى ىقپال جاسايدى.    ءدىني قۇندىلىقتار قوعامدىق-ساياسي جانە قۇقىقتىق جۇيەنىڭ   بارلىق ينستيتۋتارىنا ۇستەمدىك جۇرگىزەدى[1].         

اراب مەملەكەتتەرىندە سۇننيتتىك مازحابتار پەن شييتتىك اعىمدار،حريستياندىق قاۋىمدار اراب ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جانە  مادەنيەتىمەن بايلانىستى ايقىندالادى.گەوساياسي ويىندار نەگىزىنە ءدىني سيپات بەرۋ ارقىلى دىندەر جانە ءدىندارلار اراسىندا وشپەندىلىك سەزىمى مەن ءدۇردارازدىق ۇرىعىن سەبۋدى كوزدەيتىن جوبالار اراب مەملەكەتتەرىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا قاتەر توندىرۋدە. اراب الەمىندەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ تاريحي جانە زاماناۋي تۇرلەرى:حاليفات،سۇلتاندىق،مونارحيا، امىرلىك،رەسپۋبليكا. اراب الەمىندەگى ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسى بۇل ەلدەردەگى  ناقتى ءبىر حالىقتىڭ ءدىلى مەن ءسالت-داستۇرى نەگىزىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان دا، اراب الەمىن قۇرايتىن ەلدەردەگى ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىن زەرتتەگەندە ناقتى جاعدايدى ەسەپكە الىپ، جۇيەلى تالداۋ جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى.              

الەمنىڭ ءدىني سۋرەتتەمەسىن زەرتتەۋ بۇگىندە باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرى دۇنيەسىندە بولىپ جاتقان ءساياسي-دىني احۋالدان تۋىنداعان  ماسەلەلەردىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك  بەرەدى. قازىرگى تاڭدا باتىس  الەمىندە  ءدىني فۋندامەنتاليزم يسلاميزم ۇعىمىمەن ناقتىلانۋدا.فۋندامەنتاليزم (لاتىن تىلىندە-ىرگەتاس) بارلىق دىندەرگە ءتان تۇسىنىك.فۋندامەنتاليزم ساياسي جانە الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىق جاعدايىندا جانە مورالدىق ازىپ-توزۋ كەزەڭىندە پايدا بولادى.زاماناۋي قوعامدا الەۋمەتتىك جانە مورالدىق-ەتيكالىق ماسەلەلەردى ءدىني ءىلىم نەگىزىندە شەشۋ جولدارىن ۇستاناتىن سەكۋليارلىققا  قارسى فۋندامەنتاليستتىك توپتار ءدىني ماتىندەردى تىكەلەي ءتۇسىنۋ مەن تالداۋعا شاقىرادى.جيىرماسىنشى عاسىردا اقش –تا پروتەستانتتىق شىركەۋلەردىڭ  مودەرنيستىك جانە ليبەرالدى ءدىني ىلىمىنە قارسىلىق رەتىندە پايدا بولعان فۋندامەنتاليستتەر 1912 جىلى« نەگىزدەر»  اتتى باسىلىم شىعاردى.1919 جىلى فيلادەلفيادا دۇنيە جۇزىلىك حريستياندىق فۋندامەنتاليستتىك اسسوسياسياسى قۇرىلدى.فۋندامەنتاليستەر  ىنجىلگە تىكەلەي تۇسىندىرمە جاساۋ مەن شىركەۋلىك نەكە ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا شاقىرىپ،مەكتەپتەردە كرەاسيونيزمدى وقىتۋدى جاقتاپ،ءدىني مودەرنيزم مەن ليبەرالدى حريستياندىقتىڭ زياندىعىن ناسيحاتتادى.الايدا قازىرگى ۋاقىتتا يسلامنان وزگە  ءدىني ىلىمدەر مەن ءدىني نەگىزدەگى ساياسي ۇستانىمعا قاتىستى« يزمدەر» قولدانىلمايتىن بولدى. «يسلاميزم» جانە «يسلاميستىك» اعىمدار ۇعىمى بۇگىنگى باتىس عالىمدارىنىڭ يسلام دۇنيەسىنە جىكشىلدىك پەن ءدۇردارازدىق ءدانىڭ سەبۋ جولىمەن يسلام ىلىمىنە دەسترۋكتيۆتىلىك جانە اسىرە ءدىني تانىم ءتان دەپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى باتىس جۇرتىنا يسلاموفوبتىق كوڭىل-كۇي قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ارەكەتتەرى. باتىس  ساياساتكەرلەرى مەن زەرتتەۋشىلەرى يسلاميزم جانە ساياسي يسلام ۇعىمىن – راديكالدى اعىم تەرمينىنىڭ ماعىناسىنا ساي قولدانادى.ەۋروپاسەنتريزم مەن باتىستىق وريەنتالدىق تۇعىرداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇستانىمى مەن ارنايى تاپسىرىستاعى ىزدەنىستەرى يسلام ءىلىمى مەن مادەنيەتىن شىنايى جانە تولىققاندى تۇسىندىرە المايدى. ىزگىلىك  پەن  مەيىرىمدىلىك،باۋىرمالدىق  پەن ادىلەتتىلىك  ءدىنى  يسلامدى ءتۇرلى «يزمدەر»اياسىندا  قاراستىرۋ وركەنيەتارالىق جانە ءدىنارالىق  سۇقباتقا  قاراما-قايشى كەلەتىن ۇستانىم.سوندىقتان جاس زەرتتەۋشىلەر يسلاميزم جانە يسلاميستىك اعىمدار ۇعىمىن ۇعىمدىق-كاتەگوريالدى اپپارات جۇيەسىنە ەڭدىرمەگەنى جانە زەرتتەۋ جۇمىسىندا قولدانباعانى ءجون.

يراك  حالقىنىڭ  95%  مۇسىلمان(ءسۇننيت،شييت،الاۆيلىك)،5% اسسيريالىق  ەجەلگى شىعىس حريستياندىقتى ۇستانۋشىلار.ەل مۇسىلماندارىنىڭ قۇرامى شييتتەر-62%،سۇننيتتەر-35-38%.ەلدىڭ ۇلتتىق قۇرامى-اراب،كۇرد،تۇركىمەن،ەزيدتەر.ارابتار-78%،كۇردىلەر-19%،3%-تۇرىكتەر،تۇركىمەندەر،پارسىلار.1960 جىلدارى ەلدە بااس اراب سوسياليستىك ورلەۋ پارتياسى ىقپالدى  ساياسي كۇش رەتىندە بەلگىلى بولدى.1979 جىلى ەل پرەزيدەنتى بولعان ساددام حۋسەين ءابد ءال مادجيد ات-تيكريتي (1937-2006) 1966 جىلدان بااس پارتياسىنىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ باسشىسى،1969 جىلى پارتيانىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى.ساددام حۋسەين ەتنيكالىق،ءدىني،الەۋمەتتىك نەگىزدە بولىنگەن حالىقتى بىرىكتىرۋ جولىندا ارەكەت جاسادى. 2002 جىلى اقش بيلىگى يراكتى زۇلىمدىق ءوسى ەلدەرى قاتارىنا قوستى.2003 جىلى بۇۇ قاۋىپسىزدىك  كەڭەسىنىڭ رۇقساتىنىز  اقش اسكەرى يراك اۋماعىنا كىردى.اقش  جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋ جاساۋدا دەگەن سىلتاۋمەن يراك بيلىگىنە قارسى سوعىس قيمىلىن باستادى. يراك رەسپۋبليكاسىنىڭ 2005 جىلى قاراشادا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋممەن قابىلداعان  كونستيتۋسياسىنىڭ 2 بابىندا يسلام رەسمي ءدىن جانە زاڭنىڭ نەگىزى،يسلامعا جانە دەموكراتياعا،قۇقىق پەن بوستاندىققا قايشى ەشبىر زاڭ قابىلدانبايدى دەپ كورسەتىلگەن.3 باپتا يراك-يسلام الەمىنىڭ بولىگى جانە كوپۇلتتى،كوپدىندى ،اراب مەملەكەتتەرى ليگاسىن قۇرۋشى مەملەكەت  ەكەندىگى،10 باپتا قاسيەتتى جانە ءدىني ورىندار مادەني جانە ءدىني وبەكتىلەر رەتىندە  مەملەكەت قورعاۋىندا بولاتىندىعى،40 باپتا ار-ۇجدان جانە ءدىن بوستاندىعى جاريالانعان،41 باپتا-حۋسسەيني شييتتىك توپقا ءدىني ءراسىم وتكىزۋگە قۇقىق بەرىلگەندىگى ايقىندالعان.اقش باستاعان كواليسيا س.حۋسەين بيلىگىن قۇلاتقان سوڭ ەلدە كۇردەلى ىشكى ساياسي پروسەستەر شيەلەنىسىپ،ءدىنارالىق(شييتتەر مەن سۇننيتتەر،مۇسىلماندار مەن ەزيدتەر) جانە ۇلتارالىق(ارابتار مەن كۇردىلەر) قاقتىعىستار ءجيى كورىنىس بەرۋدە.يراكتا قوعامنىڭ ءدىني نەگىزدە ءبولىنۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر[2].          .

