قازاق ەلى الداعى بەس جىلدا ميگرانتتارعا ابدەن تاۋەلدى، سىرتتان كەلگەن جۇمىس كۇشىنە كىرىپتار مەملەكەت اتانۋى ءمۇمكىن. بۇعان قوسا، ەلدەگى «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ىزدەگەن» جاستارىمىزدىڭ دا سىرت ەلدەرگە ءناپاقا ىزدەپ كەتۋ ءۇردىسى جيىلەيدى. سەبەبى ءقازىردىڭ وزىندە ەلدە جۇمىسسىزداردىڭ شىنايى دەرەگى رەسمي دەرەكتە كورسەءتىلگەننەن ەكى ەسە جوعارى. «ناق ءقازىر ەلىءمىزدە ەكى ادامنىڭ بىرەۋى جۇمىسسىز ەكەنى ەسەپتەلىپ وتىر.
بۇل ءبىر جۇمىسشىعا، ءبىر جۇمىسسىزدىڭ بارىن ايعاقتاسا، بەس-التى جىلدا جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەستىڭ باعىتىن وزگەرتپەسەك، ءۇش ادامنىڭ ەكەۋى جۇمىسسىز قالىپ ياعني حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىءسى جۇمىسسىزدىق سيندرومىنا ۇشىراۋى ءمۇمكىن» دەيدى ماماندار. سوندىقتان "بارومەتر" تالداۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارىنىڭ پايىمداۋىنشا، بولاشاقتا قازاقتى ءناپاقاسىز قالدىرماۋىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىك ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانۋى كەرەك. ال ول قانداي شەءشىمدەر بولۋى قاجەت؟ ماسەلەنى شەشۋءدىڭ تەتىگىن الدىمەن قاي سالادان باستاعانىمىز ءجون؟ ەندى وسىنى ساراپتالىق.
الدىمەن دەنساۋلىقتى تۇزەۋ كەرەك
بولاشاقتا ءبىز جۇمىسسىزدىق فەنومەنىنەن شىعار جولدى ايشىقتايمىز دەسەك، الدىمەن دەنساۋلىعىمىزدى تۇزەگەنىمىز ابزال. بۇعان قاتىستى دەرەكتەردى كەلتىرسەك، ماسەلەن، ەلىمىزدە 2015 جىلدان بەرى دەنساۋلىق سالاسىنا ءبوءلىنگەن قارجى 10 ەسەگە وسكەن. ءبىراق قازاقستان الەم بويىنشا دىمكاس ەلدەرءدىڭ الدىڭعى ساپىن ءالى دە قۇراپ تۇر. ال تمد ەلدەرى بويىنشا، قاتەرءلى ىسىك، قانت ديابەتى، جۇرەك اۋرۋى ءتارىزدى دەرتتەردى اۋىزدىقتاۋدا دەرتتى ەمدەپ جازۋدا رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا، قىرعىزستان بىزدەن وق بويى وزىپ تۇر.مۇنداي دەرەكتەردى العا تارتقان ساراپشىلارىمىز دەرتتى حالىقتىڭ جۇمىسقا قابىلەتسىزدىگى دە باسىم بولاتىنىن ۇمىتپاۋدى باسا ايتىپ وتىر.
«دەنساۋلىق سالاسىنا قاتىستى جاعىمسىز جايتتاردى ەكشەلەپ، سول ماسەلەنى شەءشىپ الماي، حالىقتىڭ جۇمىسقا قابىلەتىن ارتتىرا الماسىمىز انىق. وسى سالاعا ءبوءلىنىپ جاتقان قارجى جىل سايىن ءوسىم بەرىپ وتىرادى. دەمەك، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا سالىنعان قارجى ءوزىن-وزى اقتاۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز الدىمەن دەنساۋلىقتى تۇزەۋدەن باستاماساق، حالىقتىڭ ءوسىمى جايلى دا اۋىز اشا الماي قالامىز. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە دەموگرافيالىق كورسەتكىش اناعۇرلىم ءوسىم بەرمەي وتىر. بۇل كۇنى ەرتەڭ ءوسىم بولماسا، ەڭبەككە ءقابىلەتتى ادامداردىڭ دا قارتايا بەرەءتىنىن كورسەتەدى. قازىردە بەيرەسمي دەرەكتەر ەلدەگى جۇمىسسىزدىق سانىنىڭ كورسەتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەردەن ەكى ەسە جوعارى ەكەنىن ايقىندايدى. بولاشاقتا بۇعان قاتىستى سالماقتى شەشىمدەر قابىلدانۋى كەرەك. حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن مەديسينالىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەءتىنىڭ ساپاسى ارتۋى قاجەت. الەۋمەتتىك قىزمەت تۇرلەرىن جەتىلءدىرگەءنىمىز ءجون. ءوزىڭىز بىلەسىز، بىزدەگى ناق وسى سالالاردىڭ جۇمىسى اقساپ جاتقانى بەلگىلى. ەندەشە، الدىمەن حالىققا الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جۇيەسىن جەتىلدىرگەن ابزال،-دەيدى، «بارومەتر» ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى ارمان مۋسين.
