جيىنعا ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ەل اعاسى سالامات نۇر ۇلى، بەينەۋ اۋدانى، سارعا اۋلىنىڭ ارداگەر اقساقالى رىسباي دۇيسەنوۆ، ق.سىديىقوۆ اتىنداعى ماڭعىستاۋ وبلىستىق كىتاپحانا ديرەكتورى زاۋرە ايتۋاروۆا، وسى مادەني ورتالىقتىڭ ادىسكەرى نۇرگۇل ەڭسەگەنوۆا، قالا، اۋدان كىتاپحانالارى باسشىلارى، اۋىل كىتاپحاناشىلارى قاتىسىپ، وتىرىستى «رۋحاني جاڭعىرۋ» وڭىرلىك جوبالىق ءوفيسىنىڭ جەتەكشىسى گۇلايىم ازان اشتى.

— «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنداعى ءپىر بەكەت اتامىزدىڭ اقمەشىتىنىڭ يمامى، ۇستاز، قالامگەر، اتا تۋرالى بىرنەشە جيناقتىڭ اۆتورى يسلام قاجى مىرزابەك ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن ەكىنشى رەت باسىلىپ شىققان «ءابىلقايىر حان مەن بوپاي حانىم» كىتابىنىڭ تانىستىرىلىمىنا قوش كەلدىڭىزدەر! – دەپ جيىندى اشقان گۇلايىم ازان بۇل شاراعا نەگىزىنەن زيالى قاۋىم – ەل اعالارىن، عالىمداردى، كىتاپحاناشىلاردى، وڭىرلىك ساراپتاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىن، تاريحي كىتاپتارعا قۇمار وقىرمانداردى شاقىرعانىن ايتتى.

سونىمەن بىرگە، وڭىرلىك ساراپتاۋ كەڭەسىنىڭ 2018 جىلعى 24 شىلدە كۇنگى № 13 وتىرىسىندا «ءابىلقايىر حان مەن بوپاي حانىم» اتتى كىتاپ شىعارۋ جانە بوپاي حانىمنىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ىستەرى تۋرالى عىلىمي كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرۋ جوباسى تالقىلانىپ، باستامالاردىڭ ءساتتى ىسكە اسقانىن اتاپ ءوتىپ، وقىرمانداردىڭ سۇراۋى بويىنشا اتالمىش جيناق تارالىمىن ارتتىرىپ، ەكىنشى رەت باسىپ شىعارۋعا قاجەتتىلىك تۋعانىن جەتكىزدى.

ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا «قازىرگى ادەبيەتتەگى، مۋزىكا مەن تەاتر سالاسىنداعى جانە بەينەلەۋ ونەرىندەگى ۇلى ويشىلدار، اقىندار جانە ەل بيلەگەن تۇلعالار بەينەسىنىڭ ماڭىزدى گالەرەياسىن جاساۋدى قولعا الۋ قاجەتىن» جازعان بولاتىن. سونداي-اق «ەلىمىزدىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن كەڭىنەن قامتي وتىرىپ، «ۇلى دالا تۇلعالارى» اتتى عىلىمي-كوپشىلىك سەريالىق فيلمدەر شىعارىپ، تاراتۋ جۇمىستارىن جۇيەلەندىرۋ جانە جانداندىرۋ قاجەت»،-دەگەن ەدى.

وسى باعىتتا جەرگىلىكتى ن.ءجانتورين اتىنداعى مۋزىكالىق دراما تەاتر ساحناسىندا «حان كەگى» دراماسى قويىلىپ، بوپاي حانىمنىڭ كوركەم بەينەسى سومدالدى. سونىمەن قاتار XVIII عاسىردىڭ كورنەكتى سۋرەتشىسى دجون كەستل سالعان سۋرەتى نەگىزىندە پورترەتى جاسالدى.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا وڭىرلىك جوبالىق ءوفيسى مەن وڭىرلىك ساراپتاۋ كەڭەسى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردى قولعا الىپ، كەڭەسكە سالىپ، ساراپتاپ، ناتيجەسىندە بۇگىنگى «ءابىلقايىر حان مەن بوپاي حانىم» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن دە، عىلىمي كونفەرەنسيا ۇيىمداستىردى. بۇگىنگى شارانى سونىڭ جالعاسى دەۋگە بولادى.

ءپىر بەكەت اتامىزدىڭ اتاجۇرتىنداعى اقمەشىت تاريحي ورىننىڭ يمامى يسلام قاجى مىرزابەك ۇلى اعامىزدىڭ تىنىمسىز ىزدەنىسى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جارىق كورگەن بۇل جيناق ءقازىردىڭ وزىندە وقىرمانداردىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعانىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.

جيىن بارىسىندا كەلەسى ءسوزدى كىتاپ اۆتورى، بەكەتتانۋشى، بوپايتانۋشى، اقمەشىتتەگى بەكەت اتا مەشىتىنىڭ يمامى، يسلام قاجى مىرزابەك ۇلى الىپ، ءوزىنىڭ ماماندىعى فيزيكا-ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولا تۇرا، ءابىلقايىر مەن بوپاي حانىم تاريحىن زەرتتەۋگە كەلۋىنە سەبەپ بولعان، ومىرىندە ەرەكشە ورىن العان ءبىر وقيعا تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى.

«2015 جىلى «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل» شاراسى اياسىندا اقتوبەدەن 632 شم، تورعاي قالاسىنان 80 شم قاشىق جەردەگى «حان مولاسى» باسىندا وتكەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى اسقا قاتىستىم. سول استان قايتىپ كەلە جاتىپ، وزگەشە ءبىر ويعا قالدىم. ءابىلقايىردىڭ جاتقان جەرى بەلگىلى، ول تۋرالى بىرنەشە مونوگرافيالار، كىتاپتار جازىلعان. ءبىراق ونىڭ تۇلعاسى ۇزاق جىلدار ءوز دارەجەسىندە تاريحي باعاسىن الا الماي، شىندىقتىڭ بۇرمالاۋعا ۇشىراعانى بەلگىلى. ايتەۋىر اقىرىندا سەمەيلىك تاريحشى عالىم امانتاي ءيسيننىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ۇلى تۇلعا نەگىزسىز جاعىلعان كۇيەدەن تازارىپ، تولىق اقتالىپ شىقتى.

ال بوپاي حانىم تۋرالى دەرەكتەر وتە از. ورىس تاريحي جازبا دەرەكتەرىندە كوپ جازىلعانىنا قاراماستان قازاق اراسىندا تانىمال بولمادى. ءبىز سونىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا، ۇلتتىڭ ۇلى انالارىنىڭ ءبىرى، اسا كورنەكتى تاريحي تۇلعا، ايگىلى قوعام قايراتكەرى، بوپاي (ءباتيما) اپامىزدىڭ باسىنا زيارات ەتىپ، وتكەن كەتكەن تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ماقساتىندا رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسى، ەلەك اۋدانى، دميترييەۆكا سەلوسىنان 30 شم جەردەگى اسكەري-ايلاققا ارنايى ساپار شەكتىك»،-دەدى يسلام مىرزابەك ۇلى.

«ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ەرلەرمەن بىرگە ۇلى ايەلدەر دە بولعان. سولاردىڭ تاريحي تۇلعاسىن ۇرپاققا تانىتۋىمىز كەرەك»،-دەگەن يسلام قاجى بۇرىن ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىك كورسەتكەن ءاليا مەن مانشۇك ەسىمدەرى عانا ايتىلىپ، جاۋمەن ولاردان كەم ايقاسپاعان ۇشقىش حيۋاز دوسپانوۆانىڭ اتى كوپ ايتىلماعانىن، سول سەكىلدى ەندى، ءوزى مۇرىندىق بولىپ وتكىزىلگەن بىرنەشە شارا ناتيجەسىندە عانا بوپاي حانىم اتى كەڭىنەن اتالا باستاعانىنا توقتالدى.

«اتىراۋدان استاناعا دەيىن جاياۋلاپ ءجۇرىپ، جەرگىلىكتى تەلەارنالاردان سويلەپ، وزىمشە بوپايدى تانىتۋعا ۇلەس قوستىم. سونىڭ جەمىسى بولار، تۇرىكمەنستان-بولاشاق تەمىرجولى بويىنان بەكەت اتى، وزەن قالاسىنان، ءتۇپقاراعان اۋدانىنان كوشە اتى بەرىلدى. بۇنىڭ ءبارى — ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز.

وسى كۇنى توميريس پەن زارينادان باستاپ، بوپايعا دەيىن جانە ونىڭ سىڭلىلەرى تۋرالى دەرەكتەر جيناپ ءجۇرمىن. وسى تاقىرىپ «تۇرىك الەمى» باسىلىمىندا باستاۋ الىپتى سوعان قاتتى قۋاندىم.

جاسىم جەتپىس بەستە، عاسىرلار بويى تاريحي قۇجاتتاردا ساقتالىپ كەلگەن بوپايدىڭ اتىنىڭ رەسپۋبليكا كولەمىندە كوپشىلىككە تانىمال بولىپ، تاريحي تۇلعا رەتىندە مويىندالۋىنا قوسقان مىسقالداي ۇلەسىم بولسا ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەتىنىمدى جاسىرمايمىن»،-دەپ اعىنان جارىلدى اۆتور.

تاريحتان بىلۋىمىزشە، بوپاي حانىم ەل باسقارۋ ىسىندە ءابىلقايىر حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ءارى اقىلشىسى بولىپ، ىشكى جانە سىرتقى ماسەلەلەردى شەشۋگە اتسالىسىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. ءابىلقايىر حاننىڭ بوپاي حانىمنان تۋعان بەس ۇلى – نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق، قوجاحمەت، ءادىل سۇلتانداردىڭ ۇشەۋى – نۇرالى، ەرالى، جانە ايشۋاقتىڭ اكە جولىمەن كوپشىلىك قولداۋىمەن حان بولىپ سايلانۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى.

نەمەرەلەرى ءپىرالى، شەرعازىلاردىڭ اتا جولىن ابىرويمەن جالعاستىرۋىنا ۇلى اناسىنىڭ يگى ىقپالى بولعانى ءسوزسىز. سوندىقتان بوپايدىڭ ازاماتتىق، قايراتكەرلىك تۇلعاسى، اسىل انا رەتىندە تاربيەلىك ونەگەسى – ۇلتقا ماقتانىش، ۇرپاققا ۇلگى. ونىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قىزمەتىن ناسيحاتتاۋ كەلەشەكتە دە جالعاسىن تابا بەرۋگە ءتيىس. مۇمكىنشىلىك بولىپ جاتسا، ونىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ قويساق جاقسى بولار ەدى دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

ۇزاق ۋاقىتتان بەرى بەكەت اتانىڭ ءومىر دەرەكتەرىن جيناپ، حالىققا ۇسىنۋ جولىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن يسلام قاجى مىرزابەك ۇلى الداعى – 2020 جىلى ءپىر بەكەت اتا مىرزاعۇل ۇلىنىڭ تۋعانىنا 270 جىل تولاتىنىن، ۇلى تۇلعاعا ارنالعان شارالاردىڭ دايىندىعىن قازىردەن باستاپ كوپ بولىپ جۇمىلا ۇيىمداستىرۋعا شاقىردى.

سونىمەن بىرگە اتانىڭ ۇرپاعى تۋعانىنا – 170 جىل تولاتىن امانباي اۋليەنىڭ اتىن ۇلىقتاۋ، اس بەرۋ ساۋاپتى ءىس بولماق. 2009 جىلى امانباي اتا تۋرالى كىتاپ شىعاردىم، سونى وڭدەپ قايتا شىعارۋ ويىمدا بار،-دەپ ءوزىنىڭ الداعى جوسپارلارىمەن ءبولىستى.

ەل اعالارى اتىنان سالامات نۇر ۇلى ءسوز الىپ، ەلدىك شارانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن كىتاپ اۆتورىنا شىعارماشىلىق تابىس، دەنساۋلىق تىلەدى. «بۇنداي ەل ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ساۋاپتى ءىستى قولعا الىپ، ءبىرقاتار شارالار وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن يسلام مىرزابەكۇلىنا العىسىمىز شەكسىز، ءبىراق، بوپايدىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ قايتا جەرلەۋ – ەل بولىپ ويلاساتىن شارۋا. سەبەبى امانات ايتىلىپ قويىلسا، ءسوز بولەك. جەرلەنگەنىنە 325 جىل بولعان، پالەن جىل سىناق وتكەن اسكەري ايلاقتا جاتقان مۇردەنى قوزعاۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما ەكەن؟ ونىڭ «دەمىم ۇزىلگەن جەرگە قويىڭدار» دەگەن ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بولعانىن بىلەمىز.

