حرۋششيەۆ بيلىككە كەلگەندە قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ كۇرت ءوسۋى ءۇشىن ەلەۋلى رەسۋرستارعا يە ەكەنىنە سەندى. 1954 جىلدىڭ اقپانىندا كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا، باتىس سىبىردە جانە سولتۇستىك كاۆكازدا ءداندى داقىلداردى كەڭەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، سول جىلدىڭ تامىزىندا حرۋششيەۆ سسرو-دا تىڭ جەرلەردى ودان ءارى دامىتۋ تۋرالى مەملەكەتتىك قۇجاتتىڭ قابىلداۋىنا بار كۇشىن سالدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، حرۋششيەۆ تىڭ يگەرۋ ايماقتارىندا، اسىرەسە قازاقستاندا، جەل ەروزياسى جانە ىلعالدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە ءمان بەرمەدى. 1954 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ باسىندا قازاقستاندا 6،5 ملن گەكتار جەر جىرتىلدى. 1955 جىلدىڭ باسىندا 9،4 ملن گەكتار جەر يگەرىلدى. 7،5 ميلليوننىڭ ورنىنا ەگىستىك القاپتارى 8،5 ملن گەكتارعا ارتىپ، 90 جاڭا سوۆحوز بوي كوتەردى.

1954 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ تاعى 250 شارۋا قوجالىعىنىڭ قۇرىلۋى باستالدى. جالپى العاندا، تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جىلدارى (1954-1960 جج.) 25،5 ملن. گەكتار جەر جىرتىلدى. 1954 جىلى قۇرعاق جەرلەردى قوسپاعاندا، تىڭ جەرلەردى يگەرۋدىڭ العاشقى جىلدارى وتە قولايلى بولدى. 1956 جىلى ەلدە رەكوردتىق 125 ملن. توننا استىق جينالدى، ونىڭ 50%-ى تىڭ يگەرىلگەن جەرلەردەن الىندى. ءبىراق 1950ء-شى جىلداردىڭ سوڭىندا ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى مەن جەل ەروزياسىنىڭ كەسىرىنەن ەلەۋلى پروبلەما ورىن الدى.1960 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ 1963 جىلعى اپاتقا الىپ كەلگەن مەرزىمدى قۇرعاقشىلىق باستالدى. ول كەزدە ەل العاش رەت ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 1 ميلليارد دوللارعا 12 ميلليون توننا استىق ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. تازا توپىراقتىڭ قۇنارلىعى جىل وتكەن سايىن ازايدى، ال 1954-1958 جىلدارى ورتاشا ونىمدىلىك 7،3 س / گا، ال 1961-1965 جىلدارى ول 6،1 س / گا بولدى.

1960 جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ سسرو امەريكاندىق استىقتى اۋقىمدى ساتىپ الۋدى باستادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىندە مۇنداي قادام ناشار ءونىم بەرگەن ايماقتارىندا نانمەن كامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قابىلداعان شارا ەكەندىگى ايتىلادى.

1960 جىلى سسرو ازىق-تۇلىك داعدارىسىن باستان كەشتى. دۇكەندەردەن ءداندى داقىلدار، جۇمىرتقا، ماي، پىسىرىلگەن ءسۇت، ەت جارتىلاي فابريكاتتار جوعالىپ كەتتى. ەڭ قىزىعى، ۇن مەن اق ناننىڭ تاپشىلىعى پايدا بولدى. 1963 جىلى جەلتوقساندا كەڭەس ۇكىمەتى امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ۇلكەن كولەمدى استىقتى ساتىپ الۋدى باستادى. 12 ميلليون توننا استىق ساتىپ الىندى.

استىقتى ۇزدىكسىز جەتكىزۋ ءۇشىن ۆاشينگتون سسرو-دان اقش-قا ساتاتىن مۇنايدىڭ باعاسىن ارزانداتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. 1975 جىلى 20 قازاندا ەكى مەملەكەت اراسىندا ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمگە قول قويىلدى، وعان سايكەس سسرو جىل سايىن اقش-نان كەمىندە 1 ميلليون دوللار كولەمىندە 6 ميلليون توننا استىق ساتىپ الۋعا ۋادە بەردى. سونداي-اق، سسرو كەرەك جاعدايىندا امەريكاندىق استىقتى ساتىپ الۋ كولەمىن ۇلعايتۋعا قۇقىعىن الدى.

ستاتيستيكا بويىنشا، 1976 جىلى سسرو-دا 186،8 ملن. توننا استىق جينالدى، ال امەريكا قۇراما شتاتتارىندا 187 ملن. توننا. ارينە، سوۆەت وداعىنىڭ 255 ميلليون تۇرعىنى 216 ميلليون امەريكاندىقتاردان الدەقايدا كوپ نان تۇتىنعان، ءبىراق بۇل امەريكاندىق استىقتىڭ كەڭەستىك يمپورتىنىڭ اۋقىمدى كولەمىن تۇسىندىرە المادى. كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاعداي استىق جەتىسپەۋشىلىگىنەن ەمەس، «كەڭەس حالقىنىڭ تاماقتانۋىن جاقسارتۋعا» بولاتىن ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىن وندىرۋگە قوسىمشا قۋاتتاردى بوساتۋ نيەتىنەن تۋىندادى. كەڭەس ەكونوميستەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل بارلىق ەكونوميكالىق ماقساتقا نەگىزدەلگەن. مىسالى، قيىر شىعىسقا ۋكراينادان نەمەسە قازاقستاننان ەمەس، اقش-تان استىقتى تاسىمالداۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى بولدى.

