تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتاردىڭ تىنىمسىز ەڭبەكتەرىنە، توم-توم ەنسيكلوپەديالىق زەرتتەۋلەرگە قاراماستان كەيبىر مەملەكەتتەگى حالىقتاردىڭ تۇپكى تاريحىنىڭ قۇپياسى ءالى كۇنگە تولىق اشىلماي كەلەدى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا شىعۋ-تەگى ءالى بەلگىسىز ۇلتتار جايلى  دەرەكتەردى ۇسىنادى.  

• ورىستار قالاي «ورىس» اتاندى؟

«قازاقتا ۇلتتىق مەملەكەت بولماعان» دەگەن تەرىسكەيدەگى تاريحي كورشىمىزدىڭ تاريحىنىڭ ءوزى  قۇپياعا تولى. ال تاريحشىلار ورىستاردىڭ قالاي «ورىس» اتانعانىنا قاتىستى، سونداي-اق ۇلت اتاۋىنىڭ قايدان جانە قالاي شىققانىنا بايلانىستى ورتاق شەشىمگە ءالى كەلە الماي ءجۇر. ورىستاردىڭ شىعۋ-تەگى تۋرالى ەسكى جازبالاردا ولار ساقتار، سكيفتەر، سارماتتار، ۇيسىندەردەن تاراعان دەگەن دەرەكتەر دە كەزدەسەدى.

• ماييالىقتار قالاي جويىلدى؟

ماييا حالقىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن، قالاي جويىلىپ كەتكەنى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر توبى ولاردىڭ تۇپكى نەگىزىن اتلانتتارمەن بايلانىستىرسا، ەكىنشى ءبىر توبى ەجەلگى مىسىر حالقىنىڭ ءبىر تارماعى دەپ سانايتىن كورىنەدى. ماييالىقتار – جەر وڭدەۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن ويلاپ تاپقان العاشقى حالىقتاردىڭ ءبىرى جانە ولاردىڭ استرونوميالىق ءبىلىمى وتە جوعارى بولعانىن دالەلدەيتىن ەسكەرتكىشتەر دە بار. ماييا وركەنيەتىن ءوز زامانىنىڭ ەڭ وزىق بەينەسى رەتىندە بىلەمىز، ءبىراق ولاردىڭ تاريح بەتىنەن قالاي جويىلىپ كەتكەندىگى تۋرالى ەشكىمدە ناقتى مالىمەت جوق.

• لاپلانديالىقتار موڭعولدار ما؟

لاپلانديالىقتاردى ساامدار نەمەسە لاپالار دەپ تە اتايدى. بۇل ەتنوستىڭ تاريحى 5000 جىلدان كەم ەمەس. تاريحشىلاردى تىعىرىققا تىرەيتىن لاپالاردىڭ قالاي قالىپتاسقانى تۋرالى دەرەكتەردىڭ جوقتىعى. ولاردىڭ ءتۇپ تامىرىن موڭعولويدتىق ناسىلمەن بايلانىستىراتىن زەرتتەۋشىلەرگە قارسى ەكىنشى توپتىڭ پىكىرى ولاردى ەۋروپالىقتارعا جاتقىزادى. ساامدىقتاردىڭ ءتىلى ءارقايسىسىن جەكە ءتىل رەتىندە قاراستىرۋعا بولاتىن 10 ءتۇرلى ديالەكتىدەن قۇرالعان ەكەن.

• ەڭ سوڭعى پرۋسسيالىق قايدا؟

بۇل حالىقتىڭ دا پايدا بولۋ تاريحى بەلگىسىز. ەڭ العاش، «پرۋسسيا» ءسوزى Brusi ماعىناسىندا ءاتى-جونى جازىلماعان ساۋداگەردىڭ داپتەرىندە كەزدەسەدى. كەيىنىرەك پولياكتار مەن نەمىس جازبالارىندا پرۋسسيالىقتار تۋرالى دەرەكتەر ءجيى ۇشىراسادى. لينگۆيستەر مەملەكەت اتاۋىنىڭ ءمانىن  ۇندى-ەۋروپالىق تىلدەن ىزدەيدى. ماسەلەن، سانسكريت تىلىندە «purusa» - «ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. پرۋسسيا تىلىندە سويلەيتىن ەڭ سوڭعى ادام 1677 جىلى قايتىس بولعان. 1709-1711 جىلدارداعى وبا اۋرۋى سالدارىنان پرۋسسيا جەرىندە ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ سوڭعى ۇرپاعىن جويىلدى.  

