شىعىستا تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اقجار ەلدى-مەكەنىندە سول اۋماقتى مەكەندەيتىن مىڭداعان قازاقتىڭ تىكەلەي باباسى قاراشا اتاعا ارناپ اتاۋلى توي وتكىزىپ، ات شاپتىرىپ، اقىن ايتىستىرىپ، كوكپار تارتىپ، اقىندار ءمۇشايراسىن وتكىزىپ، ءمارمار، گرانيتتان تاس كىتاپ ءتىزىپ، سول جەردەگى اعايىندار اتا اتىنا ارناپ سالعان ساياباقتى مەملەكەتكە تاپسىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ جاتىر. بۇل شارا تامىزدىڭ 2-سىنەن 4-ىنە دەيىن جوسپارلانىپ، اۋدان اكىمدىگىنىڭ جانە وبلىستىق ىشكى ساياسات ءبولىمى مەن ب ا ق مەكەمەلەرىنىڭ قولداۋىمەن وتۋدە.

قاراشا دەگەن كىم؟

قاراشا - قوجاعۇلدىڭ نەمەرە-تەتە تۋىسى. بەس بايجىگىتتەن جۇمۇق تابىنىڭ قارا شاڭىراعى – بايبىشەنىڭ كەنجەسى ەكەن. جاڭاعى قوجاعۇل دەگەنىمىز ايگىلى قاراكەرەي قابانبايدىڭ اكەسى. قاراشا تۋرالى ۇرپاقتار اراسىندا تاراعان ءاڭىز-افسانا، ولەڭ-جىرلار بارشىلىق. «قاراشا 13 جاسىندا ۇلكەن اعاسى بولاتتىڭ مەڭزەۋىمەن كىشى اعاسى تاۋكەنى جازاتايىم ولتىرگەنى» تۋرالى، وعان قوسا انادان بەسىنشى ۇلى بولىپ تۋعاندا جۇدىرىعى ءتۇيىلىپ تۋعان ەكەن. اشسا ءسابيدىڭ ۋىسىندا قان بولىپتى. سودان «قاندىقول قاراشا، قان ۇستاپ تۋعان قاراشا»، - دەيتىن ءسوز ەرىپ، ول اعاسى تاۋكەنى ولتىرۋىمەن ايقىندالا تۇسكەن كورىنەدى. قاراشانى اتان تۇيەنىڭ ار جاعىنان قارايتىن، 10 جاسىندا تايعا مىنسە اياعى جەر سىزاتىن، قاپساعاي ءبىتىمدى قارا ءداۋدىڭ ءوزى بولعان دەسەدى. قاراشا تۋرالى «اتا ولەڭ» بار (اتاتەكتى جىرلايتىن ولەڭدى اتا ولەڭ دەيدى). بۇل ولەڭدى مەن 1982 جىلى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە سول تۇستا جاسى 80-نەن اسقان زەينەپ دەگەن اپامىزدان جازىپ الىپ ەدىم.

«ايتايىن ارعى اتامىز قاراشانى،
كيىنسە ساۋىت-سايمان جاراسادى.
اتقان وعىن تابا الماس كەي جاماندار
ۇيدە جاتىپ ولجاعا تالاسادى»، - دەپ كەلەتىن. وق دەگەنى جەبە عوي جەبەنى كوپ رەت پايدالانادى. قولدانىلعان جەبەنى قايتا الىپ، قايراپ، قورامساپقا سالادى. ال قاراشا تارتقان جەبە تىم الىس ۇشاتىن، تابا المايتىن بولسا كەرەك. وسى ءۇشىنشى جول تاعى ءبىر نۇسقادا:
«قامالعا قارسى شاپپاس كەي جاماندار،
ۇيدە جاتىپ ولجاعا تالاسادى»، - دەپ ءجۇر. بۇل دا ەرتە زامان ءتىلى. ولەڭ الدىڭعى عاسىرلارعا ءتان بولار.

«اكەسى قاراشانىڭ جۇمىق وتكەن،
كوپ سارباز بۇل اتادان تۋىپ وتكەن.
ارىپتەس، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن
مامبەت، توعاس ۇشەۋى جۋىق وتكەن». (مۇنداعى مامبەت – قاراكەرەي قابانبايدىڭ ۇلى اكەسى). 