ليۆيا  حالقىنىڭ 95%-مۇسىلمان،1 %-كوپت  حريستياندارى.1951 جىلى قابىلدانعان ەل كونستيتۋسياسىنىڭ 5 بابىندا-يسلام مەملەكەتتىك ءدىن  دەپ جاريالانعان،21 باپتا ءدىن بوستاندىعى ءابسوليۋتتى، مەملەكەت بارلىق  دىندەردى قۇرمەتتەيدى.مەملەكەت قوعامدىق  ءتارتىپ پەن  مورالدى ساقتاعان  ءدىني  عيباداتتاردى  ەركىن  اتقارۋدى  قورعايدى  دەپ  كورسەتىلگەن.1969 جىلى  توڭكەرىستەن سوڭ  قابىلدانعان  كونستيتۋسيالىق دەكلاراسيانىڭ  1 بابىندا ليۆيا حالقى-اراب ۇلتىنىڭ ءبىر بولىگى،2 باپتا يسلام  مەملەكەتتىك ءدىن ءدىن  دەپ كورسەتىلگەن.1977 جىلى ناۋرىزدا قابىلدانعان حالىق بيلىگىن ورناتۋ تۋرالى ليۆيا  دەكلاراسياسىنىڭ 2 بابىندا-قاسيەتتى  قۇران-سوسياليستىك حالىقتىق ليۆيا اراب  جاماحيرياسىنىڭ كونستيتۋسياسى دەپ ايقىندالعان.2008 جىلى داماسكدە وتكەن اراب مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ سامميتىندە ليۆيا توڭكەرىسىنىڭ كوسەمى اراب ەلدەرى باسشىلارىن شىنايى تۇردە بىرىگۋگە شاقىرىپ، ايماقتىق وداق قۇرۋدى كوزدەدى. مۋاممار كاددافي (1942-2011)ايماق ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتا – ديناردى ەنگىزۋدى ۇسىندى. كاددافي اراب مەملەكەتتەرى اراسىنداعى الاۋىزدىق – اراب الەمىنىڭ السىزدىگىنىڭ تۇپكى سەبەبى دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. 1970 جىلدارى جازىلعان «جاسىل كىتاپتىڭ» اۆتورى كاددافي 1969 جىلدان 2011 جىل قازان ايىنا دەيىن بيلىك باسىندا وتىردى. كاددافي تۇسىندا ليۆيادا الەۋمەتتىك سالاعا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلدى. كاددافي ەلىندە ساياسي رەفورما جۇرگىزىپ، ەلدى سولشىلدار مەن كوممۋنيستىك يدەولوگيادان تازارتتى. ول ءوزىنىڭ ءۇشىنشى تەورياسىندا كاپيتاليزم – بۇل ادامعا قارسى شىعۋ، كوممۋنيزم – قۇدايعا قارسى بۇلىك، ال ءۇشىنشى جول – جاماحيريا جولى دەپ كورسەتكەن بولاتىن. كاددافي ارمانداعان افريكا قۇراما شتاتتارى اتتى ءىرى گەوساياسي جوبا پانارابيزم يدەياسىنا سۇيەنگەن. پانارابيزم يدەياسى مەن ينتەگراسيالىق جوبالاردى  مۇرات  تۇتقان  كاددافي  1970  جىلى  مىسىر،ليۆيا،سۋدان  مەملەكەتتەرىن  بىرىكتىرگەن  اراب  رەسپۋبليكالارىنىڭ  فەدەراسياسىن  قۇرۋ  تۋرالى  كاير  دەكلاراسياسىن  جاريالاۋعا باستاماشى بولدى.1972  جىلى  تريپولي  قالاسىندا  سولتۇستىك  جانە وڭتۇستىك  يەمەن  باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى  ەكى  جاقتىڭ  كەلىسىمىمەن اياقتالدى.1974  جىلى ليۆيا  جانە تۋنيس  بىرىككەن  اراب  يسلام  رەسپۋبليكاسىنىڭ  قۇرىلعاندىعىن جاريالادى،الايدا بۇل جونىندە رەفەرەندۋم وتپەدى.1978 جىلى كاددافي الجير،تۋنيس،ليۆيا مەملەكەتتەرىن  بىرىكتىرۋدى  ۇسىنعان بولاتىن.1980 جىلى  ليۆيا مەن سيريانىڭ  بىرىگۋى  تۋرالى  كەلىسىمگە  قول قويىلدى.1982  جىلى  كاددافي  داۋلى  ساياسي ماسەلەلەردى بەيبىت  جولمەن رەتتەيتىن ارابارالىق  ارنايى  ورگان قۇرۋدى  ۇسىندى.1983 جىلى  ليۆيا  جانە  ماروككو  مەملەكەتتەرىنىڭ  وداعىن  قۇرۋ  تۋرالى  كەلىسىم جاسالدى.1970  جىلى  كاددافي  افريكا بىرلىگى ۇيىمىنىڭ  مۇشە  ەلدەرىن  يزرايلمەن  قاتىناستى  ۇزۋگە  شاقىردى.1973 جىلعى  سوت  كۇنى سوعىسىندا ءيزرايلدى  قولداعان  اقش-نا  مۇناي  جەتكىزۋگە  ەمبارگو  جاريالادى.ليۆيانىڭ باستاماسىن  اراب  ەلدەرى  قولدادى.اراب الەمى ءۇشىن  ينتەگراسيالىق  باستاماشى  بولعان  ليۆيانى اراب كوكتەمى جانە  ۇلكەن  تاياۋ شىعىس جوباسى  سالدارىنان ازاماتتىق سوعىس  ءورتى  شارپىدى.قازىرگى  ۋاقىتتا  ليۆيانىڭ  شىعىسىنداعى توبرۋك قالاسىندا حالىق  سايلاعان پارلامەنت،ال ەل استاناسى تريپوليدا  بۇۇ جانە  باتىس  ەۋروپا قولداۋىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق كەلىسىم  ۇكىمەتى جۇمىس  جاسايدى.توبرۋكتاعى  پارلامەنت ۇكىمەت  پەن پرەزيدەنتتىك كەڭەستى مويىندامايدى.بۇگىندە  ازاماتتىق  سوعىس  سالدارىنان ەلدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جۇيەسى  تولىققاندى جۇمىس  جاسامايدى.قازىرگى تاڭداعى اراب الەمىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ۋشىعۋى، ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسپاۋى، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى الشاقتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋى جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق، كەدەيشىلىك، ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگى مەن باعاسىنىڭ ءوسۋى، باسپانانىڭ جەتىمسىزدىگى، وتباسىن قۇرۋعا جاعدايدىڭ كەلمەۋى، جەمقورلىق سىندى دەرتتەردەن تۋىنداۋدا. امەريكاندىق ساياساتتانۋشى گاري فۋللەر: «جاستار توبى باسىم قوعام توڭكەرىسكە بەيىم كەلەدى» - دەپ سانايدى. دجەك گولدستوۋن «قازىرگى الەمدەگى توڭكەرىس پەن بۇلىكتەر» اتتى كىتابىندا، حح عاسىرداعى توڭكەرىستەر جاستارى باسىم تۇراتىن دامۋشى ەلدەر مەن دەموگرافيالىق ءوسىمى جوعارى ەلدەردە بولادى دەپ كورسەتەدى. بۇگىندە  ازاماتتىق  سوعىس  سالدارىنان ەلدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جۇيەسى  تولىققاندى جۇمىس  جاسامايدى.2018 جىلى ناۋرىزدا فرانسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ن.ساركوزيدىڭ 2007 جىلى پرەزيدەنتتىك  سايلاۋ ناۋقانىنا م.كاددافيدىڭ قارجىلاي كومەكتەسكەنى تۋرالى داۋ شىعىپ ن.ساركوزيگە ايىپ تاعىلدى.كاددافيدىڭ ۇلى سايف ءال –يسلام جانە ليۆيالىق ىسكەر زيادا تاكيدين  بەرىلگەن قاراجاتتى قايتارۋدى تالاپ ەتتى.  2011 جىلى  اراب  كوكتەمى  توڭكەرىسىنىڭ  باستاۋى  بولعان-تۋنيستە  2011-2018 جىلدارى ارالىعىندا 9  ۇكىمەت  اۋىسقان.2018 جىلى  ءدىني نەگىزدەگى  ان-نادحا  پارتياسى  بيلىككە  كەلۋ  جولىندا  كۇرەس جۇرگىزۋدە.ايماقتاعى مونارحيالىق بيلىك (ساۋد ارابياسى، باحرەين، كۋۆەيت، يوردانيا) تۋنيس پەن مىسىرداعى جاعداي ۋشىعا باستاعاندا ءوز ەلدەرىندەگى الەۋمەتتىك جوبالاردى بەلسەندى قارجىلاندىرا باستادى. وسىلاي ەلدەگى بولۋى مۇمكىن الەۋمەتتىك دۇمپۋلەردىڭ الدىن الۋ شارالارىن ءساتتى جۇرگىزە ءبىلدى.ساۋد ارابياسىنىڭ «جاس  ارابتارىنىڭ» قوعامدىق ءومىردى  مودەرنيزاسيالاۋعا  جاساعان  قادامى  ءداستۇرلى  اراب  قوعامدارىندا   زاماناۋي سىلكىنىس  تۋدىرىپ  جاڭارۋعا  جول اشۋى  مۇمكىن.2018 جىلى « Atlantic» جۋرنالىنا  بەرگەن  سۇقباتىندا مۇحاممەت بەن سالمان  يبن ءال-ساۋد  ايماقتاعى  تۇراقتىلىقتى  نىعايتۋ  ءۇشىن  يزرايلمەن   بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋىمىز  قاجەت  دەپ  اتاپ كورسەتتى.تاق مۇراگەرى پالەستينا  مەن  ءيزرايلدىڭ دەربەس  مەملەكەت رەتىندە  ءومىر  سۇرۋگە  قۇقىلى  ەكەندىگىنە  نازار اۋداردى.2018 جىلى  ناۋرىزدا مۇحاممەت بەن سالمان  يبن ءال-ساۋد  اقش-نا جاساعان ساپارىندا ءىرى  جانە  ىقپالدى امەريكان-ەۆرەي  ۇيىمدارىنىڭ  جەتەكشىلەرىمەن  كەزدەستى.بۇل  كەزدەسۋدە  يزرايلمەن  قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ  جانە وزاراارىپتەستىكتى قالىپتاستىرۋ  ماسەلەسى قوزعالدى.ساۋد  بيلىگىنىڭ يزرايلمەن  جاقىنداسۋى يراننىڭ ايماقتاعى ىقپالىن  السىرەتۋگە باعىتتالعان.ساۋد ارابياسى  جانە  ءيزرايلدىڭ گەوساياسي  جانە  اسكەري  ماقساتتارىندا  جەتۋى  ءۇشىن  كەلىسىمگە  كەلۋى ايماق  ەلدەرىنىڭ  قارىم-قاتىناسىنا  ىقپال  جاسايدى.ساۋديانىڭ  يزرايلمەن  قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا نيەتتىلىگى  اراب  ەلدەرىنىڭ  اۋىزبىرشىلىگىنە  جاڭا  ءبىر  سىناق  بولايىن دەپ  تۇر. 

