جىر وقىعان كۇبىرلەتىپ بال ەرنىن،
                    موسكۆا ما، ريمدە مە، تاۋدا ما،
                    مەن دە كەيىن ءبىر بالانى دەمەرمىن،
                    تابا قىلماي دوسىنا دا، جاۋعا دا.

                                                         جۇماتاي.

     30 قاڭتار - سىرباز اقىن جۇماتاي جاقىپبايەۆتىڭ تۋعان كۇنى.    

...ال مەنىڭ عاجايىپ اقىن جۇماتاي جاقىپبايەۆتى العاش كورۋىم – 1983 جىل. ءقازپي-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءى كۋرس ستۋدەنتىمىن. ستۋدەنت اقىنداردىڭ «اۋديتوريا» دەگەن توپتاماسى تاسقا باسىلاتىن بولىپ، ءبىر توپ ءوزىم قۇرالىپتاس جىگىتتەرمەن بىرگە شيماي-شاتپاعىمدى «جالىن» باسپاسىنا وتكىزۋگە بارعانمىن.
         باسپا ءۇيىنىڭ ءوزىمىز باس سۇققان بولمەسىندەگى ەكى-ۇش ادامنان ەسىمدە قالعانى – بالالارعا ارنالعان الدەبىر ۇزاق ولەڭىن بىزگە بۋسانا وقىپ بەرىپ وتىرعان بايبوتا اقىن سەرىكبايەۆ (ءقازىر قوشىم-نوعاي). جورتا ويناقىلانىپ، ءتىلى كۇرمەلە، تۇسىنىكسىزدەۋ ۇنمەن اسىعىپ-ۇسىگىپ ولەڭ وقىعانىن باقىلاپ وتىرۋدىڭ ءوزى ءبىر قىزىق. الدەن ۋاقىتتا ەسىك اشىلىپ، ىشكە قارا تورى، قياق مۇرت، ۇشقىن اتقان كۇلىم كوزدى جىگىت اعاسى كىرىپ كەلدى. ورنىمىزدان تۇرىپ، امانداسىپ جاتىرمىز. سالەمىمىزدى العان الگى كىسى «كىم بولاسىڭدار؟» دەدى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ. ىشىمىزدەگى جوعارى كۋرستا وقيتىن ەرەسەك جىگىتتەردىڭ ءبىرى شەتىمىزدەن تانىستىرىپ جاتىر. كەزەك ماعان كەلگەندە، شوق جانارلى الگى كىسىم:
         – بۇل جىگىتتىڭ اتى عانا تورە مە، جوق الدە زاتى دا تورە مە؟ – دەپ مىسقىلداي قادالىپ، جانىمداعىلاردى ءبىر جەلپىندىرىپ تاستادى.
         جاس ۋاقىتتا ادام كىنامشىل، تىزاقىلاۋ كەلە مە، جاڭا كورىپ وتىرعان كىسىمدى شوقتاي قارىپ العان شاقپا ءتىلى ءۇشىن جاقتىرماي قالدىم.
         بىلايىراق شىققان سوڭ جانىمداعى ءتىس قاققانداردان «جاڭاعىڭ كىم ءوزى؟» دەسەم، «اقىن جۇماتاي جاقىپبايەۆ قوي» دەيدى.
         جۇماتاي اتى ەسىمدە وسىلاي جاتتالىپ قالدى. ونان كەيىن اقىن دوستارىمنىڭ اۋزىنان كەيبىر ولەڭدەرىن ءتيىپ-قاشىپ ەستىپ ءجۇردىم. قىزىپ العاندا بىرەۋى جۇماتايدىڭ جىر شۋماعىن جاتقا وقىپ:

جاندارعا دوس تا، دۇشپان دا بولعان،
قۇمار دا بولعان، قۇشتار دا بولعان.
كەۋدەمنەن بۇلبۇل ۇشقاندا ارمان،
يتتەن دە قالعان، قۇستان دا قالعان،
كوڭىلىم مەنىڭ، كوڭىلىم، – دەپ جىلايتىن بولدى. تاعى بىرەۋى ونىڭ ءومىرىن ەرتەگىدەي عىپ ايتادى.
         اقىننىڭ «سۇتكە سالعان سۋرەتتەي» ولەڭدەرىن وسىلاي اركىم-اركىمنىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرگەنىم بولماسا، جىر جيناعىن ۇشىراستىرعان ەمەسپىن.