• كازاكتار جەكە حالىق پا؟

كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. ولاردىڭ وتانى - سولتۇستىك كاۆكاز، سولتۇستىك-شىعىس ەۋروپا جازىعى مەن باتىس تۇركىستان. تاريحشىلار كازاكتاردىڭ تاريحىن  سكيف، الان، چەركەس، حازار تايپالارىمەن بايلانىستىرادى. بۇگىندە كازاكتار – پوليەتنيكالىق توپ. الايدا ولار وزدەرىن جەكە حالىقپىز دەپ ماقتان تۇتادى.

• دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپقان قاي حالىق؟

شۋمەرلىكتەر – بارىمىزگە بەلگىلى ءبىراق، ولاردىڭ شىعۋ-تەگى قۇپيا. تاريحي دەرەكتەر ولاردىڭ ءتىلى قازىرگى جۇڭگو تىلىنە ۇقساس ەكەندىگىن كورسەتەدى. سويلەۋ ينتوناسياسىنا بايلانىستى سوزدەرىنىڭ ماعىناسى وزگەرىپ وتىرعان، وسى سەبەپتەن ولاردىڭ ءتىلى قانداي تىلدەر توبىنا جاتقىزىلاتىنى انىقتالماي وتىر. شۋمەرلىكتەر ءوز زامانىندا ەڭ الدىڭعى قاتارلى مەملەكەت بولعان. شىعىس الەمىندە ەڭ العاش دوڭگەلەكتى پايداعا جاراتىپ، كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ نەگىزىن قۇراعان. ولاردىڭ ماتەماتيكا مەن استرونوميالىق بىلىمدەرى قازىرگى كۇننىڭ وزىندە عالىمداردى تاڭداندىرىپ وتىر.

• ريم سيفرلارىنىڭ اۆتورى كىم؟

بۇل ەجەلگى حالىقتىڭ وكىلدەرى ادامزات تاريحىندا كۇتپەگەن كەزەڭدە پايدا بولىپ، كەنەتتەن جوعالىپ كەتكەن. ارحەولوگتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ەترۋسسكتەر اپپەننين تۇبەگىن مەكەندەپ، سول جەردە ءوز وركەنيەتىن قالىپتاستىرعان. ءدال وسى حالىق يتاليا جەرىندە ەڭ العاش قالا مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان. ريم سيفرىن دا ويلاپ تاپقان – ەترۋسسكتەر دەگەن ماالىمەتتەر دە بار.

• سىعاندار – مىسىر مادەنيەتىنىڭ سوڭعى سارقىنشاعى

لينگۆيستيكالىق جانە گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا ءۇندىستان ايماعىنان باس-اياعى 1000-عا جۋىق سىعان قونىس اۋدارعان. بۇگىندە الەم بويىنشا 10 ميلليون سىعان بار ەكەن. ورتا عاسىردا ولاردى مىسىرلىق دەگەن كوزقاراستار دا قالىپتاسقان. سەبەبى، ەجەلگى مىسىر ءداستۇرىنىڭ سوڭعى سارقىنشاعى سانالاتىن تارو كارتالارىن ەۋروپا جەرىنە اكەلگەن سىعاندار بولعان. ەۋروپالىقتاردى سىعانداردىڭ ءمايىتتى جەرلەۋ عۇرپى دا تاڭعالدىرعان.  ولار ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن بالزامداپ، تابىتتا ساقتاعان. ءمايىتتىڭ جانىنا «ماڭگىلىك ومىرىنە» قاجەتتى زاتتاردى قوسا جەرلەگەن. مۇنداي عۇرىپتار سىعانداردىڭ قازىرگى ومىرىندە دە ساقتالعان.