قازاق حالقى ءاۋ باستان ونداعان تايپا-رۋلاردان قۇرالعانىمەن، ءتىلى، ءدىنى، رۋحاني تۇرمىستىق بايلىقتارى جاعىنان ءبىرتۇتاس حالىق. نەشە ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە دە، اتاپ ايتقاندا، تالاي-تالاي اۋمالى-توكپەلى ساپىرىلىستاردا، موڭعول شاپقىنشىلىعى، ورىس وتارلاۋى، قالماق-جوڭعار قىسىمشىلىعى نەمەسە قوقان قاندىعىنىڭ بودانىنا تۇسكەن كەزدە دە ەدىل مەن التاي ارالىعىن مەكەندەگەن ۇلت پەن ۇلىستار ەشقاشان قازاقتىعىن جوعالتقان جوق.
قازاق حالقى ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز بولىپ گەوگرافيالىق-تەرريتوريالىق جاعىنان بولىنگەنىمەن، كورشىلەس يمپەريالار وسىنى پايدالانىپ، ولاردى ءبىر—بىرىنە قاراما-قارسى قويۋدى سان مارتە جوسپارلاعانىمەن، ولاردىڭ جىمىسقى ساياساتىن بىرلىكپەن جەڭىپ وتىردى. بابالار اماناتى—بىرلىك ەدى. بىرلىك ەلىم دەگەن تارلانىڭدى تالاۋعا بەرمەۋدەن تانىلادى. بىرلىگى مىقتى، ساناسى سەرگەك ەلدى سىرتتان كەلەر سەرگەلدەڭ جوق. سول سەبەپتى، ءبىز قازاق ءۇشىن سانانى سەرپۋ ءۇشىن بىرلىك تۋ، تاتۋلىقتى تۇعىر ەتۋ تۋرا جول. ارينە، رۋحى كۇشتى، بولاشاققا سەنىمى كامىل حالىق قانا قانداي قيىندىققا شىداس بەرە الادى.
مۇمكىن بۇل ارادا اتادان بالاعا جەتكەن ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەردەگى قازاق حانىنىڭ ءوزىنىڭ 30 ۇلىنا ءبىر—ءبىر ساداق بەرىپ، الدىمەن بولەك-بولەك، جەكە-جەكە سىندىرىپ، كەيىن الگى 40 جەبەنى بىرگە قوسىپ، ونى سىندىرا الماۋى بولاشاققا قالدىرعان ۇندەۋى ىسپەتتەس. كەزىندە مۇنى ەستىگەن ورىس پاتشايىمى II-ەكاتەرينا باسىن شايقاپ تاڭدانىس بىلدىرگەن.
مىڭجىلدىقتاردى ارتقا تاستاپ، قاۋىمداستىق پەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ سان ءتۇرىن الماستىرىپ، ءارقيلى قوعامدىق فورماسيالاردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن كورىپ، سوقتىقپالى سوقتىقسىز ءومىردىڭ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋىن باستان وتكەرگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ دا ۇلت بولىپ ۇيىسقان حالىقتى ۋاقىت قۇردىمىنا قۇلاتپاي، قادىر-قاسيەتىمەن بۇگىنگە جەتكىزۋى سول قاجەتتىلىك تالابىن ورىنداي العاندىعىنان دەپ بىلەمىن.
ولاي بولماعاندا بۇل كۇندە قازاق دەگەن ۇلت تا، ياعني ءبىز دە بولماس ەدىك. ءبىزدىڭ بار بولۋىمىز، نار بولۋىمىز سول اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇتاستىق تۋىن جىقپاي، قازاقتىڭ قالپىنا قىلاۋ تۇسىرمەي، ۇلتتىق ۇيىتقىنىڭ قايماعىن بۇزباي، زاماننان زامانعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋىنىڭ ارقاسى.
اتا-بابا جولىن جالعاستىرۋ، اماناتقا ادالدىقتى ساقتاۋ—ەل بولامىن، جۇرت بولامىن دەگەن ۇرپاق ءۇشىن كيەلى مىندەت، پەرزەنتتىك پارىز. عاسىرلار بويى ەۋروپا ەندى جەتكەن دەموكراتيانىڭ وزىندىك ۇلگىسىن سوناۋ داۋىرلەردە زاڭدىلىق رەتىندە قابىلداپ، سالىپ كەتكەن سارا جولىن، سايلانىپ وتىرعان حاندارىمىزدىڭ باسىنا بەلگى قويۋعا دا جاراماي وتىرعانىمىز قىنجىلتادى. تۇتاس قازاقتىڭ باسىن قوسقان 17 حاننىڭ تەك بەسەۋى عانا تۇركىستاندا جەرلەنگەن، قالعانىن تۇگەندەپ جاتقان جۇمىرباستى پەندە جوق. سوزاقتا، سىنتاستا، سارايشىقتا جەرلەنگەن حانداردىڭ ەرلىگى مەن دانالىعى ەش دارىپتەلمەيدى. دارىپتەلمەك تۇرماق، قوعام دەڭگەيىندە ناقتى شىنايى باعاسى دا بەرىلمەي كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس.
ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ ول كەزدە تارتقان ازاپتارى شاش-ەتەكتەن. زيالىلاردى الاۋىزدىققا ۇرىندىرۋعا ارقىلى حالىقتى الاۋىزدىققا ۇرىندىرۋعا كۇش سالدى. ماسكەۋگە جاقپاي قالعان ازاماتقا ۇلتشىل، اۋىلداعى جاقپاي قالعان ازاماتقا رۋشىل دەگەن ايدار تاعىلدى. رەسەي پاتشاسى شەتىمىزدەن جەتىم لاقتاي سيراعىمىزدان تارتقىلاپ، قايدا قالاسا، سولاي كوگەنگە كوگەندەتۋگە، كوزىمىزگە كوك شىبىندى ۇيمەلەتىپ، جاۋكەمدەي باستاعان. وتارلاۋ ساياساتىندا رەسەي يمپەرياسى وزىنە عانا ءتان كۋلتۋراگەرلىك اعارتۋشىلىق باعىتتى يدەولوگيالىق قالقان ەتىپ ۇستاندى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن حالىقتار دوستىعىن ۇرانداتىپ شىققان بولشيەۆيكتەر دە رەسەيدىڭ ۇلى دەرجاۆالىق ساياساتىنان تۇپكىلىكتى تۇردە قول ۇزە الماي، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ مۇراگەرىنە اينالىپ كەتتى. وسى باستى يدەيانى ۇستانعان كسرو 194 ۇلت پەن ۇلىستان تۇراتىن ەتنوستاردى ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقىنا، ياعني ورىس حالقى دەگەن يدەياسىن كەمەلدەنگەن ءسوسياليزمدى قۇرۋ زامانىندا جۇزەگە اسىرۋعا بار كۇشىن سالا كىرىستى. ول ىسكە مەملەكەتتىڭ ساياسات بولۋى سەبەپتى قاراجاتتى دا اياماي، كول-كوسىر ەتىپ توكتى. سويتە تۇرا، رەسەي الگى قىلىقتارىن حالىقتارعا ازاتتىق اپەرۋشىلىك، ونەر-بىلىم اكەلۋشىلىك رەتىندە سيپاتتادى. ادام اۋزى بارمايتىن، قاتىگەزدىكتەرگە بارعان رەسەي وزدەرىن وركەنيەت دۇنيەسىن قۇتقارۋشىلار رەتىندە ماراپاتتادى.
ول از بولعانىنداي، ويلاپ تاپپايتىنى جوق ورتالىق قازاق دالاسىن دا افريكالاندىرىپ ءار ايماعىن ەكونوميكالىق جاعىنان كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ شەكتەس ايماقتارىن ەرىكسىز قوساقتايتىن، تۇتاستىعىن السىرەتكەن ۇستىنە السىرەتە ءتۇسۋدى قولعا الدى جانە باسقالاردىڭ ەسەسىنەن ساقيلىق جاسايتىن باس حاتشىلار بىرەۋدىڭ قانجىعاسىنا بىرەۋدىڭ اتامەكەنىن لاقشا وڭگەرىپ سىيلاي سالاتىندى كوبەيتتى.
بۇل ادىستەردىڭ تۇرلەرى سان-الۋان بولعانىمەن، كوزدەگەن ماقساتى ءبىر ەدى. وزدەرىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان ەتنوستىق تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، بىر-بىرىنە جاتسىندىرىپ، ايدالادان كەلگەن باسقىنشىلار ءوز ەرىكتەرىمەن بوي ۇسىنتىپ، تەز ارادا وزدى-وزدەرىن جاتباۋىر قىلىپ، ءوزارا جاۋىقتىرىپ جىبەرۋ ەدى. قازاقتاردىڭ مىنەز-قۇلقى دا، تۇرمىس-سالتى دا، جۇمىس ىستەگەندەرى دە، ءاردايىم سىنالىپ، ۇزبەي ءاجۋالانىپ، ولار وزدەرىنەن وزدەرى ۇيالاتىنداي جاعدايعا جەتكىزىلدى. ۇدايى كەمسىتىلدى، مازاققا ۇشىرادى.
وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق دەلىندى. وتارشىلدىق يدەولوگيا مەن قۇلدىق سانا وسىلاي قالىپتاستى. مۇندايعا شىداي الماي قىرىلعانى قىرىلدى. قىرىلماعانى جاپپاي شەت ەلدەرگە قاشتى، قاشپاعاندارى اسسيميلياسياعا ءماجبۇر كوندى. جەر اۋدارىلعان كەلىمسەكتەرمەن يۋ-قيۋ ارالاسىپ بۇرىنعى مىنەز-قۇلىق قازاق ۇلتىنا ءتان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي بولدى، بارلىق قۇندى سالت-داستۇرىنەن تۇگەلدەي ايىرىلدى.
وداقتىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارا قازانىن قايناتقان كەمەلدەنگەن سوسيوليزم زامانىندا مۇنداي الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك قازاق توپىراعىندا ەلدەن الا بوتەن كەڭ ورىن العانى ەشكىمگە قۇپيا سىر ەمەس.
حالىقتاردى ادەيى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، قازاقتىڭ كەڭ بايتاق جەرىن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن ماسكەۋ باسشىلارىنىڭ جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالدى. ءسويتىپ، تالاۋعا تۇسكەن مال، توناۋعا تۇسكەن قازىنا بايلىق، تارتىپ الىنعان اتا قونىس پەن شىرايلى جەرلەر قايتارىلعان جوق. كەڭەس وداعى 70 جىل بويى قازاقستان قۇرىلىسىنا كوك تيىن بولمەي، بولگەن كۇندە دە جارىمجان زاۆود فابريكالاردى ۇلعايتۋعا جۇمسادى.
وسىنىڭ ءبارىن ۇمىتسا، راسىندا بۇل قازاق ەگەمەندىكتىڭ ءقادىرىن بىلمەگەندىگى، وسىدان ساباق الماسا، راسىندا بۇل قازاق ەل بولمايتىن شىعار قايدام؟ وتكەنگە سالاۋات دەي بەرسەك، تاريحىمىزعا وبال. تاريحى باردىڭ جەڭىسى دە، جەڭىلىسى بار، ۇتىسى دا ۇتىلىسى دا بار. بۇل دا بوكسەگە باسىپ وتىرىپ ءتۇبى ايتىلۋعا ءتيىس اقيقات ەدى. سەبەبى كەزىندە اقيقاتتى ايتقانىمىز ءۇشىن ايىپتى بولىپ، الدىمىز اتىلىپ، ارتىنداعىلار يتجەككەنگە ايدالىپ، كومۋسىز ايدالادا شىرىگەن.
سونىڭ سالدارىنان تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، زامانا كوشىنە دەربەس ەل بولىپ قوسىلعان العاشقى كۇننەن باستاپ، تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ قالاي بولاتىنىن جانە وعان قالاي قول جەتكىزۋ كەرەكتىگىن ەل بولىپ ويلاسىپ، ناقتى شەشكەن، ورتاق مۇددەنى كوزدەگەن ۇلتتىق باعدارلامامىز بولمادى. قازاق ەليتاسى بۇعان دەيىن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعان ەمەس ەدى. مۇنداي تاريحي ميسسيانى اتقارعان قازاقستاندا ادام بولمادى. ءبارىمىز رەسەيگە قۇلدىق ۇرعان، سول ساياساتتىڭ قامشىسى ءوتىپ كەتكەن، سونىمەن كۇن كورىپ قالىپتاسقان جالتاق قازاق ەليتاسى بولدى. تاۋەلسىز ەلمىز دەپ شوقپار الىپ جۇگىرگەندەردىڭ ءبارى تراگەديامەن اياقتالعانىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار. ءبىزدىڭ باسشىلىقتىڭ ساق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا امان-ەسەن وسى كۇنگە جەتكەنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك.
سانالىق سىلكىنىس جاساپ، سەرگي العان حالىق قانا توڭىرەگىندە نە بولىپ جاتقانىن باعدارلاپ، باعالاي الادى. وسىدان كەلىپ، كيەلى قاراشاڭىراعىمىز—قازاقستان اتتى ۇلكەن ۇيىمىزدە شىنايى تۇسىنىستىك، جاراسىمدى ۇيلەسىم ورنايدى. حالىقتىڭ بىرلىگى، قازاقتىڭ تۇتاستىعى دەگەنىمىز دە مىنە وسى. حالىق دەگەن—ءوزىمىز. ءوزىمىز وزگەرمەسەك، ءومىر دە وزگەرمەيدى.
«جاقسىلىق كورسەم وزىمنەن،
جاماندىق كورسەم وزىمنەن.