كاسىبي جۇمىسشىلار قايدا؟
بۇدان سوڭ مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، ەلدە ۇلتتىق كاسىبي جۇمىسشى تابىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالعان ءجون.مىسالى، بىزدە ءقازىر گاستاربايتەرلەرگە قاتىستى «ارزان جۇمىس كۇشى» دەگەن ۇعىم بار. وسىعان بايلانىستى بولار، ەلگە ەنەتىن ميگرانتتاردىڭ سانى كۇن ساناپ ءوسىپ وتىر. ماماندار وسى گاستاربايتەرلەردىڭ جۇمىسىنا قاتىستى «جۇمىستارى ارزان بولسا، ولار نەسىنە ءبىزدىڭ ەلدى جاعالايدى؟ ولاردىڭ دەنى قۇرىلىستا جۇرەتىندىكتەن، ىستەيتىن جۇمىستارىنىڭ قۇنى دا قوماقتى» دەسەدى.جالپى، بۇعان قاتىستى دەرەكتەرگە ءجۇگىنسەك، 2010 جىلى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى 800 مىڭعا تارتا ميگرانتتى قابىلداپ العانى ءۇشىن حالىقارالىق كوشى-قون ۇيىمى الەمدەگى «ميگرانتقا مەيىرىم تانىتقان» ەلدەرءدىڭ الدىڭعى ساپىنا قوسىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. ال سىرتتان اعىلعان جۇمىس كۇشىنىڭ ءدۇمءپۋى وسىنداي بولعاندا ءبىز قالايشا ۇلتتىق كاسىبي جۇمىسشى كۇشىن قالىپتاستىرا الامىز؟
بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم اتامۇرات شامەنوۆ:
« ءقازىر بىزدە قاراپايىم عانا قۇرىلىس ماماندارى تاپشى. كاسىبي قۇرىلىسشى، دانەكەرلەۋشى، سىلاقشى دەگەندەر مۇلدە جوق دەسە دە بولادى. ءبىزدىڭ قازاق ءۇي سالدىرسا، وتاندىق جۇمىس كۇشىنە جۇگىنبەيدى. بىردەن وزبەكستان جۇمىسشىلارىنا قولقا سالادى. سوندا قازاقتىڭ قۇرىلىسىن قاشانعى وزبەك سالۋى كەرەك؟ ءبىر ەسكەرەتىنى، سول وزبەك اعايىندارعا ءۇي سالدىرتقىڭ كەلىپ، ارزان باعا ۇسىنساڭ دا دەرەۋ كەلىسىم بەرەدى. ويتكەنى ولار قۇرىلىس ماتەريالدارىن ۇنەمدەپ، ساپاسىز قىزمەت كورسەتىپ، قاجەت بولسا، ۇيگە قاجەتءتى دەپ الىنعان قۇرىلىس ماتەريالىنىڭ 80 پايىزىن ساتىپ جىبەرىپ، ءبىر كورگەنگە جاپ-جاقسى باسپانا تۇرعىزىپ بەرەدى. ءىرى قۇرىلىس ورىندارىندا دا جۇرگەن سول وقىماعان، ءبىلىمى جوق قۇرىلىسشىلار. وسىدان بارىپ سالىنعان قۇرىلىس قايدان ساپاسىز بولمايدى؟ قايدان ساپا بولادى؟ ال اڭقاۋ قازاق قۇرىلىسىنىڭ تەز بىتكەنىنە قۋانىپ، ارتىنان ساپاسىز قۇرىلىستى قايتا جوندەپ، ەكى-ۇش ەسەگە شىعىندالىپ جاتادى. سىرتتان كەلگەن جۇمىس كۇشىنىڭ ماقساتى – ساپالى قىزمەت كورسەتۋ ەمەس، قالتاڭىزدى قاقشۋ. بىزگە وسىنى ەسكەرەتىن كەز جەتتى. ولاردىڭ ەلىمىزگە كەلىپ تاۋىپ جاتقان تابىسى قوماقتى. سوندىقتان زاڭدى قاتايتۋ كەرەك. قولدانىستاعى زاڭدى قاتايتپاساق، ميگرانتتاردان تازارا المايمىز. نەگىءزىندە، قازاقتى جۇمىسسىزدىقتان الىپ شىعۋدىڭ ەڭ توتە جولى – كاسىبي-تەحنيكالىق ۇلتتىق جۇمىس كۇشىن پايدالانۋ. ول ءۇشىن بۇرىنعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەردە جاستاردى وقىتۋدى قولعا الىپ، قازاققا ورتا كاسىپتى مەڭگەرتۋگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا كۇش سالىنۋى كەرەك»،- دەدى.