مىسىر  اراب  رەسپۋبليكاسى.حالىق  سانى-95  ميلليون.ەل  حالقىنىڭ  90% -مۇسىلمان،9-10% -كوپت  حريستياندارى،1%-وزگە  حريستيان  قاۋىمدارى.ۇلتتىق  قۇرامى-98% ارابتار.كوپت (كيبت)  پاتريارحىنىڭ  رەزيدەنسياسى-الەكساندريا  قالاسىندا.1956 جىلعى  ەل  كونستيتۋسياسى زايىرلى  سيپاتتا ايقىندالدى.اراب  الەمىن بىرىكتىرۋشىلىك  يدەياسىن ۇستانعان  جامال ابدەل  ناسىر  سەكۋليارلىق  پوزيسيانى ۇستاندى.ءال-ازحار  ۋنيۆەرسيتەتىن زايىرلى مەملەكەتتىك ۇستانىمعا ساي رەفورمالاۋدى   ىسكە اسىردى.ەلدىڭ  وتباسىلىق،مۇراگەرلىك قۇقىقتارى شاريعات زاڭىمەن  ۇيلەستى.1958جىلى ەگيپەت- سيريا  بىرىككەن اراب رەسپۋبليكاسىن قۇرىلدى.مىسىردا 2011 جىلى پارلامەنت سايلاۋىندا «مۇسىلمان باۋىرلارى» سايلاۋشىلاردىڭ 40% داۋىسىنا يە بولدى. «مۇسىلمان باۋىرلارى»(ەلىمىزدە  تىيىم سالىنعان) كوپشىلىكتى ءوز  جاعىنا تارتۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك جانە قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارىن  وتكىزدى. كوپتەگەن ەلدەردە تەرروريستىك ۇيىم بولىپ سانالاتىن «مۇسىلمان باۋىرلارى» (ەلىمىزدە تىيىم سالىنعان) قارۋلى كۇرەستەن باس تارتىپ، بيلىككە بەيبىت جولمەن جەتۋدى ماقسات ەتتى. ەلدە الەۋمەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالاردى قارجىلاندىرعان مۇسىلمان باۋىرلارى الەۋمەتتىك از قامتىلعان توپتاردىڭ قولداۋىنا يە بولدى.2011 جىلى قۇرىلعان  مىسىرلىق  سالافييلىك «ان-نۋر» («حيزب ان-نۋر» – «نۇر پارتياسى»)    ءدىني نەگىزدەگى   پارتيا بولىپ تابىلادى.ەل اۋماعىندا  سالافيزم يدەولوگياسىن  ۇستاناتىن  «اد-داعۋات اس-سالافيا»، « ءال-جاماعا-اش-شارعيا»، «اس-سۋرۋريا اس-سالافيا»، «انسار اس-سۋننا ءال-مۋحامماديا»، «ءال-مادحاليا»  سىندى  ۇيىمدار بار.2012 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە بۇرىنعى ەل پرەمەر-مينيسترى احمەت شافيكتەن باسىم تۇسكەن مۇسىلمان باۋرلارىنىڭ ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ وكىلى مۇحاممەد مۋرسي سايلاۋشىلاردىڭ 51،7%  يە بولدى. ەگيپەتتە 2012جىلى جەلتوقساندا ءدىني نەگىزدەگى كونستيتۋسيا رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداندى.كونستيتۋسيانىڭ 1 بابىندا مىسىر  حالقى  اراب  جانە يسلام-  ءۇمماسىنىڭ ءبىر  بولىگى،2 باپتا  يسلام-مەملەكەتتىك  ءدىن،شاريعات قاعيدالارى-زاڭنىڭ  نەگىزگى  كوزى،3 باپتا مىسىر حريستياندارى جانە يۋدەيلەر ءدىني زاڭدارىن  ۇستانادى،4 باپتا ءال-ازحار  ۋنيۆەرسيتەتى-  ىشكى  ماسەلەلەرىن  شەشۋدە اۆتونومدى جانە يسلام ءدىنى  مەن تەولوگياسىن،اراب  ءتىلىن  مىسىردا  جانە الەمدە  وقىتۋعا جاۋاپتى،يسلام شاريعاتى بويىنشا  تۋىنداعان ماسەلەلەردە ءال-ازحار  عۇلامالارىنىڭ پىكىرى  سۇرالاتىندىعى كورسەتىلدى.12  باپتا  ءبىلىم مەن عىلىمدى ارابتاندىرۋ  ايقىندالدى، 13 باپتا زايىرلى لاۋازىم  ينستيتۋتىنا  تىيىم  سالىندى، 44 باپتا ەلشىلەر  مەن  پايعامبارلاردى  كەمسىتۋگە تىيىم سالىندى.