          1985 جىلعى كوكتەمنىڭ جازعا ۇلاسار شاعى، قاسىمدا ەكى سەرىگىم بار، جەلپىنىپ العان ۇشەۋمىز جۇماتايدى «سايران» كولى جانىنداعى اۆتوۆوكزال ماڭىندا ۇشىراتتىق. الماتى وبلىسىنداعى اۋدانداردىڭ بىرىنە بارماق بولىپ، اۆتوبۋس كۇتىپ جالعىز تۇرعان بەتى ەكەن. قاسىمداعى ەكەۋدىڭ ءبىرى – بەلگىلى ايتىسكەر اقىن ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ، جۇماتايمەن بۇرىننان ەتەنە تانىس، اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، قاسىمداعى اۋىلداسى قايرات كۇلمەنوۆ ەكەۋمىزدى، ول دا ستۋدەنت-اقىن، تانىستىرىپ جاتىر.
         بۇل جولى جۇماعام ماعان باياعى مىسقىلى دا، ەكپىنى دە جوق، ويلى دا سابىرلى قالىپتا كورىندى. ۇستىندە قالالىقتار ۇناتا بەرمەيتىن تور كوزدى، قونىمسىزداۋ شولاق جەڭ جەيدەسى بار. جاعامىز جايلاۋدا جۇرگەن شاق، اقىننىڭ كورەر كوزگە بارىنشا قاراپايىم، تۇيىقتاۋ تۇرىسىن ءبىرتۇرلى قوراشسىنىپ قالدىم.
         ەسەنقۇل مەنى كوتەرمەلەي تانىستىرىپ، قوياردا-قويماي «قارا اعاش» دەگەن ولەڭىمدى وقۋىمدى ءوتىندى. قىسىلىڭقىراي وتىرىپ، اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆكە ارنالعان «قارا اعاش» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ بەردىم (بۇل ولەڭ كەيىن «جالىن» جۋرنالىنىڭ 1987 جىلعى №1 سانىندا جاريالانعان). اقىن «جاقسى ەكەن» دەپ ىنتا ءبىلدىردى، جىلىۇشىراي قاراپ، قولىمدى قىستى. ءبىراق ءبىزدىڭ ەمەۋرىنىمىزگە ەرە قويعان جوق، جول ءجۇرىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، سىپايى عانا قارسىلىق ءبىلدىردى. الدەن سوڭ جۇرەتىن كولىگى دايىن بوپ، وتىرعىزىپ جىبەردىك.
         وسىدان سوڭ جۇماعاڭمەن وقتا-تەكتە كوشەدە ەكەۋدەن-ەكەۋ ۇشىراسىپ قالىپ ءجۇردىم. ءقازمۋ-دىڭ قاۋىمداسىپ جۇرەتىن جاس پەرىلەرىندەي ەمەس، قازپي-دە قالام ۇستاعاندار ىلۋدە بىرەۋ، ونىڭ ۇستىنە كىلەڭ قىزداردىڭ ورتاسى، سونان دا كوبىنە «ءدۇبىر شىعاتىن جەرلەردە» جالعىز-جارىم جورتامىز. جانە جۇماعاڭنىڭ دا قاسىندا ەشكىم بولمايدى. نەگە ەكەنىن، قىستا كوزگە نىعىز بولىپ شالىناتىن قاراكۇرەڭ كىسى، جازدا اشاڭدانىپ، بوزارىپ كورىنەتىن. باياعى جولىعىستان كەيىن ەسىندە مىقتاپ ساقتاپ قالعان با، ءاردايىم كورسە بولدى جىلىۇشىراي جىميىپ، ىجداعاتپەن سالەمىمدى الاتىن. سوسىن:
         – بالا، تاڭداي جىبىتەرلىك بىردەڭەڭ بار ما؟» دەيتىن جولىققان سايىن ءوزىمسىنىپ. اشقۇرساق ستۋدەنتتە نە بولسىن، قالتامدا قارا باقىر جوق مەن، كەتكەنشە اسىعام. جولىققان سايىن وسىلاي ۇياتتى بولىپ ءجۇردىم. نيەتىم ءتۇزۋ-اق، ءبىراق «جوققا جۇيرىك جەتپەيدى». بىردە زورلانا جىميىپ، ەندى بىردە تۇتىگىپ ءجۇرىپ تەرىس بۇرىلىپ كەتكەنىم دە بار. ونىم اعا تۇتىپ ارتىنان ەرىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەردەن كوڭىلىم سۋىپ قالعان مەنىڭ جۇماعامدى دا سول قاتارعا قوسىپ قويعاندىعىمنان بولسا كەرەك.
