مىڭداعان جىلدار بويى التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا مال باققان، قالا سالعان، جىبەك جولى بويىندا ساۋدا دەڭدەرىن سوققان قازاق، ەجەلدەن تابيعاتپەن ەتەنە بايلانىستا بولعان، قويىن كۇندىز ۇلى، جىلقىسىن قىزى باقسا، تۇندە تۋقۇيرىقتى ەر-جىگىتتەر باققان، جۇلدىزدى اسپاندى تولىعىمەن مەڭگەرگەن، استرونوميالىق بىلىمدەرى ۇشان-تەڭىز بولعان. اسپان بىلىمدەرى ارقىلى اۋا رايىن ۋاعىندا باقىلاپ، مالدارىن ءتۇرلى جاراتىلىستىق اپاتتاردان امان ساقتاعان، سوندىقتان دا اتا-بابالارىمىز كۇنمەن بىرگە كۇلىپ، كۇنمەن بىرگە مۇڭايعان.

قازاقتار پلانەتانىڭ ءبارىن جاقسى بىلگەن، ولار تەمىرقازىقتى قاراڭعى تۇندە وزدەرىنە جول باعدار كومپاس ەتكەن، ونىڭ ماڭىنداعى ەكى جۇلدىزدى اقبوز ات، كوكبوز ات دەپ اتادى. جەتىقاراقشى (جەتىگەن، جەتى قارت) تۇنگى مال كۇزەتىندەگى ساعات بولدى.  مەركۋرييدى قازاقتار تاڭشولپان، نە كىشى شولپان دەپ اتادى. يۋپيتەردى-ەسەكقىرعان، مارستى-قىزىل جۇلدىز، بليزنەستتى-قوس جۇلدىز، سيريۋستتى- سۇمبىلە دەپ اتادى. ال ۇركەرگە قاراپ جىل مەن كۇنتىزبە اۋىستىرىپ وتىرعان. ۇركەردىڭ اۋۋىنا قاراپ كۇن رايىنىڭ وزگەرىسىن بولجاپ وتىرعان. ءار ايداعى ۇركەر مەن ايدىڭ توعىسۋىن (توعىس) كۇندى قاتتى باقىلاعان، سول كۇن اشىق بولسا اي جايلى، ال جاۋىن-شاشىن بولسا، ايدا سونداي جاۋىن-شاشىندى دەپ مالدى قاداعالاپ باققان. ۇركەر جەرگە جاقىندادى كوكتەم كەلدى دەپ جىل اۋىساتىن مەزگىلدى، 22 ناۋىرىزداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ توعىسىن الدىن الا بىلگەن. ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى دەپ كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارىن دا سوعان قاراپ بەلگىلەگەن. كۇننىڭ ۇزارىپ-قىسقارۋىن ولەڭ جىرلارعا قوسىپ، «توقساندا تورعاي ادىم، قاڭتاردا قارعا ادىم، اقپاندا ات ادىم، شىلدەدە شىل ادىم ۇزارادى» دەگەن.

بايىرعى قازا ءداستۇرلى كۇن كۇنتىزبەسىن قولدانعان، وندا كۇن قايسى شوق  جۇلدىزىنىڭ تۇسىندا بولسا، سول شوق جۇلدىزىمەن اتالعان. جىلدىڭ باسى كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى بولدى. جىل قايىرۋ ەسەبىن ون ەكى حايۋاناتتىڭ اتىمەن اتاپ، 22 ناۋرىزدا ادام جاسقا تولادى دەگەن، ناۋرىز كوجە ىشكەندە ءبىر جاس قوسىلدى دەپ، جاڭا جاسىڭ قۇتتى بولسىن دەپ تىلەك ايتقان. كوكتەمگى تەڭەلۋدى جاڭا جىل باسى دەپ اتاعان.

جۇرتتىڭ ءبارى اسپانعا قاراپ  جۇلدىزدى تانىپ، جىل باسىن بىلمەۋى مۇمكىن، سول سەبەپتى قازاقتار ءتورت مەزگىلگە قاراي  كوشىپ-قونىپ مال باققاندا، ات بايلايتىن ماما اعاشتى الماي سول بويى قالدىرىپ كەتەتىن. سونىڭ كولەڭكەسىنە قاراپ جاڭا جىلدى بىلەتىن بولعان.

ناۋرىز ءسوزى قاراحانيتتەر كەزەڭىنەن (ح عاسىردان) بۇرىنعى پارسى مادەنيەتىنىڭ ورلەۋى كەزەڭىندە بىزگە ءسىڭدى، پارىسشا ناۋ-جاڭا، رۋز-كۇن ماعىناسىندا.