قازاقتى «جالقاۋ حالىق» دەگەنمەن كەءلىسۋگە بولمايدى
نەگىزىندە، جۇمىسسىزدىق تۋرالى ءسوز ەتكەندە، ءقايسىبىر قاۋىمنىڭ «قازاقتىڭ ءوزى جالقاۋ، حالىق ءوزى تىربانىپ ەڭبەك ەتكىسى كەلمەيدى. حالىق نارىققا بەيىمدەلە الماي وتىر» دەسكەن پىكىرلەردى وربىتەدى. دەگەنمەن «بۇل جەردە حالىقتىڭ الدىنداعى مەملەكەتتىڭ بورىشى ۇمىت قالماۋى كەرەك» دەسەدى ماماندار.
«ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىقتىڭ ءومىر سۇرەتىن ايماقتارى قولايلى جانە قولايسىز ايماقتار بولىپ بولىنەدى. ونىڭ ءبىرى ەگىنى بىتىك، سۋلى-نۋلى جەرلەر بولسا، ەندى ءبىر ايماق – قۋارعان، ءشول جانە شولەيت جەرلەر. ول جەرلەر – جاتقان ءبىر قۋ دالا. وسى ايماقتاردا حالىق تۇرىپ جاتىر. سول حالىقتىڭ ىشەرگە سۋى جوق، مالىنىڭ جەيتىن ازىعى جوق، ازىعى ءوز الدىنا، مالدىڭ باسىن كوبەيتەيىن دەسە، ونى ورىستەتىپ جاياتىن جايىلىمى جوق. مىنە، جاعداي قانداي! اقش-تا، كانادادا، باسقانى قويعاندا، «بىزدەن دامۋى ارتتا قالدى، عىلىمى جەتىلمەدى» دەپ، ءبىز مۇرىن ءشۇيىرىپ، مەنسىنبەيتىن وڭتۇستىك افريكادا قۇنارسىز، سۋى تاپشى، ءنارسىز جەرلەردە تۇراتىن جاندارعا جالاقىسىنا قوسا، ۇستەمە تولەماقى تولەنىپ تۇرادى. بۇل ءۇردىس جاعدايى تومەن دەڭگەيدەگى ءۇندىستاننىڭ وزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر. بۇل – بىزگە ساباق بولاتىن دۇنيە. قاءزىر قازاققا قويىلاتىن باستى ايىپتاردىڭ ءبىرى – قازاقتى «جالقاۋ حالىق» دەيدى. مۇنىمەن كەلىسۋگە بولمايدى. ءومىر ءسۇرۋىنە قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىقتى جالقاۋ دەۋگە بولمايدى. قۇزىرلى ورىندار بۇل ءماسەلەنى مىقتاپ ويلانىپ، حالىقتىڭ الدىنداعى بورىشىن ۇمىتپاۋى كەرەك. ىشكى ميگراسيا ماسەلەسىن وڭتايلى ويلاستىرىپ، ءشول جانە شولەيت ايماقتا تۇراتىن، قولايسىز اۋىلداردى مەكەن ەتكەن حالىققا جۇمىس ىستەيتىن ورىندار، وندىرىستەر اشىلۋى كەرەك. بولاشاقتا حالىقتى بولاشاعى بار ەلدى مەكەندەرگە اۋىستىرۋ ءىسىن جەدەلدەتكەن ءجون. ولاي ەتپەسەك، 5-6 جىلدان سوڭ، شىنىمەن دە، بۇقارانىڭ جۇمىسسىز قالۋى ۇدەيدى. مەملەكەتتىڭ ناق ءقازىر الاڭداۋى ءتيىس ءدۇنيەسى وسى بولۋى كەرەك»،-دەيدى اتامۇارت شامەنوۆ.
مىنە، وسىلايشا، ءقازىر جەرىءمىزدىڭ 67 پايىزى – ءشول جانە شولەيتتى ايماقتار. بۇلاردى عىلىم ءتىلىندە «ادامنىڭ كۇن كورىسىنە مەيلىنشە قولايسىز ايماقتار» دەيدى. «ونەركاسىپ دامىتپاق تۇگىل، ول اۋدانداردا كۇن كورۋ – تاۋقىمەت» دەپ ەسەپتەيءتىنىن العا تارتقان ماماندار، كەلەشەكتە اتقارۋشى بيلىكتىڭ باس اۋىرتار ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – وسى ىشكى ميگراسيانى دا جۇيەلەۋ ەكەنىن باسا ايتۋدا.
اۆتورى: قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