         بىرتە-بىرتە تانىس تا بەيتانىس جۇماعام كوزىمە جىلىۇشىراي باستادى. الدىمەن اسىقپايتىن ءجۇرىس-تۇرىسى ۇنادى، ونىسىن وزىمە ۇقساتىپ قويدىم. سوسىن بارىنشا بەيعام قاراپايىمدىلىعىن، سىر تۇنعان مەيىرىمدى جانارىن ءسال سىعىرايتىپ، ءۇنسىز شىلىمىن سوراپتاپ تۇراتىنىن اۋىلداعى قوڭسىلاس، كوڭىلى جاقىن، كەڭ قولتىق اعالارىمنىڭ كەيپىنە اپارىپ قوندىردىم. وسى تۇرىسىندا ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە باعاسىن تاپ باسىپ تانيتىن تامىرشىلىق جاتقانداي ەدى. بىردە ءوزى سۋقانى سۇيمەيتىن ءبىر اقىننىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرگەنىمدى جاقتىرماعانداي كەيىپ تانىتىپ تۇردى.
         جۇماعاڭمەن ەڭ سوڭعى رەت جۇزدەسۋىم – 1989 جىلعى قاڭتار ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگى. بۇل كەزدە سىرتتاي وقۋعا اۋىسقام، ينستيتۋت بىتىرەتىن جىلعى قىسقى سەسياعا كەلگەن كەزىم. كوشەدە ءوز كوڭىلىمدى ءوزىم جىلىتىپ كەلە جاتسام، جازۋشىلار وداعى ءۇيى جانىنان جۇماعام قارسى شىعىپ قالدى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان اقىنعا ەندى مەن جاتا-جابىسا كەتتىم. قالتام ءبىرشاما توق، وسى جولى ناعىز رەتى كەلىپ تۇر، جاقسىلاپ سىيلاپ جىبەرسەم دەيمىن. سول ويمەن نيەتىمدى ءبىلدىرىپ، تىزگىندى وزىنە بەرىپ ەم، «قالاي بولار ەكەن؟» دەگەندەي، بارلاي قاراپ العان جۇماعام مەنى وداق ۇيىنە جاقىن ماڭداعى «الماتى» ءقوناقۇيىنىڭ مەيرامحاناسىنا باستاپ الىپ كەلدى. سىرتقى كيىمىمىزدى كىرە بەرىستە قالدىرىپ، جوعارىعا كوتەرىلدىك تە، كەڭىرەك ۇستەلگە جايعاسىپ، الدىمىزعا ونى-پۇنى الدىردىق. جاقسى تىلەك ايتىسىپ، ەندى جايلانا باستاعاندا، قاسىمىزعا بوتەن بىرەۋلەر كەلىپ وتىرا باستادى. وڭاشا وتىرىستى تىلەپ كەلگەن مەن كەلگەندەردى ىشتەي جاقتىرماي قالدىم. جۇماعام كوڭىلدى، الگىلەرمەن ىقىلاستانا تانىسىپ وتىر. قالام ۇستاعاندارمەن قوڭسىلاس دەۋگە كەلمەيتىن، سىرتتارى توق، مايلى قاسىقتاي جىلپىلداعان جىگىتتەر كورىندى. ولارعا «قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى جۇماتاي جاقىپبايەۆ» دەپ ەركىنسي تانىستىرىپ ەدىم، «وي قوي» دەگەن اعامىز قىسىلعانداي جىلى جىميدى. نە كەرەك، مۇندا ۇزاق وتىرىپ بەرەكە تاپپادىق، قاسىمداعىلاردى قارا الباستىداي كورىپ ءتۇيىلىپ قالعان مەن وزىمە دە، اقىنعا دا ۇستىن-ۇستىنە تارتقىزىپ جىبەردىم بىلەم...
