ءبىزدىڭ باعىتىمىز ايقىن، جولىمىز بەلگىلى. وتىز جىلدىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىندا اسا ۇلكەن جىلدامدىقپەن دامۋ ساتىلارىنىڭ ءبىرشاماسىن باسىپ وتتىك دەسەك، جاڭساق سويلەگەنىمىز ەمەس. بىزدەگى ساياي-ەكونوميكالىق احۋالدىڭ، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ دەڭگەيى ايتارلىقتاي جوعارىلادى.

قازاقستاننىڭ جەر اۋماعىنا بايلانىستى، بەلدەۋلىك لوكاسياسىنا بايلانىستى ءبىرقاتار ايماقتاردا ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بار. مىسالى، ارال تەڭىزىنىڭ تراگەدياسى، سەمەي قالاسى ماڭىنداعى يادرولىق قارۋدى سىناۋ الاڭدارىنىڭ زالالدارى دەگەندەي... ءبىز مىسالعا الىپ وىترعان ەكى ءىرى اپاتتى ورىندار – جالعىز قازاقستاننىڭ ەمەس، كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ، ءتىپتى، الەمنىڭ تراگەدياسى دەسەك بولادى.

راس، ماسەلەلەر بارشىلىق. ماسەلە ءتۇيىنى شيەلەنىسكەن سايىن وعان قارا اسپاندى ءتوندىرىپ، جارىسا ايتا بەرگەننەن كەلىپ-كەتەر پايدا جوق. ابزالى – دۇرىس باعىتتى تاڭداپ، تابيعاتتىڭ زارداپ شەككەن ايماقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ، تابيعي اپاتتاردىڭ ادام ومىرىنە كەرى اسەر ەتۋىنە جول بەرمەۋ.

قازاقستاندا «جاسىل ەكونوميكا» باعدارلاماسى كەڭ كولەمدە، اۋقىمدى كۇشپەن جۇمىس جاساۋدا. بۇل باعدارلامانىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارىن، جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيتىن مىندەتتەرىن ورىنداۋعا قوعامنىڭ ءتۇرلى تاپتارى، الۋان جاس ەرەكشەلىگىندەگى مۇشەلەرى بەلسەندى اتسالىسۋدا. باعدارلاما اياسىندا جەر-جەردە اعاش وتىرعىزۋ، سەنبىلىك جاساۋ سىندى ەرىكتىلەر تۇراقتى ۇيىمداستىراتىن قوعامدىق ءىس-شارالار ءوتىپ جاتادى.

بۇل – ەلىمىزدەگى تابيعاتتى قورعاۋ، ازاماتتاردى، حالىقتى، كەلەشەك ۇرپاقتى تابيعي اپاتتاردان، تابيعات ءزىلزالالارىنان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ارەكەتتەر.

الەم ءبىزدىڭ ەلدەگى تابيعاتتى قورعاۋ، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشى جۇمىستارىنا قانشالىقتى نازار سالىپ وتىر؟

ازيا مەن تىنىق مۇحيتى ءۇشىن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كوميسسيا (ەسكاتو) جاسىل ەكونوميكا تۇجىرىمداماسىن جەدەل تۇردە جۇزەگە اسىرۋدى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت دەپ سانايدى. اتالعان ۇيىم قۇرامىندا ارمەنيا، ءازىربايجان، گرۋزيا، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، تاجىكستان، وزبەكستان، تۇركمەنستان سىندى پوستكەڭەستىك ەلدەر مۇشە رەتىندە تىركەلگەنىن ەسكەرسەك، ورتالىق ازياداعى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ اسا ءماز ەمەس ەكەنىن بايقاۋعا ابدەن بولادى.

ەسكاتو-نىڭ جوسپارىنا سايكەس، 2005 جىلى نەگىزگى باسىمدىقتى بەس باعىتقا بەرەتىن جوبا ۇسىنىلدى: ۇتىمدى تۇتىنۋ جانە ءوندىرىس ۇلگىلەرى، كاسىپورىندار مەن بازارلاردى «جاسىلداندىرۋ»، تۇراقتى ينفراقۇرىلىم جانە جاسىل سالىق جانە بيۋدجەتتىك رەفورمالار. كەيىننەن تاعى ەكى الاڭ – تابيعي كاپيتالدى ينۆەستيسيالاۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ كورسەتكىشتەرى قوسىلدى.