ناۋرىز ىرىس، بەرەكە اكەلەتىن كۇنى. مىسالعا: بۇگىن رۋمي(شامسي) كۇنتىزبەسى 3 ناۋرىز بولسا، حيدجري كۇن تىزبەسىندە 9 ەرەجەپ، ميلادي كۇن تىزبەسىندە 16 ناۋرىز. مىنە ورتاسىندا ءبىر جەتىدەپ ايىرماشىلىق بار. قازاقى (شامسي) كۇن تىزبە رۋمي تىزبەسىنە سايكەس كەلەدى، باتىس قازاقتارىندا داستۇرگە اينالعان كورىسۋ كۇنى وسى مارتتىڭ باسىندا باستالادى. وسى كۇنەن باستاپ ناۋرىز تويى ءبىر ايعا جالعاسادى، ءار اتانىڭ بالالارى سول ايداعى ون بەس تاق كۇندى جەرەبە تاستاپ ءبولىسىپ الىپ، شامسي كۇن تىزبەسىنىڭ تاق كۇندەرى قىستان قالعان بارلىق ءدامىن قازانعا سالىپ، تاي قازاندا كوجە قايناتىپ، ەلدى قوناققا شاقىرادى، قاتىعىن مول قوسىپ، قىستاي جەگەن ەتتەن جينالعان حولەستەريندى ەرىتەدى.

جىل بويى يت تىرلىكپەن ىرىلداسىپ، ءبىرىن-بىرى رەنجىتىپ العان اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭ، (ايەلدەر وزىنشە، ەرلەر وزىنشە) ءتوس سوعىستىرىپ كەتكەن حاقىسىن حالال ەتەدى، ادامدار ارقا-جارقا قۇشاقتاسىپ، جىلى جۇزدەرمەن امانداسقاندا، ورتاداعى رەنىشتەرى ءوشىپ، كۇنالار اعاش جاپىراعى جەرگە توگىلگەندەي توگىلەدى. سولاي جاڭا  جىلدى شات كوڭىلمەن، كۇناسىز باستايدى. ول كۇنى قاتتى ايقايلامايدى، ەشكىمدى رەنجىتپەيدى، ابەس سويلەمەيدى، كىر جۋماعان، ساپارعا شىقپاعان. قىستاۋدان مالدى كوكتەۋگە كوشۋدى وسىدان سوڭ اۋا رايىنا قاراپ بەلگىلەگەن.

ءتوس سوعىستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى مىناداي اڭگىمە ەل ىشىندە بار، ءبىر ەلدى مەكەننىڭ اكىمى وتە جەمقور، حالقىنا قاتال بولادى، ونداعى ابىز اقساقالدار دۇعا جاسايدى، ارتىنشا اكىم تاعىنان قۇلايدى، ورنىنا باسقا اكىم كەلەدى ولدا اقاش، تاق، ايەل ۇشەۋىنىڭ ازعىرۋىنا تۇسەدى، از وتپەي تاقۋالاردىڭ دۇعاسى مەن جىلى ورنىنان كەتەدى، جاڭا كەلگەن اكىم كەلە سالا، حالقىنا ءبىر-بىر جۇمىرتقا اكەلۋگە پارمەن بەرەدى، ەرتەسى قايتادان الىپ كەتىڭدەر دەيدى. وسىدان سوڭ اكىمگە دۇعا وتپەيدى، اقساقالدار يماننىڭ ءدامىن الا الماي قينالادى، ۇلكەن عۇلاماعا بارىپ سەبەبىن سۇراعاندا، سەندەردىڭ بىر-بىرلەرىڭە حاقىلارىڭ ءوتىپ كەتكەن، سوندىقتان دا سىزدەر كۇنا ارقالاعان جان بولىپ تۇرسىزدار، كۇناھاردىڭ دۇعاسى قابىل بولمايدى. سىزدەر جينالىپ ءتوس سوعىستىرىپ حاقىلارىڭىزدى حالال ەتىڭىزدەر سوندا ءبارى ورنىنا كەلەدى دەيدى.

ناۋرىزدا جۇمباق ايتىس جاسايدى، ايتىس تاقىرىبى ەل-جەر اماندىعىمەن باستالىپ، تابيعات تانۋ، استرونميا(اسپان الەمى، اۋا رايى، كۇن مەن ءتۇن) ءبىلىمى حاقاندا ءوربيدى.

قىز-كەلىنشەكتەر جىگىتتەگە كوجەمەن قوسا «ۇيقى اشار» تاماعىن دايىنداسا، جىگىتتەر جاعى قىزدارعا كادە-سي تارتۋ ەتەدى، ۇلكەندەرگە «بەل كوتەر» دەپ قىستان قالعان ءسۇرىنى الدارىنا تارتادى. كارى جىلىكتە قاسيەت بار دەپ سەنگەن، ونى قىستاي جەمەي ساقتاپ، قىستان امان-ەسەن شىقتىق دەپ كوجەگە قوسىپ قاينادى، ءۇي يەسى ءوزى جاقسى كورگەن بالاعا بەرەدى. ول بالانىڭ اكەسى ونى قوراسىنىڭ ماڭدايشالىعىنا ۇرى-قارىدان قورعايدى دەپ ءىلىپ قوياتىن بولعان.