مۇسىلمان  باۋىرلارىنىڭ شاريعات  زاڭىڭ  قوعام ومىرىنە  ەڭگىزۋى  ونداعان جىلدار بويى كومەندانتتىق  ءتارتىپ جاعدايىنداعى  حالىق كولدامادى جانە شاريعاتتىق  ءتارتىپ زايىرلى بيلىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ەلدەگى ساياسي جاعداي مەن تۇراقسىزدىق ءدىنارالىق قاتىناسقا دا اسەرىن تيگىزدى. ەل حالقىنىڭ 10%  قۇرايتىن كوپتى حريستياندارى شىركەۋى قيراتىلىپ، كوپتى حريستياندارى مەن مۇسىلماندار اراسىندا قاقتىعىستار ورىن الدى.مۇسىلمان باۋىرلارى بيلىككە  كەلگەن  سوڭ مىسىر مەن يران قاتىناسى جاقسارا  باستادى.  2013 جىلى  شىلدە ايىندا  بيلىكتى  اسكەريلەر  قولعا الدى.وتپەلى كەزەڭدە مىسىرداعى بيلىك ەلدىڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ جوعارعى كەڭەسىندە بولدى. 2013 جىلى مۇحاممەد مۋرسي  قىزمەتتەن الاستاتىلدى.2013 جىلى«مۇسىلمان باۋىرلارى» قىزمەتىنە تەررورلىق ۇيىم رەتىندە تىيىم  سالىندى. 2016 جىلى مۇحاممەد مۋرسي  ءومىر باقيلىق باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ جازاسىنا كەسىلدى.مۇسىلمان باۋىرلارى ۇيىمىنا رەسەيدە،باحرەيندە،ساۋد ارابياسىندا،سيريادا تىيىم سالىنعان.2014جىلى قاڭتاردا مىسىر زايىرلى نەگىزدەگى جاڭا  كونستيتۋسيا قابىلدادى كونستيتۋسيانىڭ 2 بابىندا يسلام-مەملەكەتتىك  ءدىن،3 باپتا مىسىر حريستياندارى جانە يۋدەيلەر ءدىني زاڭدارىن  ۇستانادى،7 باپتا ءال-ازحار جوعارى شەيحى  لاۋازىمى دەربەس جانە  جوعارى شەيح  قىزمەتىنەن  الىنبايدى، ءال-ازحار عۇلامالارى اراسىنان جوعارى  شەيحتى تاعايىنداۋ  ءتارتىبى زاڭمەن  ايقىندالادى  جانە مەملەكەت  ۋنيۆەرسيتەتتى قاجەتتى قۇرال-جابدىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى  ەكەندىگى  بەكىتىلدى. 19  باپتا  ءىجو  4%  ءبىلىم  سالاسىنا  ءبولىنۋ مىندەتتىلىگى، 22 وقىتۋشىلار جانە ولاردىڭ كومەكشىلەرى ءبىلىم  بەرۋدىڭ  نەگىزگى  تۇعىرى،مەملەكەت  ۇستازداردىڭ كاسىبي داعدىسى  مەن عىلىمي  قۇزىرەتىن دامىتۋعا كەپىلدىك بەرەدى،ءبىلىم  ساپاسىن قامتاماسىز  ەتۋ  ماقساتىنداعى  ەڭبەگىن قارجىلىق جانە  مورالدىق تۇرعىدا قولدايدى،24 باپتا  ۇلت تاريحى،اراب ءتىلى،ءدىني ءبىلىم مەملەكەتتىك جانە جەكە جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە وقىتىلاتىن مىندەتتى پاندەر دەپ  كورسەتىلگەن،64 باپتا سەنىم بوستاندىعى جاريالانعان جانە يلاحي  دىندەردى ۇستانۋشىلارعا  عيبادات ورنىڭ  اشۋ  زاڭمەن  رەتتەلەتىن قۇقىق  دەپ  جاريالاندى.

