تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەت ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق نە؟ ول –ەگەمەندىكتى باياندى ەتۋ. پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ حالىققا ارناعان جولداۋىندا جاھاندىق ماسەلەدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋگە تاپسىرما بەرگەنى بەلگىلى.
راسىندا بۇل ورايدا ەڭ باستى نارسە – جەكە ادامنىڭ قاۋىپسىزدىگى، قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى. جەكە ادام مەن قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قازاقستانداعى ءتيىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى جاۋاپ بەرسە، ال مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە پرەزيدەنت كەپىل بولىپ وتىر. ءقازىر ارميا مەن قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ساربازدارى كىرپىك قاقپاي، ەلدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن كۇزەتتە تۇر.
جالپى مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى نەگە بايلانىستى؟ بۇل ەڭ الدىمەن پرەزيدەنت جۇرگىزىپ وتىرعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا قاتىستى ەكەنى ءسوزسىز. بۇل اينالىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىڭ، ناقتى ايتقاندا، ەگەمەندىكتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بولىپ وتىرعان پرەزيدەنتتىڭ ايقىن پوزيسياسىن دا كورسەتەدى. ءبىر عانا مىسال، الەمدىك قوعامداستىق قازاقستاندى قانداي پوزيسياسى ءۇشىن باعالايدى نەمەسە قۇرمەتتەيدى؟
- الەمدىك قاۋىمداستىقتا قازاقستان ءارقاشان بەيبىت ساياسات ۇستانادى، تاتۋلىق پەن بىرلىكتى ءبىرىنشى ورىنگعا قويادى.
- قازاقستان ءۇشىن شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق، ال شيەلەنىسكەن جاعدايدى شەشۋگە بولادى، تەك كەلىسسوز ارقىلى عانا.
- بۇعان قاتىستى قازاقستاننىڭ اراعايىن بولعان وقيعالارى جەتەرلىك. سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا، 1990 جىلداردىڭ باسى مەن ورتاسىندا ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىندا تاۋلى قاراباق وقيعاسىنا قاتىستى سوعىس باستالعان ۋاقىتتا وسىنىڭ ءون بويىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن قازاقستان دەلەگاسياسى ءجۇردى. بۇل ۇستانىمعا قازاقستان پرەزيدەنتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ادال بولىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.
- الەمدىك ىنتىماقتاستىقتا قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان بىرنەشە ينتەگراسيالىق ۇيىم تولىققاندى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ولاردىڭ سانى بىرنەشەۋ: اتاپ ايتار بولساق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارت تۋرالى ۇيىم، ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك)، ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعى، ەۋروپا قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى. ءدال وسى اتالعان ۇيىمداردىڭ نىعايۋى مەن ونىڭ جۇمىسىن جۇزەگە اسىرۋداعى قازاقستاننىڭ ەڭبەگى وراسان زور بولىپ وتىر.
- حالىقارالىق جاعدايدى رەتتەۋگە قازاقستاننىڭ بەلسەنە ارالاسۋى. ونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە قازاقستاننىڭ استانا پروسەسىنە قاتىسۋى بولىپ تابىلادى. وسى ۋاقاتقا دەيىن سيرياداعى جاعدايدى شەشۋگە قاتىستى ەل استاناسىندا ونداعان جيىندار ءوتتى. ونىڭ ناتيجەسى دە ءقازىر بارعان سايىن كورىنىپ كەلەدى. ءقازىر سيريادا بۇرىنعىداي ەمەس، جاعداي تۇراقتاندى. بۇل رەسمي استانانىڭ تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى وراسان زور ۇلەسى دەپ ايتۋعا بولادى.
سونداي-اق، سييرياداعى سوعىسقا بايلانىستى تۇركيا مەن رەسەيدىڭ اراسى شيەلەنىسكەن ۋاقىتتا وعان پرەزيدەنت نازاربايەۆ ارالاستى. ءقازىر انكارا مەن ماسكەۋ ورتاق بىتىمگە كەلىپ، سيريادا تۇراقتىلىق ورناتۋعا بەلسەنە كىرىسۋدە.
- تورتكۇل دۇنيەنى يادرولىق قارۋدان ازات ەتۋ–قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستى ۇستانعان پوزيسياسى. بۇل بارعان سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. پرەزيدەنت نازاربايەۆ سەۋلدە، اقش-تا جانە تاعى باسقا قالالاردا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميتكە قاتىستى. قاتىسىپ قانا قويعان جوق، بۇل جيىندا الەمدى تاڭقالدىراتىن عالامات باستامالار كوتەردى. «مانيفەست. الەم. ءححى عاسىر» اتتى ءوزىنىڭ باعدارلاماسىن جاريالادى.