بىرەۋ قىلدى دەگەندى،
شىعارامىن سوزىمنەن»--دەگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى. سوندىقتان وسى كۇنىمىزگە زار بولىپ قالماۋ ءۇشىن، كوزگە ۇرىپ تۇرعان بار مەن جوقتى ايتۋ پارىز. تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاندا مىلقاۋعا ءتىل، مومىنعا ءتىس ءبىتتى. بۇرىنعىداي استارلاپ ەمەس ايقايلاپ تەڭدىك سۇرايتىن اشىق تالاستار زامانى تۋدى. 1990 جىلدارى قيىندىقتارعا قاراماستان، تاۋەلسىز ەل بولىپ، جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، كەم-كەتىگىمىزدى دۇرىستاپ وڭايعا سوقپادى. كورشى ەلدەرمەن شەكارامىزدى ايقىندادىق، ەكونوميكامىزدى رەفورمالادىق، ءتول تەڭگەمىزدى شىعاردىق. رەسەيدەن ءبىرجولاتا قول ءۇزىپ ءوز الدىمىزعا وتاۋ تىكتىك.
1998 جىلى ەلباسىنىڭ باسشىلىعىمەن استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىردىك. نەبارى 20—جىلدا ەۋرازيا كىندىگىنە مۇلدەم جاڭا سيپاتتى زاماناۋي قالا—استانا بوي كوتەردى. استانا قازاق ۇلتى سان عاسىرلار بويى ارمانداعان، قازاق پاسسيونارلىعىن پاش ەتتى. استانا ۇلت بويىنداعى جاسامپاز ۇلى ءدۇمپۋدىڭ ايعاعى. استانا—اينالاسى ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە باسىنان سان قيلى وزگەرىستى وتكىزگەن ەسىلدىڭ بويىنداعى تاۋەلسىزدىك سيمۆولى دەسە ابدەن بولادى. حح عاسىر باسىندا اقمولا ءوڭىرى قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ تاعدىرلارى ءبىر جەرگە توعىسقان ايماققا اينالدى. ولار ومىرلەرىن وتانعا، حالىق مۇددەسىنە قالتىقسىز قىزمەت ەتۋگە جۇمساعان جاندار ەدى. مىنە، بۇگىن سول اسىل ازاماتتاردىڭ ارماندارى ورىندالعانىن كورىپ وتىرمىز.
استانا—مەملەكەتىمىزدىڭ باس قالاسى جانە وتانىمىزدىڭ جۇرەگى. بۇگىنگى استانا—كەشەگى جاساندى اسسيميلياسيانىڭ ورتالىعى، كەڭەستىك وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ايىرىقشا كىندىگى بولعان سەلينوگرادتىڭ كەلمەسكە كەتكەندىگىنىڭ ايعاعى. بۇگىنگى استانا--عاسىرلار بويى سارعايىپ كۇتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ورتالىق بولۋىن كوكسەگەن اعى مول، ەلى دارحان، سەرىلەر مەكەنى بولعان اقمولانىڭ كوسەگەسى كوگەرگەندىگىنىڭ كورىنىسى.
قازاق ەلى ورتا ازيا كوشباسىنا اينالدى. تىپتەن، تمد-دا الدىڭعى قاتارلى ەل اتاندى. 2010 جىلى ەۋروپانىڭ قاق تورىندە باسشىلىق ەتۋ تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە بىرەۋىنە دە بۇيىرماعان. جۇزدەگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ارۋاعى ۇلىقتالىپ، حالقىمەن قايتا قاۋىشتى. جەر بەتىندە شاشىلىپ كەتكەن قازاقپەن ورتا تولدى جانە مادەني مۇرالارىمىز جينالا باستادى.
ءدۇبىرلى تورتكۇل دۇنيەنى شارلاعان استانانىڭ 20-جىلدىعىن ءبىر ايدان سوڭ تويلاماقشىمىز. قازاقتىڭ استاناسىنا بىرەۋلەر قىزىعا قاراسا، ەندى بىرەۋلەر قۇمارتا زەر سالادى. اينالاسى 20 جىلدىڭ ىشىندە كوركەمدىگى مەن كەربەزدىگىن بويىنا جيعان قازاقتىڭ استاناسىنا بۇكىل الەم كوز تىكتى. قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولاتىنىنا كۇماندانعان الەم ەلدەرى قازاقتىڭ قولىنان ءىس كەلەتىنىن، قازاق تا ءوز شارۋاسىنا تىندىرىمدى ەكەنىن انىق بايقادى جانە باعالادى.
استانا تويى قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتىن اسقاقتاتا تۇسەتىنى ءسوزسىز. التى الاشتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قانا قويماي، ەل مەن ەلدى ەلدەستىرەدى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىن دا ءبىر ارناعا توعىستىرادى. استانانىڭ بولاشاعى جارقىن. ەلباسى ايتقانداي «استانا—جاڭا، سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ بەينەسى، جاڭارۋدىڭ، رەسپۋبليكاسىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى، وتانىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ بولاشاقتىڭ، ارماندار قالاسى—cۇيىكتى استانامىزدىڭ گۇلدەنۋىنە ءوزىنىڭ قايتالانباس ۇلەسىن قوسۋعا مۇمكىندىگى بار».
جۇمامۇرات ءشامشى
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