«ارىپتەس، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن» دەگەن جولدان بۇل ولەڭنىڭ اقىندار ايتىسىندا تۋعانىن بىلەمىز. ەندەشە «قاراشا ەسىمى» ەسكى عاسىرلار دا اق ايتىس اقىندارىنىڭ تاقىرىبى بولعان. بۇگىنگى الامان ايتىسقا كەلىپ وتىرعاندار بۇل تاقىرىپتى جىرلايتىن ايتىس اقىنداردىڭ العاشقى بۋىنى بولماعانى.

ءوزى قان ۇستاپ تۋعان،  ءوزى قاپساعاي ءبىتىمدى، 13 جاسىندا قايىڭ توقپاقپەن قاعىپ قالىپ، قاپيادا اعاسىن مەرت ەتىپ العان قاراشا باتىردىڭ ءومىرى ناعىز قان توگىس زاماندا – قالماق قاتايىپ، قازاق بوساعان تۇستا، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» داۋىرىنە تۋرا كەلدى. ايگىلى قولباسى قابانبايدىڭ تەتە اعاسى رەتىندە ءبىر داۋىردە، ءبىر اۋىلدا جاسادى. الاكولدەن سىر بويىنا دەيىن شەگىنگەن، شۇبىرعان ەل-جۇرتىن قورعادى، قونىس اۋىستىرىپ، كوشىرىپ وتىردى. سىردى، ارقانى، ەسىل-نۇرانى اينالىپ، ەرتىستى ورلەپ، ەجەلگى مەكەنى تارباعاتايدى قايتىپ كەلىپ باستى. نەمەرەلەرى جاڭقار، جاۋەندىر قابانبايدىڭ قاس باتىر ساردارلارى بولدى (جاۋەن باتىر تۋرالى جيىرما بەتتىك ەسكى ولەڭ-ماقالانى ۇرىمشىدە شىعاتىن «مۇرا» جۋرنالىنا باستىرعانى تۋرالى اڭگىمەسىن فولكلورشى اسقار يگەننەن بۇگىن ەستىدىم. ءوزى وسىندا تويدا وتىر). قاراشادا بەس ۇل بولعان. ەكەۋىنەن عانا ۇرپاق تاراپ، التى امان، بەس شوقاي اتاندى. بۇلاردىڭ ءبارى دە قابانباي باتىردىڭ تەتە تۋىسى، قاندى كويلەك قاتارى ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ نە ءۇشىن ءومىرىن بەرگەنىن اڭداۋعا عالىم بولۋ قاجەتسىز. قابانبايدىڭ ماڭىنداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرازى نەگە ۇرپاقسىز كەتتى دەپ ەشكىم سوعىس قاپتاماسىن سۇراماس.

1758 جىلى جازدىڭ سوڭىندا قابانباي ۇلى – ءالىنى ۇرىمجىگە جىلقى ايداتىپ جىبەرەدى. بۇل  قىتاي-قازاق جىلناماسىندا «جىلقىعا جىبەك»، - دەپ اتالاتىن ساۋدا قاتىناسىنىڭ باستالۋى بولاتىن. ءالىنى ايتىپ وتىرعانىم قوجاقۇلدىڭ وسى نەمەرەسىنىڭ ءبىر ايەلى جوڭعار قىزى بولاتىن. (جەتى ءالى، بەس مۇنەي. بۇنداعى مۇنەي قالماق قىزى). ال قاراشانىڭ نەمەرەسى جاناتايدىڭ دا ءبىر ايەلى قالماق قىزى. (سەگىز جاناتايدىڭ تورتەۋى قالماق شەشەمىزدەن). ءالىنىڭ العانى قابانباي اكەلگەن ولجا، ال جاناتايدىڭ العانى اعاسى جاڭقار باتىر اكەلگەن قالماق قىزى. جاۋدان تۇسكەن ولجانىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمباتى قىز بولعان. ول تەك ساردارلاردىڭ عانا ۇلەسىندە ەدى. ەندەشە جاڭقار اسا بەدەلدى ساردار بولعانىن بايقايمىز.