شىن مانىندە، ناقتى سەبەپتەر مۇلدەم باسقاشا بولدى. حرۋششيەۆتىك ەكونوميكالىق ەكونوميكالىق رەفورمالارى ءساتسىز اياقتالدى. جۇگەرى ناۋقانى، تىڭ جەرلەردى يگەرۋ، «ءۇمىتسىز اۋىلداردى» جويۋ، توپىراقتى حيميالاندىرۋ – مۇنىڭ ءبارى استىق جيناۋ كولەمىنە جانە ساپاسىنا قاتتى اسەر ەتتى.

امەريكالىق باق-تىڭ حابارلاۋىنشا، سسرو امەريكا قۇراما شتاتتارىنان استىقتى ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى، سەبەبى جەردى دامىتۋ ادىستەرىنىڭ كەڭدىگى جۇمىس ىستەمەدى. جوعارىدا ايتىلعانداردى قولداي وتىرىپ، «امەريكا داۋىسى» قىزمەتى ستاتيستيكانى كورسەتتى: «ەگەر 1954-1958 جىلدارى سسرو-داعى ورتاشا بيدايدىڭ ونىمدىلىگى گەكتارىنا 7،3 سەنتنەردى قۇراسا، 1962 جىلى ول 6،1 سەنتنەرگە دەيىن تومەندەدى».

1980 جىلداردىڭ باسىندا سسرو-نىڭ امەريكاندىق استىق ساتىپ الۋى 16 ميلليون تونناعا جەتتى. كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا ەنۋىنە بايلانىستى اقش سسرو-نىڭ امەريكاندىق استىق يمپورتىنا ەمبارگو ەنگىزدى. ەندى سسرو كانادادان، ارگەنتينادان جانە اۆستراليادان اۋقىمدى استىق ساتىپ الۋدى باستادى. 1984 جىلى سسسر بۇكىل الەمدىك استىق يمپورتىنىڭ 15%-ىن نەمەسە 46 ملن. توننانى ساتىپ الدى. كوپتەگەن ساراپشىلار قازىرگى جاعدايدى سسرو-نىڭ پروبلەمالارىنا ەمەس، اقش-تىڭ ءوزىنىڭ گەوساياسي باسەكەلەسىنىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن بۇزۋعا تالپىنۋىمەن تۇسىندىرەدى. ءبىر قىزىعى، كەڭەس-امەريكاندىق ساۋدا كەلىسىمى امەريكا قۇراما شتاتتاردىڭ استىق اۋداندارىنىڭ وكىلدەرىنە تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.

ءسرۋ-دىڭ ديرەكتورى ۋيليام كەيسي (1981-1987) استىقتىڭ الەمدىك باعاسىن ەكسپورتتاۋشى الەمدىك استىقتى ەكسپورتتاۋشىلاردان حالىقارالىق كارتەل قۇرۋعا تىرىسادى. استىق باعاسىن جانە سسرو-عا استىق ەكسپورتتاۋدى باقىلايدى. كارتەلدىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى سسرو-عا استىقتى جەتكىزۋگە ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمشارتتارعا قول قويۋعا ماجبۇرلەۋ بولدى. ناتيجەسىندە كەڭەس ءداندى داقىلدارىنىڭ يمپورتى سسرو-دا وزىندە جوعارى ءداندى داقىلداردىڭ ۋروجايى بولعان كەزدە توقتاتىلمادى: كەڭەس پورتتارىندا، قويمالاردا جانە قۇرعاق جۇك كەمەلەرىندە سىرتتان اكەلىنگەن استىق ءشىرىپ كەتكەن ەدى. باسقا سوققى سسرو-نىڭ التىن قورىنا جاسالدى. سسرو-دا ۆاليۋتا جەتكىلىكسىز بولعان كەزدە استىق ساتىپ الۋ ءۇشىن سسرو-نىڭ التىن قورىنان التىن الىندى جانە تولەمدەر جاسالدى.

1960 جىلداردىڭ باسىنان 1980 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن كەڭەس وداعى وسى قاجەتتىلىكتەرگە 900 توننادان استام التىن جۇمسادى. ءبىر جىل ىشىندە سسرو-نىڭ بارلىق التىن-ۆاليۋتا قورلارىنىڭ ورتاشا 12%-دان 15%-نا دەيىن جۇمسالدى. امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوز ماقساتتارىنا قول جەتكىزگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. سسرو-نىڭ استىققا تاۋەلدىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ول الەمدىك ساياسي ارەنادا بەلسەندى ويىنشى بولا الماي قالدى. ءبىراق ول امەريكاندىق ساۋدا سەرىكتەسىنە ادالدىق تانىتۋعا ءماجبۇر بولدى.

وسىلايشا، حرۋششيەۆ پەن سسرو-دى جانە ونىڭ ەكونوميكاسى مەن ونەركاسىبىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋ ەكستەنسيۆتى ءتۇرى كەڭ دامىدى، ال بارلىق وزىق دەرجاۆالار ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ينتەنسيۆتى تۇرىنە اۋىسقان ەدى.

سونىمەن، سسرو اقش-تان جانە باسقا ەلدەردەن كەڭ كولەمدە استىقتى ساتىپ الدى، وعان كەرەك قاراجات كەڭەس وداعىنىڭ 900 توننا التىن قورىنان الىندى. ياعني سسرو 1960 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن اقش، كانادا، ارگەنتينا جانە اۆستراليا ەكونوميكالارىنا ۇلكەن ۆاليۋتا-التىن رەسۋرستاردى قۇيدى. ءبىر امەريكالىق فەرمەر شىعاراتىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن كەڭەستىك كولحوز نەمەسە سوۆحوزداعى 10 اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قىزمەتكەرى الاتىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى.