كەشە رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكسەي مويسەيەۆ الداعى ءۇش جىلدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋ پروسەسىن جەدەلدەتۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. مويسەيەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋ قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، بەلارۋس، ارمەنيا ەلدەرىن ەكونوميكالىق قيىندىقتان الىپ شىعادى. «ورتاق اقشا وداقتىڭ كەلىسىمىنە سايكەس 2025 جىلدارى تولىق ىسكە قوسىلىپ، ەمىن-ەركىن اينالىمعا شىعا باستاعانى ءجون» دەدى الەكسەي مويسەيەۆ.

ال ەندى بۇل باستاما راسىمەن دە ءتيىمدى مە؟ ورتاق ۆاليۋتاعا ەنەتىن بولساق، ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ تاعدىرى قانداي بولماق؟ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى ورتاق ۆاليۋتا قۇتقارا ما؟ بۇعان سەنىمدى بولۋ كەرەك پە؟ ءبىز وسى ساۋالداردى وتاندىق ەكونوميكا سالاسىنىڭ ماماندارىنا قويىپ كوردىك.

 الدىمەن تەڭگە جايىندا..

ورتاق ۆاليۋتا ماسەلەسى كوتەرىلە قالسا بولدى، قاراپايىم كوپشىلىك «تەڭگە جويىلادى. ونىڭ ورنىن باساتىن جاڭا اقشا شىعادى» دەگەن ويلارعا ەرىك بەرەدى. بۇل ارادا ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋ جۇيەسى ەرتە مە، كەش پە ورىن الاتىن نارسە. ءبىراق بۇل ارادا «ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تەڭگە جويىلادى» دەۋ ورىنسىز.

«ۇلتتىق ۆاليۋتالار  ىشكى ساۋدا-ساتتىقتاعى وتەم قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدا قالادى. قاراپايىم حالىق ىشكى نارىقتا سول بۇرىنعىسىنشا تەڭگەمەن ساۋدا-ساتتىعىن جاساي بەرەدى. بۇل ارادا «تەڭگە جويىلادى ەكەن، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنسەك، ۇلتتىق ۆاليۋتا بولمايدى ەكەن» دەپ دابىرا تۋدىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. مەنىڭشە، «جاڭا ورتاق ۆاليۋتا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردان جوعارى تۇراتىن، حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ وتەم قۇرالى جانە ۇلتتىق قازىنالاردا ساقتاۋعا بولاتىن سەنىمدى قۇندى قاعاز رەتىندە ومىرگە كەلەدى» دەگەنگە كوبىرەك سەنۋ كەرەك. سوندا ءار ەل ەكونوميكاسىنىڭ تامىرى سانالاتىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارىن ساقتاپ قالا الادى. جالپى، ورتاق ۆاليۋتا تۋراسىندا ءسوز ەتكەندە «2020-2025 جىلدارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا  دوللاردى جاڭا ۆاليۋتا الماستىرۋ ءتيىس» دەپ الدەقاشان جوسپارلانعان بولاتىن. مۇنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – اقش-تىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ ءوسۋى، اينالىمدا ارتىق دوللاردىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋى جانە باسقا دۇنيەلەر. «ەگەر ورتاق جاڭا ۆاليۋتا اينالىمعا ەنسە، وداق اياسىنا بىرىككەن ەلدەردىڭ جالپى ىشكى ءونىمى كوتەرىلەدى» دەپ بولجانۋدا. نەگىزىنەن، ءقازىر ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا جۇيەسىنە ەنۋ ءقازىر قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. بىرەۋلەر وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا رۋبل بولادى دەسە، ەندى ءبىرى ول التىن دەپ اتالادى، - دەپ ءجۇر. قالاي دەسەك تە، جاڭا ۆاليۋتاعا ەنۋ زامان تالابى. سوندىقتان «ورتاق ۆاليۋتاعا ەنگەن تۇستا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تەڭگە جوعالادى. بارلىعىمىز بىردەي ورتاق ۆاليۋتا ۇستايمىز» دەۋ ورىنسىز. مۇنىڭ بارلىعى ءار ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن تۇراقتاندىرىپ، قازىناداعى جيعان قورىنا دەگەن سەنىمدىلىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن تۋىنداپ وتىرعان جايتتار»،- دەيدى عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

 دەگەنمەن، ايدىڭ ەكى جاعى بولاتىنى ءتارىزدى بۇل ماسەلەنىڭ دە دۇرىس جانە بۇرىس تۇستارى بارشىلىق ەكەن.

دۇرىسى...              

«بارومەتر» تالداۋ-ساراپتامالىق ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى داۋرەن ارىننىڭ ايتۋىنشا، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋدىڭ وزىندىك ءتيىمدى تۇستارى بار. ساراپشىنىڭ بايىپتاۋىنشا، ءقازىر ءبىز ءۇشىن اقش ۆاليۋتاسىنا تاۋەلدى بولۋدان گورى وسى جولدى تاڭداعان تيىمدىرەك.

«ءقازىر اقش-تىڭ قارجى جۇيەسى ەشقانداي قارجىلىق قۇندىلىقپەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن 500 ترلن دوللاردى الەمدىك اينالىمعا شىعارىپ جىبەردى.  مۇنداي قارجىنى بىردەن اينالىمدا يگەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارىنىڭ قۇنسىزدانۋىنا  مۇناي باعاسىنان بولەك وسى ءۇردىس تە اسەرىن تيگىزىپ وتىر. سوندىقتان دوللاردىڭ ءبىر بولىگىن ايماقتىق ورتاق ۆاليۋتالارعا الماستىرىپ، وسى ارقىلى دوللاردىڭ قۇنىن مەيلىنشە ءتۇسىرۋدى ويلاستىرعان ءجون. ينتەگراسيالىق ۇدەرىس جەدەلدەۋ ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتا بىزگە كەرەك. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا دوللارمەن ەسەپ ايىرىسۋدىڭ اسا قاجەتتىلىگى جوق. سوندىقتان وداق اياسىندا دوللاردى قولدانىستان شىعارا الساق بۇل دۇرىس. ءقازىر ءبىزدىڭ ۇلتتىق قورىمىزدىڭ 60 پايىزى دوللارمەن جيناقتالىپ وتىر. مىنە، بىزگە وسى 60 پايىزدىڭ كولەمىن تومەندەتۋ كەرەك. كەرىسىنشە، ونىڭ ورىنا وداق اياسىندا قولدانىسقا ەنۋى مۇمكىن ورتاق ۆاليۋتانى ەنگىزسەك، سول سەنىمدىرەك بولادى. ورتاق ۆاليۋتانى اينالىمعا ەنگىزۋ اسا قيىن دۇنيە ەمەس. ءار مەملەكەت ۇلتتىق قورىنداعى دوللاردىڭ ماسساسىن ازايتىپ، ونىڭ ورنىنا ورتاق ۆاليۋتانى سالا باستاسا بولدى، بۇل ماسەلە وزىنەن ءوزى شەشىلە باستايدى. سوندىقتان بولاشاقتا ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتان، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋىنان قاشۋ ءۇشىن مۇنداي قادامعا بارعان دۇرىس»،-دەيدى ساراپشى داۋرەن ارىن.

ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنەر بولسا، بۇل وداققا ەنگەن ەلدەر اراسىندا تەپە-تەڭدىك تۋعىزادى. ورتاق ۆاليۋتا باعامى بارلىق مەملەكەتتە بىردەي بولعاننان كەيىن ينفلياسيا قايتا-قايتا «سەكىرىس» بەرمەيدى. ۇلتتىق قورعا دەگەن سەنىم ارتادى. «ەكسپورت-يمپورت قاتىناسىندا دا باعا تۇراقتىلىعى ورناپ، سەنىمدىلىك پايدا بولادى. سوندىقتان مۇنى قولداۋ كەرەك»» دەيدى مامان.

بۇرىسى           

ال قارجىگەر ارمان ءمۋسيننىڭ پايىمداۋىنشا،  ينفلياسيا ولشەمدەرى مەن ەكونوميكالىق ءتۇسىم ماسەلەسىندە بەس ەلدىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىك بولماي جاتىپ ورتاق ۆاليۋتا جۇيەسىنە ەنەمىز دەۋ دۇرىس ەمەس.

«ورتاق ۆاليۋتا بولۋى ءۇشىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ەلدەردىڭ ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى تەڭ بولۋى كەرەك. ينفلياسيالىق دەڭگەي، مەملەكەتتىك بيۋدجەت، اقشا-نەسيە ساياساتى، ولاردىڭ پايىزدىق ۇستەمەسى، سالىقتار، ۆاليۋتالىق زاڭدار بارلىعى بىردەي بولۋى ءتيىس. ال بۇل ارادا بەس ەل بەس ءتۇرلى زاڭ ۇستانىپ وتىر. وسىنىڭ بارلىعىن ناقتى ءبىر باعىتقا قويۋ كەرەك. مىسالى رەسەيگە قارسى باتىس سانكسيا سالىپ ەدى، جاعدايى نە بولدى؟! ەكونوميكاسى مۇنايعا عانا بايلانىپ تۇرعان ەلدەر ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋدىڭ الدىندا دۇرىستاپ ويناۋى ءتيىس. مۇنىڭ بارلىعى رەسەيدىڭ ويلاپ وتىرعانى. ەكونوميكاسى تۇراقسىزدانىپ، ءرۋبلى قۇنسىزدانىپ، سانكسيا قىسىپ بارا جاتقان رەسەي ءقازىر وسىلاي تىعىرىقتان شىققىسى كەلەدى. ءبىراق ءقازىر رەسەيدى ەشقانداي جاڭا اقشا قۇتقارمايدى. وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق قارقىنى بىردەي بولماي، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋ دۇرىس ەمەس. ەكونوميكالىق تەپە-تەڭدىك بولماسا، ورتاق اقشانىڭ جۇمىس ىستەۋى قيىن. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ ارتۇرلىگىنەن-اق مۇنداي ورتاق ۆاليۋتاعا ەنۋدىڭ داعدارىستان قۇتىلا المايتىنىن تۇسىنە بەرۋگە بولادى. سوندىقتان بۇل ارادا رەسەي ايتتى، ءبىز كوندىككە سالىنۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. الدىمەن ويلانۋ كەرەك. ەكونوميكانى تولىق زەرتتەپ الماي، ورتاق ۆاليۋتاعا اسىعىس ەنۋگە بولمايدى »،-دەيدى قارجىگەر ارمان مۋسين.

قارلىعاش زارىققان قىزى