اقيقاتىنا كەلسەك، اتا زاڭدا اتاپ كورسەتىلگەندەي، قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قورعالادى جانە وعان كەپىلدىك بەرىلەدى.

ءيا، ءبىز جوعارى ءبىلىمدى ازاماتپىز دەيىك. اقىلدىمىز. پاراساتتىمىز.  ءبىراق اتازاڭدا اتاپ كورسەتىلگەن تالاپتاردى قانشالىقتى ورىنداپ ءجۇرمىز؟ نەگىزى زاڭدى قۇرمەتتەگەن ادام ەشقاشان ءتارتىپ بۇزبايدى. ويتكەنى مۇنىڭ ءبىر ۇشى تاربيەگە دە بارىپ تىرەلەدى. سوندىقتان وتباسى مەن قوعامدا ءوزىن تاربيەلى ۇستاعان تۇلعا ەشقاشان ءتارتىپسىز بولمايدى. ءبىراق كەيدە سوزگە ەرىپ نەمەسە ارانداتۋشىلاردىڭ سوزىنە سەنىپ، جاعدايدى ساراپقا سالماي، ءتارتىپ بۇزاتىندار كەزدەسىپ قالادى. نەگىزى كونستيتۋسيانىڭ 12 بابىندا ايتىلعانداي،  «ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋى باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بۇزباۋعا، كونستيتۋسيالىق قۇرىلىس پەن قوعامدىق يماندىلىققا نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءتيىس».

ءابۋناسىر ءال ءفارابيدىڭ «ادامعا بىلىممەن قاتار، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ حاس جاۋى» دەگەن ءتامسىلى بار.  باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىزدىڭ دا «تارتىپكە باس يگەن ەشقاشان قۇل بولمايدى» دەگەن اتالى ءسوزى بار. ارينە، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتقانى دۇرىس. ءبىراق ساياسي بەلسەندىلىك باسبۇزارلىققا، تارتىپسىزدىككە ۇلاسىپ كەتسە، وندا بۇل ساياسي مادەنيەتتىڭ تومەندەگەنى دەپ بىلەمىز. دۇرىسى،  قۇقىقتىق سانا مەن ساياسي ساۋاتتىلىق وتە جوعارى بولسا، وندا ءتارتىپ بۇزباي-اق تالابىڭدى ورىنداتۋعا بولادى. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن تىنىشتىعى جانە تۇراقتىلىعى ەڭ الدىمەن مەملەكەتىمىزدە تۇراتىن ادامدار ءۇشىن قىمبات.

زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان جەردە ادام تىنىش، ءقاۋىپسىز ءومىر سۇرەدى. ال قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بەلگىسى ادامداردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى. زاڭ ماڭگىلىك وزگەرمەيتىن قاعيدا ەمەس. ءتىپتى كونستيتۋسيانىڭ ءوزى دە وزگەرىپ وتىرادى. ويتكەنى بۇل – زامان تالابى. سوندىقتان دا ادامداردىڭ وزدەرى زاڭنىڭ زامان تالابىنا ساي جاڭارىپ وتىرۋىنا، ءتىپتى ونىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىنە اتسالىسۋى ءتيىس. قاي ۋاقىتتا بولسىن، قۇقىقتىق بەلسەندىلىك كەرەك.

قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ءوزىنىڭ بۇزىلعان قۇقىعىن قورعاي الاتىندىعىنا سەنىمدى بولسا، بۇل ەلدىڭ زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەدى.

وسى ورايدا ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ «ءبىز قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ بويىنشا بايىپتى جۇمىس جۇرگىزۋگە ءتيىسپىز. زاڭدارىمىزدى ىزگىلەندىرىپ، ولاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ قاجەت. باسقاشا ايتقاندا، جاڭا ونجىلدىقتا بىزگە دەموكراتيالىق مەملەكەتتەگى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنىڭ جوعارى حالىقارالىق ستاندارتتارىنا سايكەس كەلەتىن جاڭا قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى قاجەت»، – دەپ اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى.

راس، قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە قۇقىقتىق رەفورمالار جۇرگىزىلۋدە. نەگىزى وسىناۋ رەفورمالاردىڭ باستاۋى اقيقاتىنا كەلسەك،  2010-­2020 جىلدارعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا جاتىر.

ال حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى قاي ۋاقىتتا ارتادى، وعان نە ىقپال ەتەدى؟  ارينە،  وركەنيەتكە جەتۋدىڭ العىشارتىنىڭ ءبىرى – قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ەكەنى باسەنەدەن بەلگىلى. ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ول ءۇشىن ءاربىر ازاماتتىڭ ازاماتتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن قۇقىقتىق ساناسى جوعارى بولۋى قاجەت. ال تۇلعانىڭ قۇقىقتىق ساناسى جوعارى بولسا، وندا ولار تارتىپسىزدىككە ۇرىنبايدى، قىلمىسقا بارمايدى جانە جانىنداعىلاردىڭ دا تەرىس جولعا تۇسپەۋىنە اسەر ەتەدى. مەملەكەتتە ءتارتىپ پەن ساياسي تۇراقتىلىق بولعان كەزدە عانا حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسى جەتىلەدى، داميدى. زاڭدى ساقتايدى، قوعامعا، قورشاعان ورتاعا قاۋىپتىلىگىن تۋعىزبايدى. سوندىقتان مەملەكەت ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق –حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ. ارينە، ول ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنە جانە وتباسىنان، اتا-اناسىنان العان تاربيەسىنە بايلانىستى. وتانىن، وتباسىن قۇرمەتتەگەن ادام زاڭدى،  ەشقاشان بۇزبايدى.  ال حالقىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ قوعامنىڭ تالابى بولىپ وتىر. ال قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ قاشان دا وزەكتى. ويتكەنى قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا، بالاباقشادان جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن قۇقىقتىق ءبىلىم كەڭىنەن بەرىلۋى ءتيىس. بۇل ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنە، بولاشاعى ءۇشىن كەرەك.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الدىندا ءقازىر ۇلكەن ماقسات-مىندەتتەر تۇر. ول – الدىڭعى قاتارلى 30   ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ. ال الەمنىڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن ارينە، وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامىپ، ەكونوميكامىزدىڭ دامىعانى دۇرىس. دەسەك تە، وركەنيەتكە جەتۋدىڭ العىشارتىنىڭ ءبىرى – قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قۇقىقتىق سانا جوعارى بولعان جەردە ازاماتتار بىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قارايدى، زاڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىندايدى. 

سوندىقتان دا ەلباسى بەكىتكەن 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان «قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ سالاسىن رەفورمالاۋ مەن زاڭداردى ىزگىلەندىرۋگە جانە ۇلتتىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋگە ارنالعان. بۇل سالادا قازىرگى ۋاقىتتا ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ەڭ باستىسى، قوعامنىڭ دامىپ، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى مەن مادەنيەتىنىڭ كوتەرىلگەنى  تاۋەلسىز ەل ءۇشىن وتە ۇلكەن قۇندىلىق.

اۆتور: جۇلدىز مۇقانوۆا