وسى كورسەتكىشتەر اياسىندا مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ارنايى جوبالار قولعا الىنىپ، بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرعان اكسيالار، قوعامدىق شارالار بەلسەندى وتكىزىلىپ كەلەدى.

«جاسىل ەكونوميكا» دەگەن اتاۋمەن ەلدىڭ كوزى ۇيرەنىپ كەتكەن ءبىر باعىتتىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. بۇل باعىتتىڭ دا نەگىزگى ماقساتى سول – ەلدەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى تۇپ-تامىرىمەن جويىپ، تابيعاتتى قورعاۋدىڭ، قورشاعان ورتاعا مەيىرىم تانىتۋدى العىشارتتارىن ۇيرەتۋ. وسىنداي باعىتتار اياسىندا ءىرى شاھارلاردا، اۋدانداردا، اۋىلداردى جىل سايىن كوكتەمدە اعاش وتىرعىزۋ، سەنبىلىك جاساۋ سىندى ادامزاتتىڭ قامقورشىسى تابيعاتتىڭ قويناۋىن تازارتىپ، اباتتاندىرۋ ءۇشىن جۇمىستار جاسالىنىپ كەلەدى.

ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ۋشىعىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ايتا كەتكەن تاعى ءجون، بۇل پروبلەما تەك بىزدە ەمەس، كۇللى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ مويىنىندا، باسىندا بار اۋىرتپاشىلىق.

مۇزدى مۇحيتتاردىڭ ەرۋى، قاساقانا قاستاندىقپەن نەمەسە ابايسىزدا الىپ ورمانداردىڭ ورتەنۋى، لاندشافتاردىڭ ءبۇلىنۋى، اۋانىڭ لاستانۋى، تازا اۋانىڭ تاپشىلىعى دەگەندەي...

ءبىزدىڭ ەل ازاماتتارى جاز جايلاۋىن جايلاپ، قىس قىستاۋىن جاعالاعان كوشپەندى حالىقتىڭ ۇرپاعى، ءىزباسارى بولعاندىقتان، تابيعات ءتىلىن تۇسىنە الادى. تابيعات احۋالىن كوكىرەك كوزىمەن كورىپ، كوڭىل سارايىمەن تۇسىنە الادى.

ەل ازاماتتارىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە بەي-جاي قاراي المايتىندارى بىرنەشە جاعدايلاردا كورىنىس بەرىپ ءجۇر. ارال تەڭىزىنىڭ تراگەدياسى تۋرالى ايتپاعان، جازباعان، سويلەمەگەن قازاق كەمدە-كەم.

ال الاتاۋ بوكتەرىندەگى الماتى شاھارىنا قاراستى «كوك-جايلاۋ» دەمالىس ورىنىنداعى اعاشتاردى جاپپاي قىرقىپ تاستاۋعا ازاماتتاردىڭ بەلسەندى قارسى بولعانى دا جوعارىداعى سوزىمىزگە تۇزدىق.

ەكولوگيالىق ماسەلەلەر، الدىمەن، تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا سىزات تۇسىرەدى. ەكىنشىدەن، ادام دەنساۋلىعىنا ايتارلىقتاي قاتەرلى. اسىرەسە، قالالىق ايماقتارداعى كولىك جانە زاۋىت تۇتىندەرى اعزاعا قاجەتتى كومىرتەگىنى الۋدى قيىنداتا تۇسەدى.

سارقىراعان تاۋ بۇلاعىنىڭ، كوك مايسا ءشوپتىڭ، شەگىرتكەسى سايران سالعان شالعىننىڭ ورتاسىندا وسكەن قازاق بالاسىنىڭ تابيعاتقا جاناشىرلىق تانىتپاي قالۋى مۇمكىن ەمەس.

«جاسىل ەكونوميكا» سىندى اۋقىمدى باعىتتاردىڭ ەلدى بىرىكتىرۋگە جۇمىس جاساۋى كوڭىل قۋانتارلىق جاعداي. كوز قۋاندى، كوڭىل قالپىنا كەلدى، ەندىگى ماقسات – زارداپ شەككەن تابيعاتتىڭ جارالى دەرتتەرىن جازۋ.

ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا كىشكەنە دە بولسىن قىزمەت اتقارساڭىز، بۇل – كەلەشەك ۇرپاق مۇددەسى ءۇشىن جاساعان تابيعات الدىنداعى وتەلگەن بورىش بولماق.