         الدەبىر ۋاقتا سىرتقا شىقتىق. كەش باتىپ، قاراڭعىلىق الدەقاشان تۇسكەن، كوشە شامدارىن قاڭتاردىڭ سارى ايازى بۋىپ تۇر. ىشكە تۇسكەن قىزىل شوقتى تاعى ۇرلەسەك دەيمىن. ءبىراق اقىن ارىعا بارعان جوق. ماعان «ونان دا ولەڭ وقى» دەيدى. مەن ءوزىمدى كەرەمەتتەي سەزىنىپ، جۇماعاڭنىڭ الدىندا جىر باسىن اعىتامىن كەپ... ءسويتىپ، سىرەسكەن قاردى سىقىرلاتا باسىپ، ەداۋىر ۋاقىت ءجۇرىپ الدىق.
         – مەنىڭ ولەڭدەرىمدى وقىپ كوردىڭ بە؟ – دەيدى ءبىر كەزدە.
         – جوق. ءبىر جول ولەڭىڭىزدى وقىپ كورمەپپىن. جيناعىڭىز قولىما تۇسپەسە، ولەم بە؟ كىتاپ دۇكەنىندە اتىمەن جوق. ۇيىڭىزدە بولسا، بىرەۋىن سىيلاڭىز.
         – كىتابىم وزىمدە دە قالماپتى.
         – وندا ولەڭ وقىڭىز...
         اقىن ءبىراق ولەڭ وقىمايدى، ەسەسىنە جاۋراعان اياقتارىن بىر-بىرىنە سوعىپ، تابانىن جەرگە ءجيى قاققىشتايدى.
         – سەنىڭ اياعىڭدا تابانى قالىڭ «الياسكا» ەتىك، مەنىكى مىناۋ – جۇپ-جۇقا كۇزدىك باتەڭكە، – دەيدى اياعىنداعىسىن كوتەرىپ. – قايتايىق!
مەنىڭ مۇنداي كىسى بەتىنە جەل بوپ تيمەيتىن جاقسى ادامدى جىبەرگىم جوق...
         – ەرتەڭ تۇستە جازۋشىلار وداعىنا ءبىر جارتىلىق الىپ جەت. ماعان ەمەس، يرانبەككە كەرەك (ول كەزدە يران-عايىپ «ءقا» گازەتىنىڭ پوەزيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى). «قازاق ادەبيەتىنە» ولەڭىڭدى شىعارتىپ بەرەم...
          ەرتەڭىنە بارا المادىم. ول كەزدە اراقتىڭ باعاسى اتتاي كەز. باقانداي ون رۋبل. ءسىرا، ورتايىپ قالعان اقشامدى قيمادىم با، شىن نيەتىم قۇلامادى ما، بارۋدىڭ رەتى كەلمەدى...
         ونان كەيىن دە ەكى جىل وتكەن. اۋىلدا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا مەكتەپ ءمۇعالىمىمىن. شولاققورعانداعى كىتاپ دۇكەنىنە باس سۇعىپ، سورەدەگى كىتاپتاردى ىعىستىرىپ جۇرسەم، ءبىر قۋىستا شاڭ باسىپ جاتقان جۇقالتاڭ كىتاپشانىڭ كوزىمە وتتاي باسىلعانى. «شۇعىنىق گۇل توركىنى» ەكەن. 1984 جىلى شىققان. الماتىدان تاپتىرماعان الاقانداي كىتاپتىڭ ويدا-جوقتا الدىمنان وسىلاي شىققانى. ارينە، جالما-جان ساتىپ الدىم. وقىپ كورسەم، و، كەر-رە-مەت! باس الا الماي، قۇنىعىپ قايتا-قايتا وقىعانمەن، ءشولىمدى قاندىرا المايمىن. تابيعاتى تاپ-تازا، سونداي تۇنىق، نە دەگەن كەرىم ولەڭ، كەرەمەت اقىن دەيمىن... شىركىن-اي، قايىرا ءبىر جولىعىسساق، اڭگىمەلەسىپ-سىرلاسۋ باقىتىنا يە بولسام،- دەيمىن وكىنىشتەن اھ ۇرىپ...
ءبىراق مەنىڭ باقىتسىزدىعىما قاراي بۇل كەزدە اياۋلى اقىننىڭ ەندى قايتىپ ورالمايتىن ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ كەتكەن  كەزى بولاتىن.