«ەبەرت» اتتى قور 2015 جىلى قازاقستانداعى 14-29 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ، ياعني جاستاردىڭ 1000 «داناسىنان» الەۋمەتتىك ساۋالناما العان. قانداي ءتۇستى ناسكي كيەدى، كۇنىنە نەشە رەت دارەت سىندىرادى، ءتىپتى اپتاسىنا قانشا رەت جىنىستىق قاتىناسقا تۇسەدى، ءبارىن سۇراعان عوي. ال، ادام بوس ۋاقىتىندا نەمەن اينالىسادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ كوبى - مۋزىكا تىڭداۋدى كورسەتكەن. سوندا، 1000 ادامنىڭ 698 وتە ءجيى مۋزىكا تىڭدايتىنىن ايتسا، 230 ادام اراسىندا، ۋاقىتى بولعاندا تىڭدايتىنىم بار دەگەن، 63 ادام كەيدە تىڭدايمىن دەسە، 7 ادام مۇلدەم تىڭدامايمىن دەپتى، قالعان 2 ادام جاۋاپ بەرمەگەن ەكەن. ستاتيستيكاعا قاراساق، 70%-عا جۋىق جاس بوس ۋاقىتىندا مۋزىكا تىڭدايدى. ال، ولار كىمدى، قانداي مۋزىكانى تىڭدايدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
ءار ۋاقىتتىڭ وزىندىك حەدلاينەرى مەن ءحيتى بولعانى بەلگىلى. 1723-1725 جىلداردا قازاق «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانى» باسىنان كەشىردى. سول كەزدە اتاقتى «ەلىم-اي» زارى دۇنيەگە كەلدى. ەگەر سول ۋاقىتتا راديو بولعان كەزدە، بۇل ءان توپ-3-تەن تۇسپەيتىن بە ەدى!؟ «ەلىم-اي» سول ۋاقىتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تۋرا سيپاتتاپ بەرگەن تۋىندى.
70 جىلداردىڭ ءحيتى بولعان «دوس-مۇقاساندى» تالدايىق. ولار نەنى جىرلادى؟ كىم تۋرالى ءان سالدى؟ بىلسەڭىزدەر توپتىڭ نەگىزگى رەپەرتۋارى كوڭىلدى اندەردەن تۇردى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس ءبىتتى، جەڭىسكە قول جەتكىزىلدى، ەندى ۇيلەنىپ، ۇرپاق قالدىرۋ كەرەك. اندەرىنە قاراڭىز: «16 قىز»، «سۋ تاسۋشى قىز»، «سۇلۋ قىز»، «قۇداشا»، «توي جىرى» تاعى سول سياقتى. نەنى اڭعاراسىز؟ ارۋلار ءھام توي. 1950 جىلداردان باستاپ، قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ كۇرت وسكەنىن بىلەمىز. مىسالى، ەلىمىزدە 1950 جىل مەن 1962 جىل ارالىعىندا 4000000 استام بالا دۇنيەگە كەلگەن.
1960 جىلى 9754800 ادام بولسا، 1972 جىلى 13430000 ادامعا دەيىن جەتكەن، 12 جىلدىڭ ىشىندە 3675200 ادام دۇنيەگە كەلگەن. دەمەك 1950-1970 جىل ارالىعى قازاقستانداعى دەموگرافيانىڭ ءوسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. بۇل جەردە ءسابي تۋسا، دەمەك توي بولدى، توي بولسا قۇداشا پايدا بولدى دەگەن تۇسىنىك ورىن الماي ما؟ انگە دەگەن تاقىرىپتى مۋزىكانت ەشقاشان اسپاننان المايدى. ءاننىڭ تۋۋى سول قوعامدا ورىن الىپ جاتقان وقيعالارعا، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى.