«اسكەري بلوكتارعا بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن اركەز سەزىنە بەرمەيتىن ءتۇرلى مەملەكەتتەر دە ەنىپ وتىر. سوندىقتان اسكەري بلوكتارعا بۇۇ تۋى استىندا مەملەكەتتەردىڭ بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق، سەنىم مەن قاۋىپسىزدىك جولىنداعى ءۇشىن جاھاندىق كواليسياسىن قارسى قويۋ قاجەت. تاياۋداعى ونجىلدىقتىڭ جالپىعا ورتاق مىندەتى اۋعانستانداعى، يراكتاعى، يەمەندەگى، ليۆيا مەن سيرياداعى، ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى سوعىستار مەن جانجالداردى جانە پالەستينا-يزرايل تەكەتىرەسىن توقتاتۋ بولۋعا ءتيىس. كورەي تۇبەگى، وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزى اكۆاتورياسى جانە اركتيكاداعى احۋالدىڭ ءقاۋپىنىڭ الەۋەتىن ازايتۋ مىندەتى تۇر»،–دەگەن پرەزيدەنت نازاربايەۆ وسىعان بايلانىستى «ءححى عاسىر: سوعىسسىز الەم» باعدارلاماسىن قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتتى.
راسىندا دا قازاقستان باسشىسى ايتقانداي، كەز كەلگەن اسكەري بلوگ قاراما-قارسى ارەكەتتى تۋدىرادى. سوندىقتان مۇنىڭ الدىن الۋ قاجەت. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەر بەتىندە 15 مىڭنان استام سوعىس بولعانىن ەسكەرسەك، بەيبىتشىلىك پەن عالامدىق جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ماڭىزى بارعان سايىن ارتا تۇسەدى.
- قازىرگى الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپتى جانە ايماقتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءقاۋىپ تونگىزىپ وتىرعان قاتەردىڭ ءبىرى–ەكسترەميزمگە بوي الدىرعان توپتارمەن كۇرەس. ناقتىراق ايتساق، 2001 جىلعى 11 قىركۇيەگىندە اقش-تا ورىن العان لاڭكەستىك ارەكەتتەن كەيىن عالام اسا راديكالدى ەكسترەميستىك توپتاردان قاتتى ۇرەيلەنە باستادى. بۇل ورايدا استانا قالاسىندا وتكەن ەقىۇ-نىڭ ءسامميتىنىڭ حالىقارالىق ماڭىزى وتە زور بولدى. وسىعان بايلانىستى ايماقتىق جانە ەۋررپالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى «استانا دەكلاراسياسى» قابىلداندى.
- پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىتىلدى. ناقتىلاي ايتساق، لاڭكەستىك ارەكەت پەن مەن ەكسترەميزم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى. مۇنى ادام بالاسى، حالىقارالىق قوعامداستىق پەن الپاۋىت ەلدەر بارىنشا ۇعىنۋى ءتيىس. ءالسىز مەملەكەتتەرگە الپاۋىت ەلدەر تاراپىنان الىمجەتتىك جاساۋ دا كوپ جاعدايدا لاڭكەستىك ارەكەتتىڭ ورىن الۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان راديكالدى توپتاردىڭ كوبەيۋىنە ءبىر عانا ەمەس، بۇكىل ەل بىرىگىپ قارسى تۇرۋى ءتيىس.
- ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ءدال قازىرگى كەزەڭدە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءمانى زور بولىپ وتىر. اتالعان ۇيىمنىڭ جارعىسىنا كوز جۇگىرتسەك، ءبىز شىن مانىندە عالامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى ورىنعا شىققانىن بايقاي الامىز. مىسالى،
– مۇشە-مەملەكەتتەر اراسىندا ءوزارا سەنىم مەن تاتۋ كورشىلىكتى نىعايتۋ، سونداي-اق ايماقتاعى بەيبىتشىلىكتى، قاۋىپسىزدىكتى جانە تۇراقتىلىقتى قولداۋ جانە نىعايتۋ؛
– تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى بىرلەسكەن ارەكەت ەتۋ؛
– ەسىرتكىنىڭ جانە قارۋدىڭ زاڭسىز اينالىمىمەن، ترانسۇلتتى قىلمىستىق ارەكەتتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن، سونداي-اق زاڭسىز كوشۋ-قونۋمەن كۇرەس.
دەمەك، ايماقتىق جانە عالامدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى ءسوز ەتكەندە، قازاقستان بۇدان تىسقارى قالا المايدى. ويتكەنى ەڭ الدىمەن تاۋەلسىزدىك الۋ ءبىر بولەك تە، ونى ومىرشەڭ ەتۋ جانە ونى ساقتاپ قالۋ، باياندى ەتۋ ۇلكەن ماسەلە. وسى ورايدا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ باسقارۋىنداعى قازاقستاننىڭ ساياساتى سالماقتى، پوزيسياسى نىق بولىپ كەلە جاتىر.
ەركىن قالدان
