1-كورىنىس. تاكسي ىشىندە اباي كوشەسىنىڭ بويىمەن كەلە جاتىرمىن. مەن وتىرعان تاكسيدى جول بويىنداعى ءبىر جولاۋشى توقتاتتى. «لەنينا-ابايا» دەدى الگى قازاق جىگىتى. تاكسيشى باسىن يزەپ، جىگىت كولىك ىشىنە ءمىندى. «ءوز كوشەلەرىمىزدى قاشان وزىنە ءتان قازاقشا اتاۋلارمەن اتاپ ۇيرەنەدى ەكەنبىز؟»، — دەدىم داۋىستاپ.

— «لەنين» دەگەنگە ۇيرەنىپ قالدىق قوي. سوۆەت زامانىنان بەرى سولاي اتايمىز، — دەدى ءمىز باقپاستان الگى ەر ادام. «اينالايىن، اعاتايىم، لەنيننىڭ شىن مانىندە كىم بولعانىن بىلەسىز بە؟» دەگىم كەلدى. اۋزىما قۇم قۇيىلدى.

2-كورىنىس. 16-اۆتوبۋس تولە بي كوشەسىمەن جۇيتكىپ كەلەدى.

— يا پو كومسومولسكوي ەدۋ. ششاس بۋدۋ، - دەدى ءبىر ۋاقىتتا ورىس ايەل تەلەفونمەن سويلەسىپ. زىعىردانىم قاينادى. «ءبىز قازاقتىڭ توبە ءبيى تولە بي كوشەسىمەن كەلە جاتىرمىز. بۇل كوشەنىڭ اتاۋى – تولە بي» دەپ جان داۋسىممەن انا ايەلگە ايقايلاعىم-اق كەلدى. ۇندەي المادىم.

ءۇنسىز قالۋىمنىڭ سەبەبى – الگى جىگىتتىڭ ايتقانى ويلاندىردى. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قۇلدىق سانادان قۇتىلماعان ۇلتپىز. وسىدان 27 جىل بۇرىن سسرو-دان ءبولىنىپ، تاۋەلسىزدىك الدىق. ءبىراق ۇلتتىق سيپاتىمىزدى تولىق قايتارا الدىق پا؟

1993 جىلى 4 مامىردا ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورالقاسى «قازاقشا جەر-سۋ اتتارىن، اتاۋلاردى ورىس تىلىندە ءدال جازۋدى تارتىپكە كەلتىرۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى جەكەلەگەن اكىمشىلىك-اۋماقتىق مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋ تۋارلى» قاۋلى قابىلداندى. سودان بەرى ەلدەگى بىرنەشە ەلدىمەكەن ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتاردى. قاۋلىنىڭ قابىلدانعانىنا شيرەك عاسىر تولدى. الايدا كەيبىر ونوماستيكالىق اتاۋلاردان بوداندىق زاماننىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇر.

بيىل ءساۋىردىڭ باسىندا استانا قالاسىن دامىتۋ جونىندەگى جيىندا قالاداعى كوشە اتتارى تالقىلانىپ، ۇلكەن داۋ تۋعان. «قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ استاناعا قانداي قاتىسى بار؟» دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. مۇحامەدحانوۆ، عالىمدىعىن بىلاي قويعاندا، بارىنەن بۇرىن قازاق ەدى. ال  قازاققا دا، قازاقستانعا دا قاتىسى جوق تۇلعالاردىڭ ەسىمى بەرىلگەن اتاۋلاردى قايدا قويامىز؟

2012 جىلى الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولعان سەرىك سەيدۋمانوۆ قالا ورتالىعىنداعى گورنىي، تيميريازيەۆ، شالياپين كوشەلەرىنىڭ اتاۋى وزگەرمەيتىنىن ايتقان.

«نەگە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى كوكەيدە. ولار كىم؟ انىقتاپ كورەيىك.

قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى بوستاندىق اۋدانىندا ورنالاسقان جەلتوقسان كوشەسىنەن باستالىپ، جاندوسوۆ كوشەسىنە دەيىن جالعاسىپ جاتقان تيميريازيەۆ كوشەسىنىڭ ۇزىندىعى – 4450 مەتر. رەسەيدەن شىققان بيولوگ كليمەنت تيميريازيەۆتىڭ اتىنا قويىلعان. ءيا، ول – جاراتىلىستانۋ سالاسىندا جاڭالىق اشقان ۇلى عالىم. ءبىراق قازاق جەرىنە اياعى تيمەگەن، بۇگىنگى قازاق بالاسى تانىمايتىن ونىڭ اتى الماتى كوشەسىنە قانشالىقتى لايىق؟ سەرىك سەيدۋمانوۆ: «بۇل كوشە قالانىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، تۇرعىندار اتاپ ۇيرەنىپ قالعان»، - دەگەن ءۋاج ايتقان. ۇيرەنىپ قالۋى قالىپتى، الايدا ۇلكەن قۇندىلىقتاردى كىشكەنتاي ىڭعايسىزدىق ءۇشىن ىسىرا سالۋىمىز كەرەك پە؟

اۋەزوۆ اۋدانىندا ورنالاسقان شالياپين كوشەسى ورىستىڭ بەلگىلى وپەرا ءانشىسى فەدور يۆانوۆيچ ءشالياپيننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. حالقىن اسقاق ونەرىمەن ءتانتى ەتكەن انشىمەن بۇگىندە رەسەي حالقى ماقتانادى. وسى ورايدا قازاق دالاسى بىلاي تۇرسىن، بۇكىل ەۋروپاعا قازاق ونەرىن پاش ەتكەن امىرە اتىنداعى كوشەنىڭ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمنىڭ ار جاق، بەر جاعى. ول كوشە جايلى الماتى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەس. قالانىڭ ورتالىعىنداعى شالياپين كوشەسىنە قاشاۋبايەۆتىڭ اتى بەرىلسە، قانداي جاراسىمدى!

«ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەمەكشى، تالاي جىل ايتىس-تارتىسقا ارقاۋ بولعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ميرزويان كوشەسى. قازاقستاندى 1933-1938 جىلدارى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ، ءستاليننىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالعان بۇل ميرزوياننىڭ اتىنداعى كوشە وڭتۇستىك استانادا ءالى بار. ونىڭ قازاقتاردى قىرعان ناعىز وزبىر بولعانىنا دالەل جەتەرلىك. ماسەلەن، 1937 جىلى ستالينگە جازعان قۇپيا حاتتارىنىڭ بىرىندە ول رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ سانىن تاعى 1600 ادامعا كوبەيتۋگە رۇقسات سۇرايدى. وعان قوسا، الاش ارىستارىن اتۋعا قوسىمشا كۆوتا سۇراتقان دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەمەس پە؟ امال قانشا، الماتىداعى ءبىر كوشەنى قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا ميرزوياننىڭ اتىمەن اتاۋعا تۋرا كەلەدى.  سەبەبى ونى وزگەرتەتىن ءبىر جان تابىلمادى، ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ نە قولىنان كەلمەدى، نە قۇلقى جوق. ميرزوياندى «مىرزا-جان» دەپ قۇرمەت تۇتار، بالكىم. بىلمەدىك. 

2015 جىلى استانا قالاسىنداعى ليەۆون ميرزويان كوشەسىنە قانىش ساتبايەۆتىڭ اتى بەرىلگەن. بيىل اقتوبەدەگى ميرزويان كوشەسى ءاليحان بوكەيحانوۆ بولىپ وزگەردى. الماتىنىڭ دا كەزەگى كەلەر دەپ ۇمىتتەنەمىز دە، ءۇمىتىمىزدى ۇزبەيمىز.

بۇگىندە رەسەيدە قازاق ەسىمدەرىمەن اتالعان 44 كوشە، جالپى شەتەلدە 73 كوشە بار (رەسەيدى قوسقاندا). ال تۇتاس قازاقستان بىلاي تۇرسىن، ءبىر الماتىنىڭ وزىندە 100-دە اسا ورىس كوشەلەرى بار. ونىڭ 50 پايىزدان كوبى سسرو تۇسىندا اتالعاندار. سولاردىڭ ءبىرقاتارىنا توقتالىپ وتەيىك.

تۇركسىب اۋدانىندا ورنالاسقان، باۋم توعايى مەن بەلينسكيي كوشەسىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان  الەكساندروۆ كوشەسى سسرو-نىڭ حالىق ءارتىسى گريگوريي ۆاسيليەۆيچ الەكساندروۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلدى. ەكاتەرينبۋرگتا دۇنيەگە كەلىپ، ەڭبەك جولىن سول قالادان باستاعان، 1921-24 جىلدارى ماسكەۋ تەاترىندا جۇمىس ىستەگەن، 1983 جىلى ماسكەۋدە قايتىس بولعان ادامنىڭ الماتىدا نە اقىسى بار؟

مۇمكىن قازاق كينوسىنا تۇسكەن شىعار دەپ ونى دا قارادىق، تۇسكەن كينولارىنىڭ قازاق تاريحىنا دا، قازاق ومىرىنە دە قاتىسى جوق.