 2014جىلى مامىردا  پرەزيدەنت سايلاۋىندا فەلدمارشال ابدەل  فاتتاح ءاس-سيسي جەڭىسكە  جەتتى. «ان-نۋر»پارتياسى ابدەل  فاتتاح ءاس-سيسيدى قولدادى.2014 جىلى قانتاردا ارنايى تىركەلمەگەن  يمامدارعا  ۋاعىز  جاساۋعا  تىيىم سالىنعاندىقتان 12مىڭ  يمام ۋاعىز  ايتۋدان  شەتتەتىلدى.ۋاعىز تاقىرىپتارى بيلىك تاراپىنان  بەكىتىلەتىن بولدى.ەل اۋماعىندا 27 مىڭ مەشىت جابىلىپ،مەشىتتەر بەس  ۋاقىت ناماز  وقيتىن  ورىندار رەتىندە قولدانىلاتىن  بولدى. ابدەل  فاتتاح ءاس-سيسي پارمەنىمەن ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىندە ءاشعاري  اقيداسىن وقىتۋعا ايرىقشا ءمان بەرىلدى.زايىرلى نەگىزدەگى شەتىن كوزقاراستاعى قۇرىلىمدار«مىسىر جاۋىنگەرلەرى»، «توڭكەرىسشىل بريگادا قوزعالىسى»، «مولوتوۆ قوزعالىسى»، «6 ءساۋىر قوزعالىسى» بيلىكتى  سىن تەزىنە  الۋدا.مەشىتتەردى  قاتاڭ قاداعالاۋ،ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىن  شەكتەۋ،ءدىندارلاردى اڭدۋ جانە  تىڭداۋ،قاماۋ-بۇل  راديكاليزممەن  كۇرەسۋدىڭ كۇشتىك ءتاسىلىنىڭ ءداستۇرلى  ءمازىرى.بۇل ءتاسىل قازىرگى ۋاقىتا  ناتيجەلى  بولماي  تۇر.2017 جىلى ساۋىردە  كاير جانە الەكساندريا قالالارىنداعى  كوپت شىركەۋلەرىندە بولعان جارىلىستار  انتيتەررورلىق قىزمەتتىڭ  السىزدىگىن دالەلدەيدى.تۇرمەلەر راديكالدى  يدەولوگيانىڭ وشاعىنا اينالدى.اۆتوريتارلىق  ءىس-شارانىڭ كۇشەيۋىنەن مىسىردا  ءدىني  جانە  زايىرلى وپپوزيسيا جاسىرىن ارەكەتكە كوشكەن. 2017  جىلى ماۋسىمدا مىسىر  جانە  ساۋد  ارابياسى  تەڭىز  شەكارالارىن  دەماركاسيالاۋ  ناتيجەسىندە  قىزىل  تەڭىزدەگى  تيران جانە سانافير  ارالدارى  ساۋد ارابياسىنا  بەرىلدى.2018جىلى مىسىر ۋاقىپ مينيسترلىگى  الەۋمەتتىك  جەلىلەردە،اسىرەسە  ەلدە ءجيى قولدانىلاتىن Facebook جانە Twitter جەلىسىندە  اتەيزم،بيدعاتتىق  ءىلىم،ەكسترەميستتىك  يدەيالاردىڭ تارالۋىنا قارسى  كەشەندى  جۇمىستار  جۇرگىزۋ جوسپارى قولعا الىنعانىڭ  جەتكىزدى.

ەلدىڭ  سيناي تۇبەگىندە 15-كە جۋىق اسىرە ءدىنشىل  توپ  ارەكەت جاسايدى.2011 جىلى «انسار بايت-ال-ماكديس» ۇيىمى «ۆيلاييات سيناي» قۇرىلعاندىعىن جاريالادى.2014جىلى«انسار بايت-ال-ماكديس» ۇيىمى دايش قاتارىنا قوسىلدى.سينايداعى مەملەكەتتىك ينفراقۇرىلىمدار ءالسىز.سينايدىڭ  وڭتۇستىگى تۋريزم بيزنەسىنەن تۇسكەن  مول تابىسقا  كەنەلۋدە،ال  سولتۇستىك بولىگى  كەدەيشىلىك قامىتىندا كۇي كەشۋدە.بەدۋين تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە، اسكەر جانە پوليسياعا قىزمەتكە تۇرۋىنا كەدەرگىلەر  كوپ. جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن بەدۋيندەردىڭ  سانى از. بەدۋين تايپالارىنىڭ نەگىزگى كاسىبى گازا سەكتورىنا زاڭسىز  تاۋار  وتكىزۋ.2018 جىلى قاڭتاردا«ۆيلاييات سيناي» گازا سەكتورىنداعى  حاماس ۇيىمىنا جيھاد  جاريالادى. جيھاد جاريالاۋعا حاماس ۇيىمىنىڭ يرانمەن جاقىنداسۋى  سەبەپ بولعان.  ەگيپەت حالقىنىڭ  30% كەدەي، 35% ساۋاتسىز.تۇرعىنداردىڭ 35% استامى ءالى دە بولسا ساۋاتسىز.بۇل ءىستى اۋىزدىقتاۋعا،شىن مانىسىندە شامامىز جەتپەي وتىر[3].          .ەلدىڭ  ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك  ماسەلەلەرىنىڭ  شەشىلمەۋى،ءدىني ارازدىق،تايپالىق بولىنۋشىلىك،حالىقتىڭ  ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى،ازاماتتىق  قوعام  ينستيتۋتتارىنىڭ  السىزدىگى،سىرتقى كۇشتەر  ىقپالىنا  قارسى تۇرا الماۋ ەلدىڭ  تۇراقتى  دامۋىنىڭ  باستى  سەبەپتەرى.

يەمەن  حالقىنىڭ  99%-مۇسىلمان،باسىم  بولىگى-مۇسىلمان  سۇننيتتەر(شافيي،حانافيي،ماليك مازحابتارى،)  جانە شييت-زەيديتتەر،سونداي-اق،حريستياندىق(كاتوليك،پروتەستانت،ەجەلگى  شىعىس  شىركەۋلەرى)يۋدەي،يندۋيزم،زورواستريزم  سەنىمىن ۇستانۋشىلار  بار.يەمەن  رەسپۋبليكاسىنىڭ  1991 جىلى  قابىلدانعان كونستيتۋسياسىنىڭ  1 بابىندا  يەمەن  حالقى  اراب  جانە  يسلام  الەمىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ  كورسەتىلگەن.نەگىزگى  زاڭنىڭ  2 بابىندا يسلام  مەملەكەتتىك ءدىن،3 باپتا شاريعات-ەل  زاڭىنىڭ نەگىزگى  تىرەگى  رەتىندە ايقىندالعان.سونىمەن قاتار،21 باپتا  مەملەكەتتىڭ شاريعات بويىنشا  زەكەت جيناپ جانە  جۇمسايتىندىعى ناقتىلانعان،59 باپ ءدىندى جانە  وتاندى قورعاۋ  ازاماتتىڭ  قاسيەتتى بورىشى دەپ  كورسەتىلگەن. ەل حالقىنىڭ 38  پايىزىن  شييت-زەيديتتەر قۇرايدى.

حۋسيلەر نەمەسە انسار اللا  يەمەندە ارەكەت جاساۋشى شييتتىكتىڭ زەيديت تارماعىنىڭ  اسكەري توبى.نەگىزىن  سالۋشى –حۋسەين ءال-حۋسي.2004 جىلى يەمەن بيلىگىنە قارسى بۇلىك ۇيىمداستىرىپ،ەلدىڭ  وڭتۇستىك ايماعىن  باسىپ الدى .2011 جىلى يەمەندەگى توڭكەرىس سالدارى  2012جىلى سولتۇستىك ايماقتىڭ تۋماسى پرەزيدەنت  ءالي  ابداللا سالەح(1942-2017) بيلىكتەن  كەتۋگە ماجبۇرلەدى.2011 جىلى  قاراشادا ەر-ريادتا ساۋد كورولىنىڭ  قاتىسۋىمەن  پارسى  بۇعازى اراب ەلدەرىنىڭ  ىنتىماقتاستىق  كەڭەسى دايارلاعان كەلىسىمگە  قول  قويىلعان سوڭ ەل بيلىگى ۆيسە-پرەزيدەنت سوڭتۇستىك ايماقتىڭ تۋماسى ءسۇننيتابد-رابب  مانسۇر  حادي  قولىنا ءوتتى.2014 جىلى  بيلىكتى قولىنا  قايتا  العىسى  كەلگەن  سالەح  حۋسيلەرمەن مامىلەگە  جاساپ ەلدىڭ  سولتۇستىگىن  باسىپ الدى.2015جىلى حۋسيلەر ەلدىڭ استاناسى سانا قالاسىن يەلەندى.ەل پرەزيدەنتى ابد-رابب  مانسۇر  حادي  ساۋد ارابياسىنا  كەتۋگە  ءماجبۇر بولدى. 2015 جىلى ساۋد ارابياسى  باستاعان  كواليسيا(مىسىر،ءباا،كۋۆەيت،باحرەين،سۋدان،يوردانيا،كاتار،ماروككو)ابد-رابب  مانسۇر  حادي  جاقتاستارىنا قولداۋ  كورسەتۋدە.ەلدىڭ تۇتاستىعىن  ساقتاۋدى قالايتىن ءحاديدىڭ  وتىنىشىمەن  اراب ەلدەرىنىڭ  اسكەرى  ەل اۋماعىنا كىردى.2007جىلى  قۇرىلعان «وڭتۇستىك  قوزعالىسى»(ال-حيراك) وڭتۇستىكتىڭ  دەربەستىگى  ءۇشىن  كۇرەسەدى.وڭتۇستىك  قوزعالىسىنا  ساۋد ارابياسى  مەن  ءباا قولداۋ  كورسەتەدى.دەرەكتەر بويىنشا،حۋسيلەرگە يران،سيريا  اسكەري جانە قارجىلاي قولداۋ كورسەتەدى.شييتەر ەلدىڭ سولتۇستىك ايماعىن مەكەندەيدى.1962 جىلعى  توڭكەرىسكە  دەيىن بۇل  ايماقتا  زەيديتتىك  يمامات بولعان.ەلدەگى  سوعىس سالدارىنان 3  ميلليون  بوسقىندىققا ۇشىراعان.يەمەندەگى ساياسي   داعدارىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق،ءدىني،رۋ-تايپالىق  سەبەپتەرى مەن شيەلەنىسكە ىقپال ەتۋشى ىشكى جانە سىرتقى  فاكتورلارى بار.جاھاندىق   جانە  ايماقتىق ويىنشىلاردىڭ  گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق  مۇددەلەر  قاقتىعىسى مەن اسكەري تەكەتىرەسى  اراب الەمىندە بەيبىت ءومىر مەن تىنىشتىق  ورناۋىنا  كەدەرگى  بولىپ  وتىر.

سيريا  اراب  رەسپۋبليكاسى.ەل  حالقىنىڭ  93%-مۇسىلمان(75%-cءۇننيت،13%-شييت،3%-درۋزد)،6%-حريستياندىقتى  ۇستانادى.ۇلتتىق قۇرامى-90%-اراب،9%-كۇرد  جانە  شەركەش،تۇركىمەن،ارميان ۇلتتارىنان قۇرالعان.2012 جىلى قابىلدانعان  كونستيتۋسيانىڭ  1 بابىندا سيريا حالقى اراب ۇلتىنىڭ  بولىگى،3 باپتا  رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ  ءدىنى-يسلام،يسلام قۇقىعى-ەل زاڭىنىڭ نەگىزگى  كوزى،مەملەكەت  بارلىق  دىندەردى قۇرمەتتەۋى  ءتيىس جانە قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزبايتىن عۇرىپتاردىڭ ورىندالۋ ەركىندىگى  قامتاماسىز  ەتىلەدى،ءدىني  قاۋىمنىڭ  جەكە مارتەبەسى قورعالۋى جانە  قۇرمەتتەلۋى كەرەك دەپ  كورسەتىلگەن.7 باپتا كونستيتۋسيالىق انت جاراتۋشىنىڭ  اتىمەن  بەرىلەدى دەپ  ايقىندالعان.قازىرگى  تاڭدا  ەل  بيلىگى-بااس  پارتياسىنىڭ قولىندا.1947جىلى سيريادا بااس(اراب  سوسياليستىك  ورلەۋ  پارتياسى) قۇرىلدى.پارتيانىڭ  تۇعىرى-پانارابيزم،اراب ءسوسياليزمى،انتييمپەراليزم.ۇرانى -بىرلىك،ازاتتىق،سوسياليزم.پارتيانىڭ بولىمشەلەرى يراك،الجير،مىسىر،يوردانيا،كۋۆەيت،ليۆان،ليۆيا،پالەستينا،

سۋدان،تۋنيس،يەمەن،ماۆريتانيا،سيريادا  بار. 1966 جىلى پارتيا سيريالىق جانە  يراكتىق  بولىمشەلەرگە  ءبولىندى.بۇل  اراب  الەمىنە ورتاق  ساياسي  تۇعىردىڭ  بار ەكەندىگىن كورسەتەدى. 2015 جىلى قىركۇيەكتەن ب.اسادتىڭ سۇراۋىمەن رەسەيدىڭ اسكەري عارىشتىق كۇشتەرى راديكالدى توپتارعا اۋەدەن سوققى جاساۋدا.سيريانىڭ حمەيميم قالاسىندا رەسەيلىك اسكەري كۇشتەرى شوعىرلانعان،ال تارتۋس  پورتىندا  رەسەي  اسكەري تەڭىز كۇشىنىڭ  ماتەريالدىق  قامتاماسىز ەتۋ تىرەك  بازاسى ورنالاسقان. لاتاكيا اۋدانىندا الاۆيلەر شوعىرلانعان.سيرياداعى شيەلەنىستى ءساياسي-دىني جاعداي شيەلەنىسىپ ايماقتىق جانە جاھاندىق سيپات الىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. باشار اسادقا قارسى وپپوزيسيا كۇشتەر جاعىنا اسىرە ءدىنشىل توپتار قولداۋ كورسەتۋدە. ال الاۆيتتەر، درۋزدار، حريستياندار ۇكىمەتتى قولداۋدا. سيرياداعى قاقتىعىس شەكارالاس ەلدەرگە دە تەرىس ىقپال ەتىپ وتىر. قازىرگى سيريا اۋماعىندا ءتۇرلى ساياسي جانە ءدىني توپتار،راديكالدى جانە لاڭكەستىك توپتار دا ارەكەت ەتىپ وتىر.جەنيەۆا قالاسىنداعى ميگراسيا بويىنشا  حالىقارالىق ۇيىمنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك،  سولتۇستىك افريكا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى قىرعىننان باس ساۋعالاعان بوسقىندار سانى ەۋروپا وداعى ەلدەرىندە ميلليوننان اسقان.تاياۋ شىعىستاعى  كيكىلجىڭدەر مەن قاقتىعىستار قۇرباندارىنىڭ سانى 250 مىڭنان اسقان.دايش  جانە باسقا لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ جانكەشتىلەرى بەيبىت تۇرعىنداردىڭ وتانىڭ تاستاپ كەتۋگە ماجبۇرلەۋدە.راديكالشىلدار سيرياداعى كونە مادەني-تاريحي وبەكتىلەردى قيراتتى. درۋزدار  سيريا،ليۆان،يوردانيا  جانە  يزرايل  اۋماعىن  مەكەندەيتىن ارابتاردىڭ ەتنوكونفەسسيونالدى توبى.سيريالىق  درۋزدار  جابال-درۋز  ايماعىندا  قونىستانعان.1981  جىلى ستراتەگيالىق تۇرعىدان  ماڭىزدى گولان  جوتاسىن  يزرايل اننەكسيالاعان  سوڭ درۋزدارعا  يزرايل ازاماتتىعىن الۋ  ۇسىنىلدى.درۋزداردىڭ كوپشىلىگى  سيريالىق ازاماتتىقتى ساقتاپ  قالدى.يزرايلدەگى درۋز قاۋىمدارىنىڭ كنەسسەتتە  وكىلدەرى  بار  جانە درۋزدار ەلدىڭ  اسكەرىندە  قىزمەت  اتقارادى.درۋزداردىڭ  ءدىني ءىلىمى XI  عاسىردا مىسىر جانە  وڭتۇستىك ليۆانداعى  يسمايليتتىك ءدىني ۇستانىم اياسىندا  قالىپتاستى.درۋز  ءىلىمىنىڭ  قالىپتاسۋىنا  مۇحاممەت  بەن  يسمايل  دارازي  ىقپال  ەتتى.درۋزدار  وزدەرىن  تاۋحيد  سەنىمىن  ۇستانۋشىلارمىز  دەپ  سانايدى.كاليما شاحادانى  تىلمەن ايتادى.درۋزدار ءتان  ولگەن  سوڭ جاننىڭ  ءبىر دەنەدەن ەكىنشى دەنەگە اۋىسۋىنا سەنەدى.بوتەن  ورتادا ءدىني  ىلىمدەرىن  جاسىرۋدى  ابەستىك  سانامايدى.قۇربان  ايت  جانە  شييتتىك ازا  كۇنى  اشۋرانى اتاپ وتەدى.ءدىني  جيىندارى  بەيسەنبى  كۇنى  كۇن باتقان  ۋاقىتتا  وتەدى.كەيبىر  ءدىني عۇرىپتارى جاسىرىن  وتكىزىلەدى.درۋز  قاۋىمىن  40  جاسقا  تولعان ءبىلىمدى  جانە  بەدەلدى  ۋككال (بىلگىر) باسقارادى.درۋزدار اقيقات  ادام  ابىرويىنىڭ نەگىزگى ولشەمى دەپ  سانايدى.كونە  وسيەت،جاڭا  وسيەت،قۇران-كارىمدى قاسيەتتى كىتاپتار  دەپ سانايتىن  درۋزدار وزدەرىنىڭ  كيەلى كىتاپتارىن  ءدىني جيىندارىندا وقيدى.ءدىني  رامىزدەرى-جاسىل  ءتۇس-عالامدىق اقىل،قىزىل ءتۇس-عالامدىق جان،سارى  ءتۇس-سوز،كوگىلدىر ءتۇس-ىقتيمالدىق جانە  مۇمكىندىك،اق  ءتۇس-بولاشاقتى  بىلدىرەدى.درۋز  وتباسىلىق  قۇقىق  كودەكسىن1948جىلى    ليۆان ،1953جىلى  سيريا،1961 جىلى  يزرايل پارلامەنتتەرى قابىلدادى.تاياۋ  شىعىس  درۋزدارى  اراب  ءتىلىنىڭ  سيريا-ليۆان،پالەستينا-يوردان  ديالەكتىلەرىندە  سويلەيدى.قازىرگى  كەزدە  ليۆان ۇكىمەتىندە درۋزدار  ءۇش  مينيسترلىكتى  باسقارادى.1939  جىلدان داماسك قالاسىندا انتيوحيا  پاتريارحاتىنىڭ  رەزيدەنسياسى  ورنالاسقان.