ات جارىسى، پالۋان، تەڭگە ءىلۋ، قىز قۋار، جامبى اتۋ، ارقان تارتىس سىندى ۇلتتىق ويىندارعا ۇلاسادى. مىقتىلارعا ءوز كادەسىن بەردى.

ناۋرىز جىرى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى باستى جانردىڭ ءبىرى، وندا جىرشىلار ات ۇستىندە الىستان تولعاپ جىرلايدى، اقساقالدار ولەڭدەتە باتا، تىلەكتەرىن توگەدى.

قاھارى قاتتى قىستا وتىن وشىرمەي امان-ەسەن شىققان جۇرت قۋانىشىندا شەك بولمايدى، سون كۇنگە تۋرالاپ قوشقار كۇيەگىن ەسەپپەن اعىتقاندىقتان العاشقى ءتول، قوزىلادا تۋىلىپ، ءتول باسى جىرعا قوسىلادى. ءتاي-تاي باسقان بالانىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، قوي شەتىنە شىققان بالاعا تانا باۋ تاعادى، ونىڭ اكە-شەشەسى تويدى تويعا جالعايادى. قازاقتىڭ ءتول مەركەسى ناۋىرىزدىڭ وتقا تابىنۋشىلارمەن جانە باسقادا سەنىمدەرمەن ەش قاتىسى جوق، تەك ۇزاق جىلدىق  تۇرمىستىق قاجەت نەگىزىندە قالىپتاسىپ، جىلى، جاقسى كۇنگە جەتكەنگە شۇكىرشىلىك ەتىپ بارىن ورتاعا سالىپ جەپ قۋانعان، سولاي مەرەكەگە اينالعان. تاريحى وتە ارىدا جاتسا كەرەك.

Vءىىى-عاسىردا يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا كەلدى، ح-عاسىردا قاراحان اۋلەتى كەزىندە رەسمي ەلدىڭ يدەالوگياسى رەتىندە ۇستاندى، التىن وردانىڭ وزبەك حانى تۇسىندا حالقىمىز اسىل ءدىنىمىزدى تولىعىمەن قابىلدادى. مىنە وسىدان باستاپ ءبىز ماڭگىلىك ۇلتتقا اينالدىق.

ناۋرىزعا بايلانىستى نۇح(ع.ا) پايعامباردىڭ كەمەسى جوڭكىلىپ توپان سۋدىڭ ۇستىندە كەلە جاتتى، ءبىر كەزدە تىشقان اعاش كەمەنى تەستى، پايعامبار كەمە قوزعالعاننان باستاپ اللانىڭ ۋاھي ەتكەن «بيسميلاھي ءماجيراقا، ۋا مۇرساقا، ينا رابي لاعافۋر راحيم» دەگەن دۇعاسىن توقتاۋسىز وقىپ وتىردى، سۋ كەمەگە كىرە باستادى، جىلان قۇيرىعىن تەسىككە تىعىن ەتتى، سۋ توقتادى، ونىڭ اقىسىن بەرۋ ءۇشىن، تالابىن سۇرادى، ول ەڭ ءتاتتى قان ىشكىم كەلەدى دەگەن سوڭ، كەمە ىشىندەگى تىرشىلىكتەردىڭ قانىنىڭ ءدامىن ماسا تەكسەرە باستادى، ەندى بولىپ جىلانعا جاقىنداي بەرگەندە قارىلعاش، ماسانىڭ ءتىلىن اسا تەزدىكپەن جۇلىپ تاستادى، ول تەك ىزىڭداپ بىردەڭە ايتتى، ەڭ ءتاتتى ادام قانىن ايتىپ تۇسىندىرە المادى، جىلان قايتا-قايتا قۇلاعىن توستى، تۇسىنبەدى، سوندا قارلىعاش، بۇل قۇر باقانىڭ قانى دەپ تۇر دەپ اۋدارماشى بولدى. پايعامبار دۇعادا، كەمە ءىشى ناجىسكە تولدى، ساسىدى، كەنەت ءپىل تولعاتىپ، قارا كيىكتى(دوڭىزدى) تۋدى، ول تۋىلا سالا تۇمسىعىمەن بارلىعىن ايناداي ەتىپ سورىپ شىقتى. تىشقان تاعى كەمەنىڭ ءبىر بۇرىشىن تەسۋگە جاقىندادى، پايعامبار دۇعادا، كەنەت جولبارىس تولعاتىپ مىسىقتى تۋدى، ول دەرەۋ كەمىرگىشتى تىرقىراتا قۋىپ، باس سالىپ ۇستادى، وسىلاي كەمە قازىعۇرتتىڭ باسىنا امان-ەسەن قوندى، قالعان بار ازىقتى شىعارىپ نۇح پايعامبار ءبىر قازانعا سالىپ اس بەردى، ناۋرىز كوجە سودان قالدى دەگەن جۇرت اراسىندا اڭگىمە دە بار. اق مول بولسىن، ەل بەرەكەلى، جۇرت تىنىش، ناۋىرىز قۇتتى بولسىن!

نۇرحالىق ابدىراقىن