تاعى دا مىسال كەلتىرەيىك، 1990 جىلدار قازاقستان قوعامى ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى پوستسوۆەتتىك مەملەكەتتەر ءۇشىن اۋىر بولدى. يمپەريا قۇلادى، جۇمىس جوق، دەمەك اقشا دا جوق، زاۋىتتار جابىلدى، سوۆحوز، كولحوزدار تارادى، 1000 ءرۋبلىڭ 10 تەڭگە دە بولماي قالدى. جالپى 90 جىلدار جوقشىلىق جىلدارىنا اينالدى. ميني «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەسە دە بولاتىن شىعار. سول كەزدىڭ ءحيتى كىم؟ «نۇر-مۇقاسان». اتاقتى «نە پايدا؟» انىمەن. «وجيدانيە، رەالنوست» بولعان قوعامدى سۇرەتتەيتىن تۋىندى. حالىقتىڭ بارار جەر، باسار تاۋى بولماعان قيىنشىلىق كەزەڭ. الايدا، ول كۇندەر دە ءوتتى.
2000 جىلدار ساحناعا «قازاقتاي ەل قايدا؟»، «ءوز ەلىم»، «شاشباۋلىم» دەگەن اندەرىمەن «مۇزارتتى» الىپ كەلدى. «مۇزارت» - جارقىن بولشاقتى ناسيحاتتاۋشى، «كىشكەنە كۇتىڭدەر، ءبارى جاقسى بولادى»، دەگەنگە سىلتەمە تاستاعان توپ بولدى. ولاردىڭ ءانى حالىقتى سابىرعا شاقىرىپ، تاۋەلسىز ەلدى ءبىر باعىتقا، ءبىر جولعا، ءبىر جۇدىرىققا ۇيىسۋعا شاقىردى. «مۇزارت» - ءوز ميسسياسىن تولىعىمەن ورىنداعان، ءتىپتى، ميسسيا ورىنداپ جۇرگەنىن تۇسىنبەگەن ينسترۋمەنت.
2000 جىلداردان كەيىن قازاقستانعا جاڭا پوپ-مادەنيەت كەلدى. ونى الىپ كەلگەن «وردا» توبى. ليريكا مەن دراماعا تولى سينگلدار. «قاعاز كەمە»، «بەلگىسىز جان»، «كەش مەنى». بۇل اندەر ماحاببات دەگەن تۇسىنىكتى ۇمىتقان قوعامعا، ونى قايتادان سەزىنۋگە مۇمكىندىك سىيلادى. ادامدار جۇمىس پەن اقشا دەگەننەن باسقا - رۋحاني قاجەتتىلىكتەر بار ەكەنىن ءتۇسىندى. «وردا» توبى ساپالى قازاق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ماحابباتتى سەزىنە باستاعان قوعامعا، بىرنەشە جىلدان كەيىن – قايرات نۇرتاس ەندى. ونىڭ جازعان مۋزىكاسى مامانداردىڭ ەسبىنشە ساپالى بولماسا دا، قايرات نۇرتاس شوۋ-بيزنەستىڭ ەڭ سۇرانىستاعى انشىسىنە اينالدى. ونىڭ «ارمان» ءانى 2006-2009 – جىلدارداعى ەكونوميكالىق كريزيس ۋاقىتىندا شىقتى. بۇل ءان الەۋمەتتىك جاعدايى ناشارلاعان حالىقتىڭ ويىن باسقا ارناعا ويىستىرۋعا مۇمكىندى بەردى. حالىق قايرات نۇرتاستى جان جارانى ەمدەيتىن دارىگەر كوردى. جوعارىدا ايتىلعان «مۇزارت» سەكىلدى قايرات زامان ەمشىسىنە اينالدى. بىرنەشە ۋاقىت بويى «قايرات نۇرتاس» قازاق ەستراداسىنىڭ، جالپى پوپ-مۋزىكانىڭ ءسوزسىز فەنومەنى سانالدى.
