قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندىك دامۋ ەرەكشەلىگى مەن تاريحى ەشكىمگە ۇقساماسا دا، ەشكىمنىڭ اسەرىنسىز وسى كۇنگە جەتكەنى جوق بولاتىن. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى قالىپتاسا باستاعاننان-اق، قازاق توپىراعىنان تۋعان ادەبيەت وكىلدەرى اۋدارمانىڭ ادەبيەتتەگى ماڭىزىن جىعا تاني ءبىلدى. ابايدان تارتىپ كوركەم اۋدارما قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ مەحانيزمىنە كۇش بولىپ قوسىلدى. بۇدان بۇرىن دا اراب، پارسى تىلدەرىنەن يمانشارتتار مەن ءتاپسىر نۇسقالارىن قازاقشالاعان ساحارانىڭ تالاي تارجىمەشىلەرى بولسادا، كوركەم اۋدارمانى جازبا ادەبيەتىمىز قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى اباي الىپتان باستاپ تاراتىپ كەلەمىز. اباي ىقپال ەتكەن سول كەزدەگى ءبىر قاۋىم قازاق زيالىلارى بولسىن (ش.قۇدايبەردى ۇلى، ت.اباي ۇلى)، كەيىنگى الاش وردانىڭ اتقا مىنگەن ارداقتىلارى دا بۇل سالانى ءبىر اقساتقان ەمەس. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان اقىن، جۇسىپبەك ايماۋتوۆ، م.اۋەزوۆتەردىڭ اۋدارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ قانشاما تىڭ جانىرلارعا ءورىس اشۋىنا تۇرتكى بولدى. ولاردىڭ ەتكەن ەڭبەگى توماعاسى جاڭا تارتىلعان بالاقىران ءتارىزدى قازاق ادەبيەتىنىڭ وڭ مەن سولىن پارىقتاپ، قاعۋشى مەن ىلديىن باعىپ الۋىنا، كوزدەگەنىنىڭ قاي ماڭدا ەكەنىن تانىتۋعا مۇرسات بەردى. اۋدارمانىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى تىڭ ورەگەن كوتەرىلگەن تۇسى ج.ىسماعۇلوۆ، س.اقتايەۆ، ح.وزدەنباييەۆ، ع.جارىلقاپوۆ، ءا.جۇمابايەۆ، ت.نۇرتازين، گ.بالگەر، ن.شاكەيەۆ سىندى تاعى باستقا دا اۋدارماشىلاردىڭ باتىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن ورىس تىلىنەن جانە نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىنەن اۋدارىپ، قازاق وقىرماندارى مەن قالامگەرلەرىنە تىڭ قۋات بەرگەن كەزى بولاتىن. وسى اۋدارماشىلار ەڭبەگىمەن ونورە دە بالزاك، پروسپەر مەريمە، گي دە موپاسسان، كونان دويل، ل.تولستوي، ا.چەحوۆ تاعى باسقا كوپتەگەن كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارى قازاق ءتىلدى وقىرماندارمەن جۇزدەستى. سوعان جالعاس بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ اقساقالدارى نەمەسە ولاردىڭ كەشەلەر دۇنيەدەن وزعان زامانداس قالامگەرلەرى دە ات سالىستى. ول قاتاردا م.ماقاتاەا، ق.مىرزا ءالى سەكىلدى كوپتەگەن اقىندار شەتەل اقىندارىن قازاق پوەزياسىنا پايدالى دارۋمەنمەن قامدادى. وسىنىڭ ءبارى قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 70-80-جىلدارداعى دامۋىنىڭ التىن كەزەڭىنە تىكەلەي سەبەپشى ەدى. ودان كەيىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ بىرتىندەپ دارمەنسىزدەنىپ، ءتىپتى، قازىرگى كەي تۇلعالار ايتىپ جۇرگەن توقىرۋ كەزەڭدەرى وسى ارالىقتاعى اۋدارمانىڭ السىزدىگىن كورسەتپەي مە؟ بۇنداعى ءبىزدىڭ وي اۋدارما تاريحىن جىپكە ءتىزۋ ەمەس، قايتا ماڭىزىن جۇرت ەسىنە تاعى ءبىر تۇسىرە كەتۋ. ءبىر ەلدىڭ توماعا-تۇيىق كۇيدە دامىپ، ۇلكەن وركەنيەت رەتىندە قالىپتاسا المايتىنى شىن. ادامزاتتىڭ كەمىندە 4000 مىڭ جىلدىق تاجىربيەسى وسىنى كورسەتەدى. ادەبيەتتە ءدال سول سەكىلدى. وعان ءوزىمىزدىڭ دە، شەتەلدىڭ دە تالايداعان ءدانشپاندارى قۇلاش-قۇلاش سيتات كەلتىرگەن. اۋدارما – ءبىر ەل مەن ەكىنشى ەلدىڭ پىكىر الماسۋى جانە باسەكەمەن ۇشىراسۋى. قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەم اۋدارما سالاسى جازبا ادەبيەت تاريحىمىزدىڭ ءار كەزىن الىپ قاراساقتا ءدال تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعىداي كەنجەلەگەن ەمەس ەدى. ارينە، ەلدىڭ، ەل ەمەس، ءبىر عانا مادەنيەت سالاسىنىڭ دا قانشاما قايتا قۇرۋدى نەمەسە دامىتۋدى قاجەت ەتەتىن جاقتارى بولدى. الايدا، كوركەم اۋدارمانىڭ تاپشىلىعى كوركەم ادەبيەتتىڭ دامۋىنا كورنەكتى تۇساۋ سالدى. بۇنىمىز «كوكجيەك»، «اۋدارما»، «شەتەل ادەبيەتى»، «ورەن» ت.ب باسپالاردىڭ ون-ون بەس جىلدان بەرگى شەتەل ادەبيەتىنەن اۋدارمالاردى باسىپ شىعارىپ كەلە جاتقان ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ ەمەس. اتالعان باسپالار ءوز دارەجەسىندە ەڭبەكتەر جاساعانىمەن كوبىندە بۇرىن اۋدارىلعان شىعارمالاردى، ءتىپتى 70-جىلداردان بۇرىن اۋدارىلىپ تاراتىلعان كىتاپتاردى قايتا باسۋمەن شەكتەلىپ، جاڭا تۋىندىلار مولشەرى تىم از بولدى. بۇل كەزدە الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك تۋىندىلارىنىڭ ءوزى بىرنەشە ۇرپاق جاڭارىپ كەتكەن ەدى. وسى باسپالار تاراپىنان اۋدارىلعان ونورە بالزاك، گي دە موپاسسان تاعى باسقا قازاق قالامگەرلەرى مەن وقىرماندارىنا باياعىدان تانىس اۆتورلار قازاق ادەبيەتىندە نەگىزىنەن ءوز ىقپالىن ءوز كەزىندە جاساپ بولعان دەۋگە دە بولار ەدى. ال جاڭا زامان ەڭ جاڭا ادەبي تۋىندىلارعا سۋسىنداۋى كەرەك بولاتىن. بۇعان قوسا قوعامدىق جۇيەنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كىتاپ شىعارۋ جانە ونىڭ تارالۋى ءوز قالپىنان اۋىتقىپ، اۆتور مەن اۋدارماشىلاردىڭ وقىرمانمەن بايلانىسى سايابىر تارتقانى دا وسىعان سالقىنىن تيگىزگەنى شىن. بۇگىنگى تاڭدا اعا بۋىنداردا – «جاستار كىتاپ وقىمايدى» – دەيتىن رەنىش پەن كۇيىنىش ارالاس كوزقاراس قالىپتاسىپ بارادى. سول جاستار وكىلى رەتىندە ايتار ەدىك، كىتاپ وقيتىن جاستار جوق ەمەس بار. الايدا، ولاردىڭ سانالارىن بولاشاق قوعامنىڭ دامۋىنا باعىتتايتىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساۋلەلەندىرۋگە ءناسيحاتتايتىن كىتاپتاردىڭ سانى شەكتەۋلى، كوپ بولعان كۇندە دە ولاردى تالدىپ، سۇرىپتاپ وقۋعا اعا بۋىنداردىڭ ءجون سىلتەۋى جەتەرسىز. گۋمنيتارلىق باعىتتاعى ماماندىقتا وقيتىن ەكى ستۋدەنتتىڭ بىرەۋى تيتتەي بولسا دا ادەبي-تانىمدىق كىتاپتاردى وقىعىسى كەلەدى، ايتكەنمەن، قانداي تاقىرىپتا، قانداي اۆتورلاردى وقىپ ىزدەنۋ كەرەكتىگىنە ءجون سىلتەۋ قانداي جاسقا دا كەرەكتى تاربيە. وقىمايدى ەكەن، وقۋعا قىزىقتىراتىن كىتاپتىڭ جوقتىعى. ال ونداي كىتاپ جوق ەكەن، ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋى سايابىر تارتتى دەگەن ءسوز ەمەس پە! وزگە سەبەپتەرى بار بولسا دا، اۋدارمانىڭ ازدىعى ادەبيەتتىڭ اۋاسىن تارىلتقانىن ەشكىم جوققا شىعارماس. بىزدە بۇلاي ەكەن، وزگەلەر دە قالاي؟ وتكەن جىلى قىتايلىق جازۋشى مو يان الەمدىك نوبەل سىيلىعىن الدى. ول حالىق سانى ميللياردتان اساتىن جانە تاريحى ۇزاق، ۇلتتىق ادەبيەتى باي دەگەن ەلدىڭ بەتىنە سالىق بولىپ كەلگەن «نوۆەل سيلىعىن الا الماۋداي» پەردەنى سىرىپ سالدى. نوۆەل سيلىعى تۋرالى ءار-الۋان پىكىردىڭ بار ەكەنى راس. الايدا ادەبيەت پەن باسقا دا عىلىم سالاسى ءۇشىن بەرىلەتىن حالىقارالىق ەڭ ۇلكەن سيلىق ازىرگە سول. دەمەك، باتىس ادەبيەتى ەندى جۇڭگو ادەبيەتىمەن ساناسادى دەگەن ءسوز. ونىڭ تاريحىن، دامۋىن، كوركەمدىگىن رەسمي تۇردە مويىندايدى. جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ وسى ءبىر جەتىسىتىگىنە ساراپشىلار بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرەدى: جۇڭگو قالامگەرلەرى مەن اۋدارماشىلارى 90-جىلداردان باستاپ شەتەلدەگى بۇرىن-سوڭدى كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى جاپپاي جۇڭگو تىلىنە اۋداردى. اۋدارىپ عانا قويمادى ونى جانىرلىق، كوركەمدىك، ءتاسىل مەن ستيل جاقتارىنان ىشكەرلەي زەرتتەدى، سول تۋرالى سان مارتە تالقى-كەڭەستەر دە ۇيمدارستىدى. ناتيجەسىندە قالىپتاسقان جانە قالىپتاسۋ ۇستىندەگى جۇڭگو جازۋشىلارى باتىس ادەبيەتى تۋرالى تەرەڭ ءبىلىم مەن تۇسىنىككە قول جەتكىزدى. ونى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىدەگى ۇقساستىقتار مەن ايرماشىلىقتاردى سارالادى. اقىرىندا باتىس پەن شىعىستىڭ ادەبيەتىن تولىق قامتىعان تۋىندىلار جارىق كورە باستادى. قوعامدا ادەبيەتتىڭ ورلەۋ كەزەڭى قالىپتاستى. اقىرى نوبەل سىيلىعىنا سول كوپ جازۋشىنىڭ العاشقىسى بولىپ مو يان قول جەتكىزدى. بۇگىندە ەۋروپا مەن امەريكا دا ءوتىمدى بولعان نەمەسە جاڭاكوزقاراس رەتىندە تانىلىپ، قوعامدا كۇشتى اڭىس قوزعاعان ادەبي تۋىندىلارىنىڭ جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلماعانى جوق. مىسالى امەريكا جازۋشىسى دەن براۋن جازعان «دا ۆينچي قۇپيالىعى» اتتى شىعارما 2003 جىلى باسىلىپ شىعىپ جارتى جىلعا جەتپەي جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى. روللان سەيسەنبايەۆ جەتەكشىلىگىندەگى حالىقارالىق اباي كلۋبىنىڭ «امانات» جۋرنالى مەن 200 تومدىق شەتەل كلاسسيكالىق ادەبيەتىن اۋدارىپ شىعارۋى باستاماسى كىتاپ قۇمار كوپ جاسقا قۋانىش اكەلگەن جاڭالىق بولدى. بولاشاق قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىن كوزدەسەڭ بۇل دە جەتەرسىز بولادى ءسىرا. بىزدە «ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ءدۇر سىلكىنىپ، ەس جيىپ وركەندەۋىنە، بولاشاق قازاق قالامگەرلەرىنىڭ الەم الدىندا اباي باستاعان كوركەم ادەبيەتىمىزدى اسقاقتاتىپ، حالىقتىڭ ادەبي ءومىرىن بايتىۋعا بىرەگەي ۇلەسىن قوساتىن شەبەلىگى كەمەل العان اۋدارماشى اعالار مەن قالامگەرلەرىمىز جەتىپ ارتادى. انە سولاردى جۇمىلدىرىپ قازاقتىڭ قازاق ءتىلدى قاۋىمىن، ەل ەرتەڭى جاستاردى شەتەلدىڭ سونى تۋىندىلارمەن سۋسىنداتسا» دەگەن ۇرپاق قامى، ۇلت قامى ءتىل قامى دەگەن الداعى اعالارىمىزعا ءوتىنىشىمىز بار! ەسحات بوجان