مۇمكىن قازاقتان ايەل العان شىعار دەپ ونى قارادىق، جوق ءۇش ايەلى دە ورىس.

المالى جانە بوستاندىق اۋداندارىندا ورنالاسقان ايۆازوۆسكيي كوشەسى ورىستىڭ بەلگىلى سۋرەتشىسى ايۆازوۆسكيي يۆان كونستانتينوۆيچتىڭ قۇرمەتىنە اتالعان. ول رەسەيدەگى تەڭىز شتابىنىڭ باس كوركەم سۋرەتشىسى، يمپەراتورلىق سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جانە قۇرمەتتى مۇشەسى، امستەردام، ريم، پاريج، فلورەنسيا، شتۋتگارتە قالالارىنداعى سۋرەتشىلەر اكادەمياسىندا قىزمەت ەتىپ، قۇرمەتتى مۇشەسىنە اينالعان. ارميان وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. العاشىندا ءوز تۋعان جەرىندە ءبىلىم العان ول كەيىن سانكت-پەتەربۋرگكە شاقىرىلادى. سوندا سۋرەت ونەرىن دامىتىپ، قىرىمعا اتتانادى. ءبىراز ۋاقىت يتاليادا جۇمىس ىستەدى. 1900 جىلى فەدوسيادا جان تاپسىردى.

قىلقالام شەبەرى ءوز كارتينالارىندا تالاي ولكەنى سۋرەتتەدى، ال قازاقستاننىڭ ءبىر دە ءبىر جەرىن بەينەلەگەن ەمەس.

سول سياقتى كرىجيسكيي كوشەسى دە ورىس سۋرەتشىسىنىڭ ەسىمىمەن اتالعان. ۇزىندىعى 870 مەترگە سوزىلعان كوشە ماقاتايەۆ، گوگول، تولە بي كوشەلەرىن قيىپ وتەدى.

ەكى كوشەنىڭ ءبىرىن ۇلتتىق ءمۇسىن ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تولەگەن دوسماعامبەتوۆتىڭ، ەكىنشىسىن قازاق كەسكىندەمەشىسى، تەاتر جانە كينو سۋرەتشىسى، الماتىدا تۋعان گۇلفايرۋس ىسمايىلوۆانىڭ ەسىمىمەن اتاۋعا ابدەن بولاتىن سەكىلدى. ۇسىنىس – بىزدەن، شەشىم – بيلىكتەن.

المالى اۋدانىندا ورنالاسقان انوسوۆ كوشەسى رەسەيلىك تاۋ ينجەنەرى پاۆەل پەتروۆيچ انوسوۆتىڭ اتىمەن اتالدى. ول زلاتوۋست تاۋ وكرۋگىندە قىزمەت ىستەدى. تومسك قالاسىنىڭ ازاماتتىق گۋبەرناتورى، ماسكەۋ اۋىل شارۋاشىلىعى قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى، ءتۇرلى ەلەمەنتتى زەرتتەپ شىققان العاشقى مەتاللۋرگ بولدى. I نيكولايدى تاڭ قالدىرعان عالىمنىڭ قازاققا نە پايداسى ءتيدى؟ جاۋاپسىز ساۋال.

الماتىدا ۇلكەندى-كىشىلى 711 كوشە بار. ونىڭ نەشەۋى ورىستاردىڭ ەسىم-سويىمەن اتالاتىنىن بۇگىن ساناپ تاۋىسا الماسپىز.

ءقازىر گەرمانيانىڭ استاناسى بەرلين قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ اتى بەرىلگەن. 1996 جىلعا دەيىن 90-شتراسسە اتالعان بۇل كوشە ۇلى اباي ەسىمىنە قالاي يە بولدى دەيسىز عوي؟

بۇعان تىكەلەي اتسالىسقان ازامات – كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ەرىك ماعزۇم ۇلى اسانبايەۆ ەدى. نەمىستىڭ استاناسىندا قازاققا كوشە بەرگىزگەن ەرىك اسانبايەۆقا بۇكىل قازاقستاننان ءبىر كوشە بۇيىرمادى. بۇل – ءبىر عانا مىسال. ال قازاق ءۇشىن قان توككەن، تەر توككەن قانشاما تۇلعا بار. ءارقايسىسى ءبىر-بىر كوشەگە ات بولۋعا سۇرانىپ-اق تۇر.