1758 جىلدىڭ قاڭتارىندا تارباعاتاي، ساۋىر، بارلىق جاۋدان بوساعان سوڭ قوجابەرگەن مەن كوكجالباراق جوڭعار ويپاتىنىڭ ۇلىڭگىر، ماناس كولدەرىن اينالىپ، شولعىنشىلىق جاساعاندا سين گەنەرالدارىنا جولىعادى. سين گەنەرالدارىنىڭ قاپتاماسىندا جازىلعانداي: قوجابەرگەن ولارعا قابانبايدىڭ ەلدە جوق ەكەنىن، 3000 قول باستاپ، سارىبەلگە جول تارتقانىن – جوڭعارلارمەن سوڭعى شايقاسقا كەتكەنىن جازادى. قابانبايدىڭ نەگىزگى قوسىنى بايجىگىت بالالارى ەكەنىن ەسكەرسەك قاراشا ۇرپاقتارى دا سول قوسىننىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەنى انىق.

قاراشا باباعا ارناپ نەگە ساياباق اشامىز؟ نەگە وعان ءمارمار مەن گرانيتتەن تاس كىتاپ قويامىز؟ نەگە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە – ەل شەتى جەر شەگىنە  مىڭداعان كىسىنى شاقىرىپ، الامان ايتىس وتكىزىپ، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىپ، كوك تۋدى كوتەرەمىز؟

وعان قىسقاشا ءتورت اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرەر ەدىك:

ءبىرىنشى – XVIII عاسىرداعى قازاق-جوڭعار تەكەتىرەسىندە ايىرىلىپ قالعان التى ولكەمىزدى 35 جىلعا سوزىلعان سۇراپىل سوعىسپەن ازات ەتكەن، قارۋ ۇستاپ قان كەشىپ، تۇلپار ءمىنىپ تۋ العان مىڭداعان قازاق باتىرلارىنىڭ الدىڭعى لەگىندە قاراشا جانە ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى قايسارلىقپەن شايقاستى. قانداس باۋىرى قاراگەرەي قابانبايدىڭ قاتارىندا قاسقايىپ تۇردى. بۇعان كۇمان بار ما؟! جوق!

ەكىنشى – قازاق دالاسىنىڭ ەل شەگىندەگى شۇرايلى سۇلۋ مەكەنى تارباعاتايدىڭ ارعى بەت-بەرگى بەتىن جاۋدان بوساتىپ، ءشۇرشىت قىتايدىڭ قۇقايىنا قاراماي باساكوكتەپ قايتا قونعان جۇمىق ۇرپاعىن جۇمىلدىرىپ قوندىرعان دا قاراشا جىگىتتەرى. وعان كۋا جاۋەن باتىردىڭ التى جۇمىققا جەر ءبولۋى.  التى جۇمىق ءالى كۇنگە سول مەكەنىندە وتىر. وسى ۇرپاق كۇنى بۇگىن ۇلان-بايتاق قازاق شەكاراسىنىڭ ءبىر شەبىن كۇزەتىپ، ءبىر كەرەگەسىن تىرەپ تۇر. بۇل شىندىق پا؟! شىندىق.

ءۇشىنشى – قاراشا بابامىزدىڭ باتىرلىعى مەن قايسارلىعى ەمەي نەمەنە؟ بۇگىنگى وسىنداعى مىڭداعان قازاقتىڭ اكەلەرى التى امان، بەس شوقايدى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» امان الىپ ءوتتى، جانە قايسار، بولمىسى بەرىك تۇقىم ەتىپ تاراتتى. بۇل ەرلىك پە؟ ەرلىك. جانسەبىلدىك پە؟ جانسەبىلدىك. ومىرشەڭدىك پە؟ ومىرشەڭدىك.

ءتورتىنشى  - كەيدە ءبىز بەس بالالى، ون بالالى اكەلەرگە قۇرمەت ءبىلدىرىپ جاتامىز عوي. وسى كۇنگى وسى ولشەممەن قاراساق قاراشا باتىر قانشا بالالى اتا جانە قانداي ۇرپاقتىڭ اتاسى؟ مىڭداعان ۇرپاقتىڭ اتاسى. قازاق ەلىنىڭ وتانسۇيگىش ۇل-قىزدارىنىڭ اتاسى. ىسكەر، ىسپار، ەڭبەكقور، پاتريوت ۇرپاقتىڭ باباسى، رۋحى بيىك اقىن-جازۋشىلاردىڭ تەگى.

بۇگىندە قازاق ەلىنىڭ ىرگەسىن بەكىتكەن، كەرەگەسىن كەرگەن مىڭ ۇرپاعى جينالىپ 300 جىل بۇرىن وتكەن اتاسىنا ارناپ ساياباق سالاتىن، توي تويلاپ، رۋحىن جاڭعىرتاتىن جۇرت ءوزىن قاراشا ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. سولاي عوي؟! سولاي!

جالپى ءبىزدىڭ شىعىس ەلىمىزدىڭ كۇنى شىعاتىن، ەلىمىزگە جارىق پەن جىلۋ تاراتاتىن مىڭ وزەنى بۇرقىراعان شىعىس قانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ، ەلدىك رۋحىنىڭ دا شىعىسى. وعان XVIII عاسىرداعى وتان ازاتتىق كۇرەسىن قابانباي، كوكجالباراق، قوجابەرگەن، ەر جانىبەك، اقتانبەردى، شىڭقوجا، قۇتتىباي، بايعارا، اقتايلاق،، داۋلەتباي، جاڭقار، جاۋەن سىندى بيلەر مەن باتىرلاردىڭ ەسىمىمەن ايتىلاتىن ەرلىكتەردى ايتۋعا بولادى. سونىمەن قاتار وتكەن عاسىر باسىنداعى الاش يدەالىن، وسى ءبىر تارباعاتايدىڭ وزىنەن شىققان ەرەجەپ يتبايەۆ، باقي شالىمبەتوۆ، وتىنشى ءالجان، مىرزاسادىق قۇرمانعازى، جاكۋلا كۇشىك، ءابىلماجىن ءتۇسىپ قاتارلى ەسىمدەردى ايتايىقشى – بۇل مەنىڭ قاپەلىمدە اۋزىما ءتۇسىپ تۇرعاندارى.

وتارشىلدار قارسىلاسىن قۇلاتۋ ءۇشىن باسىنا سوققى جاسايدى. شىعىس - قازاق رۋحىنىڭ، قازاق ازات يدەالىنىڭ، قازاق مادەنيەتىنىڭ باسى ەدى. جاۋ قازاقتى باسقا سوقتى. شىعىس ەسەڭگىرەپ قالعان. بۇگىنگىدەي شارا - رۋحتى بابالارىن تانۋ، ولاردىڭ ەرلىگىن دارىپتەۋ، تۇلعالىق بەينەلەرىن ءتۇسىنۋ شىعىس ءۇشىن شىنىمەن قاجەت شارالار. ەلىمىزدىڭ باسقا - وڭتۇستىگىندە، باتىس ولكەلەرىندە ۇلتتىڭ ويانۋى – تەگىن تانۋى، ۇلتتىق رۋحقا توپتاسۋى ءبىرشاما قارقىن العان.

ال، شىعىستا شە؟

بۇل ءۇردىس وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي تۇلعالاردى ۇلىقتاۋى، قازاقتىعىن، ازاتتىعىن سەزىنۋى، ەلباسى ايتىپ وتىرعان رۋحاني جاڭعىرۋ ءۇردىسىنىڭ وزەگى بولماق. سوندىقتان دا كەيدە شىعىستىڭ پاتريوتى رەتىندە وسىنداي ۇلتتىق بوگەنايى بار شارالارعا بەلسەنە اتسالىسقىم كەلىپ تۇرادى.  2012 جىلى قابانبايعا بوعاستا ەسكەرتكىش قويعاننان باستاپ، 2013 جىلى جاكۋلا كۇشىك ۇلىنىڭ 150 جىلدىعى، 2014 جىلعى ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعى، 2015 جىلعى بايتايلاق باتىرعا كەسەنە تۇرعىزۋ، 2016 جىلعى مۇرىن انا، ماقتا اتا، حانتوعاس، زەرە اجەلەرگە ەسكەرتكىش قويۋ شارالارىنىڭ بارىنە دە بەلسەندى قاتىستىم. بۇنى مەن شىعىستىڭ – قازاقتىڭ پەرزەنتى رەتىندەگى بورىشىم دەپ سانايمىن.

الماس احمەتبەك ۇلى اقىن، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى