جادىنا سەنگەن قازاق جۇرتىنىڭ تاريحى تەك جات جۇرتتىقتاردىڭ قولىمەن جازىلىپ، سولاردىڭ كوزقاراسىمەن سانامىزعا سىڭگەنى – بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى ايتىپ جۇرگەن شىندىق. ونى اشىپ ايتپاي، ارينە، اقيقاتقا كوزىمىزدى جەتكىزۋ دە قيىن بولماق. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى دا وسى قاتارداعى ۇشىعى ەندى شىعىپ، جاڭاشا قارالا باستاعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ءبىز مەكتەپتەگى تاريح وقۋلىعىنان قازاق حاندىعىنىڭ ومىرگە كەلۋىن كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىعۋى نەگىزىندە قۇرىلدى دەگەن اقپاراتتى عانا بىلدىك. بىلە-بىلسەك قازاقتىڭ قازاق بولۋى وسىدان باستالىپ تۇر، ال ءبىز ونى رەنجىپ اۋا كوشكەن ەكى-ۇش ءجۇز قازاق سولاي ەل بوپ كەتىپتى دەگەن دارەجەدە عانا ءتۇسىنىپ، جانە ءتۇسىندىرىپپىز. ەلدىگىمىزگە وسىنشا جەڭىل قاراۋ ارقىلى ءبىز بابالار ارقالاعان ۇلى ارماندى، ۇلى مىسسيانى تابانعا تاپتاپ جاتقان جوقپىز با؟

ءسال ارىدەن قوزعايىق، ەرتىستەن ەدىلگە، ەدىلدەن دۋنايعا، ودان دا ارىگە سوزىلعان كەڭ-بايتاق التىن وردا يمپەرياسىن شىڭعىس ۇرپاقتارى ورناتقان يدەيالوگيا ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ۇستاپ تۇردى. وزبەك حان تۇسىندا كۇشەيە تۇسكەن بيلىك پەن بىرلىك بەردىبەك حانعا كەلگەندە ءۇزىلىپ تىندى. ودان كەيىن بىتپەيتىن تالاس-تارتىس. كەيىن، وردا ەجەننەن تاراعان ورىس، توقتامىس، باراق حاندارداندىڭ قازاسىنان سوڭ، 1428 جىلى جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شيباني اۋلەتىنەن شىققان 16-17 جاستارداعى ءابىلحايىردى 92 باۋلى وزبەكتىڭ رۋ باسى، بي-سۇلتاندارى بيلىككە اكەلەدى. وندا دا باياعى شىڭعىستىق يدەيالوگيا السىرەگەن تۇستا، «ءوزىمىز بيلەپ-توستەۋگە، ايتقانىمىزبەن جۇرگىزۋگە بولار» دەپ ۇمىتتەنىپ، قۋىرشاق حان رەتىندە اكەلەدى. باستاپقى كەزدە ەلدىڭ، قولباسى، سۇلتانداردىڭ قولداۋىمەن ءبىرتالاي جەڭىستەرگە جەتىپ، ەل ىرگەسىن نىعايتىپ، بۇكىل شىعىس دەشتى قىپشاقتى وزىنە قاراتقان ءابىلقايىر بيلىككە شىنداپ كىرىسەدى. 1446 جىلدان كەيىن كورشى ەلدەردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا ەمەس، توناۋ ماقساتىندا شابۋىلدار جاساپ، مول ولجا الىپ قايتاتىن ادەت تابادى. مىنە وسىدان بارىپ ەل كوڭىلى سۋيدى. وقاس بي ولگەن سوڭ، نوعايلار بولىنە كوشىپ كەتەدى. 1457 جىلى قالماقتار شاپقىنشىلىق جاساپ كىرىپ، ەلدى توناپ كەتەدى. وسىدان كەيىن ونسىز دا نارازى وردا ەجەن ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەكتى باس قىلىپ، قول استىنداعى ەلىمەن ءبولىنىپ كەتەدى.

بۇرىن-سوڭدى قازاق دالاسىندا بولعان كۇرەستەرگە كوز جىبەرسەك كوپشىلىگى جەر مەن ەلدىڭ بىرلىگى ءۇشىن بولادى ەكەن. سوناۋ عۇنداردىڭ مودە قاعاننان تارتىپ جەرگە دەگەن ىقىلاستىڭ بولەكتىگىن بايقايمىز. ال جەر كۇشتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ، ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى نەگىزى. شىڭعىستىڭ جورىعى دا تەك جالپى تۇركى-مونعولدى بىرلىككە كەلتىرۋ، كەڭ-بايتاق تۇرىك دالاسىن تۇتاس كۇيگە كەلتىرۋ بولدى. ونى شاپقىنشى، جاۋ قىلىپ كورسەتۋ دە وزگە جۇرتتىڭ ارام پيعىلىنان ەكەنىن اڭعارىپ جاتقانىمىز بۇگىن. سول شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ۇلىسىنداعى وردا ەجەن بيلەگەن اق وردا قازىرگى قازاقستان جەرىن تۇتاستاي الىپ جاتقان دەيدى تاريحي دەرەك. قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك وردا ەجەننەن تارايدى. ەندەشە بابادان ميراس قالعان ۇلى دالانى قايتا قولعا كەلتىرۋ، ءبىر تۇتاس بيلەۋ – كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ىشكى مۇراتى بولعان ەدى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. دەگەنمەن دە ەكى سۇلتاننىڭ سوڭىنان ەرگەن ەلدى ۇيىتقان نە بولدى ەكەن، دەيتىن سۇراق تۋادى.

«قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى» اتتى قازاق حاندىعى تۋرالى تۇڭعىش مونوگرافيانىڭ اۆتورى بەرەكەت كارىبايەۆ وسى ەڭبەگىندە حاندىقتىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرىن جان-جاقتىلى زەردەلەپ، ءتۇرلى دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەردى ۇتقىر پايدالانىپ، وتە ادەمى قورىتىندىلار شىعارادى. اۆتور قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى ارالىقتا «قازاق» ءسوزىنىڭ ەشبىر ەتنيكالىق ماعىنا بەرمەگەنىن دەرەكتەر ارقىلى دالەلدەيدى. ولاي بولسا، «قازاق حاندىعى» دەگەن تۋدىڭ استىنا جينالۋ پروسەسى قالايشا وسىنشا وڭاي جۇزەگە استى؟ ءيا، عاسىرلار بويعى ەتنوگەنەز نەگىزىندە بىرىگە باستادى دەرسىز. اۋەلى 92 باۋلى قىپشاق اتالعان جۇرت، كەيىن 92 باۋلى وزبەك دەپ تە اتالدى. بۇلار دا ەتنوگەنەز پروسەسىنىڭ نەگىزى. ءبىراق قازاقتاي بولا العان جوق، ءبارى ءبىر ءبولىنىپ كەتتى.

ءبىز جوعارىدا كوشپەندى جۇرت ءۇشىن جەردىڭ قانشاما ماڭىزدى ەكەندىگى تۋرالى اتاپ وتتىك. ەندى اسان قايعى اڭىزىنا كەلەيىك. قازاق دالاسىنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارماڭىز، بارلىق جەر تۋرالى اسان قايعى ايتىپتى، اسان قايعى وسىلاي دەپ اتاپتى دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر دەرلىكتەي بار. بۇل اڭىز قازاق بار جەردىڭ بارىندە بار. ءبىز وتكەن عالىمدارىمىزدىڭ ىزىمەن وسى اڭىزداردى «اسان ايتىپتى» قىلىپ قازاق ءوزى شىعارىپ العان دەپ ەسەپتەيمىز. العاش اسان قايعىنىڭ اڭىزدارى قاعازعا تۇسكەن مەزگىل XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالادى. قانشاما عاسىردان بەرى بۇزىلماي، كۇزەلمەي جەتكەن قيسسا-داستاندارىمىزدىڭ، اڭىز-ەرتەگىمىزدىڭ بار ەكەندىگى بارشاعا ايان، ولاي بولسا ءوزى تۇرعان جەرگە بايلانىستى قاراپايىم عانا ءبىر اڭىزدىڭ ءوشۋى نەمەسە جالعاننان جاسالۋى جادى مىقتى، تەك قانا سوعان سەنىپ شەجىرە جالعاعان حالىق ءۇشىن بولماۋعا، بولسا كەشىرىلمەۋگە ءتيىستى قۇبىلىس. مۇمكىن تىلدىك وزگەرىستەرگە ۇشىراعان بولار، ءبىراق نەگىزگى تۇلعاسى ساقتالدى ەسەپتەۋىمىزگە بولادى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشى، تاريحشىلار جالپى قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسىن زەرتتەي كەلە، تۇپكى اتالارىنىڭ ءومىر سۇرگەن مەزگىلىن تەك قازاق حاندىعى قۇرىلعان جىلداردان باستايتىندىعى انىقتاعان. ياعني ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق دەگەن ادامدار قازاق حاندىعى كەزىندە ءومىر ءسۇردى دەگەنگە كەلەدى. ال تاريحي دەرەكتەر بۇل رۋلاردىڭ ودان نەشە عاسىر بۇرىن قالىپتاسىپ، وسىپ-وركەندەگەنىن دالەلدەيدى. وندا قالاي؟ تاريحشى، ەتنوگراف جامبىل ارتىقبايەۆ قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسىن، ءۇش ءجۇز اڭىزىن قازاق حاندىعىنا ۇيىستىرعان يدەيالوگيا رەتىندە قارايدى. بۇدان قازاق حاندىعى تۇسىندا بارلىق وتكەن شەجىرە ءوشىرىلىپ، جاڭا يدەيالوگيانىڭ نەگىزىندە جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. تەك ول قالاي، قانداي جولدارمەن جۇزەگە استى، قالاي پايدا بولدى؟