ال تۇرپاتىن جاساۋ — ەلدە بار ءداستۇر. توپىراق اكەلىپ باقاشىعا قويعانىڭ – وتە ساۋاپتى شارۋا بولدى. بۇل تۋراسىندا ەل ءۇشىن ۇلكەن ءىس بىتىرگەن ادامسىڭ. بوپاي سەكىلدى ۇلى تۇلعانىڭ جاتقان جەرى، ونىڭ ومىر-دەرەكتەرى قازاقتىڭ ۇلكەن تاريحىنان حابار بەرەدى. ول تەكتى تۇقىمنىڭ قىزى، اتاقتى باتىرلاردىڭ ۇرپاعى. تاريحي تۇلعا. كىتابىڭدا نە نارسەنى بولسا دا اسىرىپ جازبايسىڭ، شىندىقتان اۋىتقىمايسىڭ. سونىڭ ۇنايدى. قالامىڭ مۇقالماسىن، تالابىڭ تاسي بەرسىن! امان ءجۇر!-دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى.

سارعا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، ارداگەر رىسباي دۇيسەنوۆ يسلام قاجىنىڭ ەل قورعاعان باتىرلارعا، تاريحي تۇلعالارعا ءارقاشان قامقور بولىپ جۇرەتىن ۇلكەن جۇرەكتى ازامات ەكەنىن، «ەل قورعاعان ەسەك مەرگەن» اتتى كىتاپ شىعارۋعا قول ۇشىن بەرگەنىن ايتىپ، اۆتورعا شىعارماشىلىق تابىس، دەنساۋلىق تىلەدى.

جيىن سوڭىندا سالامات نۇر ۇلى قاتىسۋشىلارعا بەكەت اتانىڭ بۇگىنگى كۇنى بەلگىلى 5 مەشىتى بار ەكەنىن، نەگىزىندە 7 مەشىتى بولعانىن ايتىپ، اتانىڭ مەشىتتەرى جەتىقاراقشى جۇلدىزى پىشىنىندە ورنالاسقانىن جەتكىزدى.

ودان بولەك بىرنەشە جەردە ناماز جايى بولعانىن، توبىقتىداعى مەشىتتىڭ سول دارەتسىز ادام اياعى باسپاعان، تازا ورىن – ناماز جاي ۇستىنە سالىنعانىن، ول جەردە اتانىڭ 5 رەت ناماز وقىعانىنى تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تىڭ مالىمەتتەر بەردى.

-مىنە وسىنىڭ ءبارىن كوپ بولىپ انىقتار بولساق، بەكەت اتامىزدىڭ 270 جىلدىق اسىنا ۇلكەن سىي بولار ەدى،-دەپ اياقتادى ءسوزىن ارداگەر اقساقال.

شارا سوڭىندا يسلام مىرزابەك ۇلى اۋدان، قالا باسشىلارىنا «ءابىلقايىر مەن بوپاي حانىم» كىتابىنىڭ 3 داناسىن ءوز قولىمەن سىيعا ۇسىندى.

ءابىلقايىر مەن بوپايدىڭ تاريحى – ءبىزدىڭ تاريحىمىز. سوندىقتان بۇل تاريحقا بەيجاي قاراۋعا بولمايدى. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، يسلام قاجى اعانىڭ كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن ءبىر ارمان – بوپاي حانىمعا ەسكەرتكىش ورناتۋ. بۇل يگى ماقسات ءبىر يسەكەمنىڭ ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ تىلەگىنە اينالىپ، بوپاي اپامىزدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى اقتاۋ قالاسىنىڭ كورنەكتى جەرىنەن بوي كوتەرەرىنە بەك سەنەمىز.

ءۇمىت جالەكە