2011-2012 جىلدار، قازاقستاننىڭ الەمدىك ارەناداعى جەڭىستەرىن ەسكە سالادى. قىسقى ازياداداعى تريۋمف، لوندون وليمپيداسىنداعى رەكوردتىق كورسەتكىشتەر، ەربولات قۇدايبەرگەن اتتى ءانشىنىڭ تەز ارادا تانىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. ونىڭ «مەن قازاقپىن» ءانىن تۇرلەندىرىپ، زامانعا سايكەستەندىرىپ، ەلگە ۇسىنۋى وسى جەڭىستەرگە تۇسپا-تۇس كەلدى. جانە ونىڭ تەز تانىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. الايدا ەربولات قۇدايبەرگەن ۇزاققا شابا المادى.
ءدال وسى رەتتەن كەيىن، قازاق مۋزىكاسىندا حاۋس ورىن الدى. فانوگراممامەن ءان ايتاتىنداردىڭ سانى كۇرت ءوستى. تەليەۆيزيا مەن راديودا تابىس تابۋ ءۇشىن جازىلعان توي اندەرى قاپتادى. «ماريا ماگدالەنا»، «چيپ-چيپ-چيپ»، «اسپانعا قارايمىن» قازاق مۋزىكاسىنىڭ دارەجەسىن بۇرىن سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە ءتۇسىردى. حالىقتىڭ ءان تىڭداۋ ءستيلى جان-جاقا ويىسىپ كەتتى. بۇل «حيت تۆ» ارناسىنىڭ قۇلدىراۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا ورىن الدى. مويىنداۋ كەرەك، ءوز كەزىندە «حيت تۆ» ارناسى زاماناۋي قازاق مۋزىكاسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ورتا بولدى.
2015 جىلى قازاق ەسترادا ساحناسىنا «91» توبى كەلدى. العاشقىسىندا توپ قوعامنىڭ ۇلكەن قارسىلىعىنا تاپ بولدى. كونسەرتتەرىنە توسقاۋىل قويىلدى. بۇل سول توپقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ودان ارى ارتتىردى. الايدا بۇل توپ - Z-ۇرپاقتارىنىڭ اسىعا كۇتكەن جاڭالىعى بولدى. سەبەبى، بۇگىندە جاستاردىڭ 80% قالادا تۇرادى. قالا جاستارى، ەرنار ايدار مەن تورەعالي تورەالىنى ولسەدە تىڭدامايدى، تىڭداي المايدى. ال، جاۋاپسىز ماحابباتتارىن ەمدەيتىن «وردا» توبىنىڭ سوڭعى ءحيتى قاي جىلى جازىلعانى ۇمىت. «91» - قالا جاستارىنىڭ قايتادان ساپالى قازاق ءانىن تىڭداۋىنا سەبەپكەر بولدى. «91» - حاۋس ۋاقىتىندا شەت ەلدىك مۋزىكاعا ويىسقان تىڭدارمانداردىڭ باسىن، قايتادان قازاق تىلىندەگى كونتەنتكە بۇردى. Q-pop – دەگەن تۇسىنىك پايدا بولدى. ول – زاماناۋي، ساپالى قازاق مۋزىكاسى دەگەندى بىلدىرەدى. كوپ ادامداردىڭ ويىنشا Q-pop – «91» توبى ويلاپ تاپقان جاڭا جانر. جوق. «91» - زاماناۋي، ساپالى قازاق مۋزىكاسىن العاش جاساعان «وردا» توبى. جانە Q-pop-قا ەستراداعا «91»-دەن بۇرىن كەلگەن، ساپالى ءان جازىپ جۇرگەن انشىلەر دە كىرەدى. مىسالى، الي وكاپوۆ، عالىمجان مولدانازار، مارحابا سابي، ايدانا مەدەنوۆا سىندى.