سيريادا بيلىك باسىندا الاۆيلىك توپ ەل تىزگىنىن ۇستاپ وتىر.الاۆيييلىك  توپتىڭ مەملەكەتتىڭ نەگىزگى كۇشتىك  قۇرىلىمدارىن (قارۋلى كۇش،بارلاۋ جانە ارنايى قىزمەت) قولعا الۋى حافەز اسادتىڭ(1930-2000) بيلىگى تۇسىندا 1971-2000 جج. كۇشەيدى.  ەلدەگى الاۆيلىك سەنىمدى ۇستانۋشىلار سانى-2-2،5 ميلليون شاماسىندا.الاۆيلەر لاتاكيا جانە تارتۋس پورتى ماڭىندا  تۇرادى. 1973 جىلى يران الاۆيلىك توپتى شييتتىك اعىم رەتىندە  مويىندادى.الاۆيلەردىڭ ۇستانىمى بويىنشا،ءالي يبن ءابۋ تاليب –قۇدايدىڭ كورىنگەن بەينەسى،مۇحاممەت –قۇداي بەينەسى،سالمان فارسي-قۇداي قاقپاسى.الاۆيلەر –ادام،نۇح،جاقىپ،مۇسا،سۇلەيمەن،يسا، مۇحاممەت پايعامبارلار ارقىلى قۇدايدى تانۋعا بولادى دەپ سانايدى.الاۆيلەر حريستياندىق روجدەستۆو جانە پاسحا مەيرامدارىن اتاپ وتەدى.ەۆانگەليانى قاستەرلەۋمەن قاتار،ەۆحاريستيا قۇپياسىن مويىندايدى. حريستياندىق ەسىمدەردى قولدانادى.بوناپارتتىڭ مىسىر جورىعىندا فرانسۋز اسكەرىنە ،1768-1774 جىلى ورىس-تۇرىك سوعىسىندا رەسەي اسكەرىنە قولداۋ كورسەتكەن الاۆيلىك ساياسي توپ قازىرگە كەزدە باتىس كواليسياسى پەن رەسەي-يران توبىنىڭ تەكەتىرەسىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالدى.دەرەكتەر بويىنشا سيريا بيلىگىنە يران جانە رەسەي  كومەك كورسەتەدى.2015 جىلى قىركۇيەكتەن ب.اسادتىڭ سۇراۋىمەن رەسەيدىڭ اسكەري عارىشتىق كۇشتەرى راديكالدى توپتارعا اۋەدەن سوققى جاساۋدا. سيرياداعى ساياسي  شيەلەنىستى جاعدايعا ءدىني سيپات بەرۋ جولىمەن مۇسىلمان الەمىنىڭ ءدىني سەزىمى مەن نارازىلىعىن تۋدىرۋ ارقىلى ءوز ماقساتىنا جەتۋدى كوزدەيتىن مۇددەلى توپتار ءدىندى بۇركەمە رەتىندە قولدانۋدا. باشار اسادقا قارسى وپپوزيسيا كۇشتەر جاعىنا ءتۇرلى ماقساتتاعى اسىرە ءدىنشىل توپتار قولداۋ كورسەتۋدە. ال الاۆيلەر، درۋزدار جانە حريستياندار ۇكىمەتتى قولداۋدا. سيرياداعى قاقتىعىس شەكارالاس ەلدەرگە دە تەرىس ىقپال ەتىپ وتىر. قازىرگى سيريا اۋماعىندا ءتۇرلى ساياسي جانە ءدىني توپتار،راديكالدى جانە لاڭكەستىك توپتار دا ارەكەت ەتىپ وتىر.اللەپونىڭ سولتۇستىگىندە تۇركيا قولداۋىنداعى توپتار،شىعىسىندا اقش قولدايتىن سيريا دەموكراتيالىق كۇشتەرى،باتىس جانە ورتالىق تۇسىندا يران مەن رەسەي باقىلاۋىنداعى توپتار ارەكەت ەتۋدە.2011 جىلى دجابحات ان-نۋسرا ۇيىمى(ەلىمىزدە تىيىم سالىنعان)   دايش –تىڭ سيريالىق بولىمشەسى رەتىندە قۇرىلدى.2016 جىلى دجابحات فاتح اش-شام(شامدى ازات ەتۋ مايدانى) جوباسى رەتىندە قايتا قۇرىلدى. 2017 جىلى اتىن حايات تاحرير اش-شام وزگەرتتى. سالافييلىك يدەولوگيانى ۇستاناتىن حايات تاحرير اش-شام ماقساتى سيريا اۋماعىندا شاريعاتتىق نەگىزدە مەملەكەت قۇرۋ. 2011 جىلى حاراكات احرار اش-شام(شامنىڭ ازات حالقى قوزعالىسى) قۇرىلدى.2015 جىلى احرار اش-شام قولداۋىمەن فاتح حالياب جانە دجەيش ءال-فاتح كواليسياسى قۇرىلدى.2014 جىلى سيريالىق مۇسىلمان باۋىرلارمەن بايلانىستى فەيلياك اش-شام (شام لەگيونى ) قۇرىلدى.سونىمەن قاتار،ليۆا سۋكۋر اش-شام(شام قىراندارى بريگاداسى)،دجەيش ءال-مۋحادجيرۋن،ءال-حاتيبا،ءال-حيدر،انسار –اد-دين سىندى ءىرىلى-ۇساق توپتار ءتۇرلى ەلدەردىڭ قولداۋىمەن ارەكەت جاسايدى.جەنيەۆا قالاسىنداعى ميگراسيا بويىنشا  حالىقارالىق ۇيىمنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك،  سولتۇستىك افريكا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى قىرعىننان باس ساۋعالاعان بوسقىندار سانى ەۋروپا وداعى ەلدەرىندە ميلليوننان اسقان.تاياۋ شىعىستاعى  كيكىلجىڭدەر مەن قاقتىعىستار قۇرباندارىنىڭ سانى 250 مىڭنان اسقان.دايش(ەلىمىزدە تىيىم سالىنعان)  جانە باسقا لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ جانكەشتىلەرى بەيبىت تۇرعىنداردىڭ وتانىڭ تاستاپ كەتۋگە ماجبۇرلەۋدە.راديكالدار سيرياداعى كونە مادەني-تاريحي وبەكتىلەردى قيراتتى. سيريا جانە يراك اۋماعىندا جاساندى حاليفات يدەياسى مەن تەرىس ءدىني يدەولوگيانىڭ جەڭىلىس تاپقانىنا كوزى جەتكەن ءتۇرلى ەلدەردەن كەلگەن راديكالدى توپ مۇشەلەرى ءوز وتاندارىنا قايتۋدا.ەۋروپا ەلدەرى تاياۋ شىعىستان قايتا ورالعان ازاماتتارىن ارنايى تىزىمگە الىپ وڭالتۋ ورىندارىنا جىبەرۋدە.ورتالىق ازيا وڭىرىنەن كەتكەن راديكالداردىڭ قايتا ورالۋىنا بايلانىستى مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىسى  ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارىمەن استاناداعى كەزدەسۋىندە ايماق ەلدەرىن وتە ساق بولۋعا شاقىردى.2017 جىلى شىلدەدە ەلىمىزدە لاڭكەستىك قىلمىس ءۇشىن ازاماتتىقتان ايىرۋ تۋرالى زاڭ بەكىتىلگەن بولاتىن. جاھاندانۋ زامانىندا گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ ءدىني نەگىزدە بۇركەمەلەنۋى جانە ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنىڭ كۇشەيۋى،الپاۋىت ەلدەردىڭ الەمدىك ساياسات پەن نارىقتاعى باسەكەلەستىگى مەن مۇددەلەر قايشىلىعىندا ءدىني فاكتوردى الەمدىك جانە ايماقتىق قاتىناستاردىڭ وزەكتى قۇبىلىسىنا اينالدىرىپ وتىر.الەمدىك ەكونوميكا مەن قارجىلىق داعدارىستاردىڭ شەشىلمەۋى جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ كۇردەلى سيپات الۋى  باتىس ەلدەرىندە كسەنوفوبيالىق ارەكەتتەردىڭ تۋىنداۋىنا  تۇرتكى بولىپ وتىر. باتىس  ەۋروپا ەلدەرىنە  ميلليونداعان بوسقىندار مەن  ميگرانتتاردىڭ  اعىلۋى  بۇل  ەلدەردە انتيميگرانتتىق  پوپۋليستىك پارتيالاردىڭ  بيلىككە  كەلۋىنە  تۇرتكى  بولۋدا.قوعامدىق پىكىردى وزگە ارناعا بۇرۋ ءۇشىن اقپاراقتىق شايقاس الاڭىنا الەۋمەتتىك جەلىلەر جانە عالامتور سايتتارى تارتىلۋدا.كيبەر شابۋىلدار مەن كيبەر لاڭكەستىك گيبريدتىك سوعىستىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالدى.بۇل ءۇشىن ءتۇرلى جوبالار دايىندالىپ ادام ساناسى مەن پسيحيكاسىنا ،ىس-ارەكەتىنە ىقپال جاساۋشى تەتىكتەر مەحانيزمى جەتىلدىرىلىپ،گيبريدتى ۇرىستار جۇرگىزىلۋدە.ءدىني ەكسترەميزم مەن  فاناتيزم،اسىرە دىنشىلدىكتىڭ جاھاندىق سيپات الۋى  جاھاندىق  جانە  ايماقتىق اۋزىن  ايعا  بىلەگەن ازۋلى  ويىنشىلارىنىڭ ساياسي  جانە  ەكونوميكالىق  تۇرپاتتاعى  ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنىڭ   گەوساياسي تۇرعىدا شيەلەنىسۋى  جاعدايىندا  ۋشىعىپ  كەتتى.

قازىرگى تاڭدا  اراب كوكتەمى جوباسى جانە سولتۇستىك افريكا توڭىرەگىندە وقيعالارعا بايلانىستى يسلامدىق باسقارۋ جانە ساياسي يسلام،يسلام ەكونوميكاسى ۇعىمدارى قاتىستى ساياسي پىكىر تالاستار مەن زەرتتەۋلەر قارقىندى جۇرۋدە.اراب ەلدەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىن قاراستىرعاندا ءدىن،ساياسات،قۇقىق،ەكونوميكا سىندى قوعامدىق قۇبىلىستاردى بىرگە قاراستىرعان ءجون.اراب دۇنيەسىندە مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ السىزدىگى،ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ قالىپتاسپاۋى،رۋ-تايپالىق ءدۇردارازدىق،كلاندىق باسقارۋ ءداستۇرى،ءدىني الاۋىزدىق،بيلىك پەن قوعامنىڭ الشاقتىعى،سىرتقى ىقپالعا قارسى تۇرا الماۋى قازىرگى شىندىق.اراب دۇنيەسىنىڭ مەملەكەت جانە ءدىن قاتىناسىن قالىپتاسۋ جولىن،مەملەكەتتىك قۇرىلىس قۇرىلىمىن زەرتتەۋ،ءبىر ءدىندى ۇستاناتىن جانە ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ءدىلىن،ءومىر سالتىڭ زەردەلەۋ ارابتىق ويلاۋ مادەنيەتىن جانە رۋحاني جان-دۇنيەسىن ۇعىنۋدى قاجەت ەتەدى.

ادەبيەتتەر.

1.ت.ابدىراحمانوۆ.م.امەردينوۆا.يسلامسكيي مير.-ب.2015.س.10.

2.كازاحستان ي ورگانيزاسيا يسلامسكوي كونفەرەنسيا.ا.2011.س.149.

3.ماحمۇد حامدي زاقزۇق.ۇمىتىلعان قۇندىلىقتار.ا.2006.32ب.