جوعارىدا ايتقانداي 1000 ادامنىڭ 698ء-ى بوس ۋاقىتىندا مۋزىكا تىڭدايدى. ال، مۋزىكا ارقىلى ناسيحاتتاۋعا بولمايتىن دۇنيە جوق. دۇرىس ءان، ادامنىڭ دۇرىس دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ونى عالىمدار زەرتتەپ، جازىپ-سىزىپ تاستاعان. جاستاردىڭ قاي تىلدە، كىمدى، قانداي مۋزىكانى تىڭداپ جۇرگەنىن ءبىلىپ، نەگە سول مۋزىكانى تىڭداعانىنا زەر سالۋ اسا ماڭىزدى. سەبەبى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن ونىڭ تىڭدايتىن ءانى انىقتاپ بەرەدى. بالاڭىزدىڭ كىمدى تىڭدايتىنىنا جانە نەگە ونى تىڭدايتىنىن باقىلاڭىز. عالىمدار وز-وزىنە قول جۇمساعان بالالاردىڭ پلەيليستىن تەكسەرگەن كەزدە ۇنەمى ۇقساس جانرداعى اندەردى اڭعارعان. رەجە شەرەش دەگەن ۆەنگر كومپوزيتورىنىڭ «Gloomy Sunday» دەگەن ءانىن ەستىگەن بىرنەشە ادامدار تەرەزەدەن سەكىرىپ، وزىنە قول جۇمساعان جانە سوڭىندا قالدىرعان حاتتارىندا وسى ءاننىڭ سەبەپكەر بولعانىن جازعان. سوسىن 2000 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاندا حيت بولعان تۇرىكتىڭ «Tutamas» ءانىن الايىق. بىلاي قاراساڭ جاي عانا ءان، جاتتالۋعا دا جەڭىل، ءبىراق سول ءاندى تىڭداعان 100 دەگەن ادام وز-وزدەرىنە قول جۇماساعان، سودان كەيىن بۇل ءاندى تۇرىك ۇكىمەتى ءوز تەرريتورياسىندا تىڭداۋعا تىيىم سالدى.
«ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار» - دەگەن دانىشپان اباي، بۇل ونەردىڭ قۇدىرەتىن سول كەزدەن بىلگەن بولۋى كەرەك. ال، «91» كەرىسىنشە 2019 جىلدىڭ باسىندا «ۋايىم» اتتى ءان شىعاردى. تەكستىن قاراڭىز: «ءسۇي! ءبىل! كور دە قاتەلەس! دىم ۋايىمداما» - موتيۆاسياعا تولى جولدار. قيىندىق بولادى، وتەدى، كەتەدى، ۋايىمداۋدىڭ قاجەتى جوق دەيدى. بۇل توپتىڭ 80% اۋديتورياسى جاستار، ءتىپتى جاسوسپىرىمدەر. بۇل سوزدەردى اتا-انالار ەشقاشان بالالارىنا ايتپايدى.
ادام بالاسىنىڭ مىندەتتى تۇردە باسىنان كەشىرەتىن ءبىر عانا سەزىمى بار: ول – ماحاببات. وسى ايۋان سەزىمنىڭ كوپ جاعدايدا جاۋاپسىز بولاتىنى بار. ەلىمىزدە بىلتىر ۋاقىتشا قيىندىققا پسيحيكاسى شىداماعان 100 ادامنىڭ 23ء-ى ءوز ومىرىنە بالتا شاپقان. 2018 جىلى قازاقستان الەم بويىنشا وز-وزىنە قول جۇمساعاندار تىزىمىندە 10 ورىندا بولعان. قورقىنىشتى ستاتيستيكا. ساعاتتىڭ ۇزىن ءتىلى جىلجىعان سايىن، قوعامدا دا سانتاراۋلى وقيعالار ورىن الادى. بىلتىر كيگەن كويلەك، بيىل ساننەن شىعاتىنى تاعى بار. مۋزىكادا ءدال سونداي. كەشەگى حيت، بۇگىن - رەترو. قانشا ادام بولسا، سول ادامدارعا ارنالعان سان ءتۇرلى جانر بار. بار جوعى 7 نوتا – ميللياردتاعان ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن جاسايدى. دۇرىس ءان تىڭداعانعا نە جەتسىن...
الماس مارات ۇلى