ءۇشىنشى، ەندى اسان قايعىنىڭ ءومىربايانىنا نازار سالايىق. ول تۋرالى بىزگە جەتكەن مالىمەتتەر تىم قىسقا، اسان التىن وردا حانى ۇلۇع-مۇحاممەد حاننىڭ ءبيى بولعان، XV عاسىردىڭ 20 جىلدارىندا ۇلۇع-مۇحاممەد تاقتان تايدىرىلعاندا ونىمەن بىرگە كەتەدى. قازان حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان ۇلۇع-مۇحاممەد شامامەن 1440 جىلدارى قايتىس بولادى. ودان كەيىن اسان قايعى ەلىنە قايتىپ كەلىپ، كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ ماڭىندا بولادى.

ءتورتىنشى، ەلدىگى بەكەم، جەرى تۇتاس ءبىر جۇرت بولۋ، ماڭگىلىك ەل بولۋ – تۇركىنىڭ مۇراتى ەدى دەدىك. بارلىق قاندى قىرعىندار، ۇلكەن جورىقتار وسى تۇتاستىق ءۇشىن بولىپتى. ءار داۋىردە ونى ءار بىرەۋ باستاپتى. شىڭعىس تا سول مۇراتتىڭ ءبىر ۇلى تۋ ۇستاۋشىسى ەكەن. ودان كەيىنگى جوشى ۇلىسى، بەردىبەككە دەيىنگى باتىي اۋلەتى دە وسى بىرلىك ءۇشىن تەر توگىپتى. الايدا بۇل كۇرەس تە ساتسىزدىككە ۇشىراپتى، ودان كەيىنگى دامىلسىز تالاس، بيلىككە كەلگەن شيباني اۋلەتى دە بۇل مۇراتقا تۇتقا بولا الماپتى. ەل ءقادىرىن، جەر ءقادىرىن بىلمەپتى. مىنە وسىدان بارىپ تاڭداۋ وردا ەجەن ۇرپاعىنا كەرەي مەن جانىبەككە ءتۇسىپتى.

بەسىنشى، اساننىڭ «قايعى» اتالۋى تۋرالى اڭىز بەن، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تۋرالى اڭىزعا قاراڭىز. ەكەۋىندە دە اققۋ بەينەسىندەگى پەرى قىزى بار. اسان سول پەرى قىزىنان قاپىدا ايىرىلىپ قالىپ، سودان قاسىرەت شەگىپ، «قايعى» اتانادى. ال ءۇش ءجۇز تۋرالى اڭىزدا اقارىس، بەكارىس، جانارىس وسى اققۋ-قىزدان تارايدى. بۇل ۇشەۋىنەن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى.

ولاي بولسا ءبىز مىناداي قورىتىندىعا كەلەمىز. كوشپەندى جۇرتىنىڭ ۇلى مۇراتى – وسىناۋ ۇلى دالانى (ياعني بارشا تۇركى جۇرتىنىڭ اتا-مەكەنى بولعان قازىرگى قازاق دالاسىن) تولتىرعان، بىرلىگى بەكەم، كۇشى مىعىم، ومىرشەڭ «ماڭگىلىك ەل» قۇرۋ. وسى مۇراتتى ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا قىلىپ قالدىرىپ وتىرادى. التىن وردانىڭ شىعىس بولىگى كوك وردانىڭ (كەي دەرەكتەردە اق وردا) قۇرىلۋى دا وسى مۇراتتىڭ جالعاسىن تابۋى. وردا ەجەن ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ دە وسى كۇرەس جولىنا ءتۇسۋى اتا مۇراتى ءۇشىن. ءبىراق جالپى جۇرتتى ۇيىستىراتىن يدەيالوگيا كەرەك بولدى. ال بۇل يدەيالوگيانىڭ اۆتورى اسان قايعى بولدى دەمەكشىمىز. ارينە تۇپكى تەگى ارىدا جاتقانىن، قانشاما عاسىرلار بوعى تاجىريبە، ۇعىم نەگىز بولعانىن جاسىرمايمىز. جوعارىدا كەلتىرگەن ءۇش ءجۇز اڭىزى مەن اساننىڭ «قايعى» اتالۋى تۋرالى اڭىزدىڭ ۇقساستىعىن ءبىز كەزدەيسوقتىق دەپ ەمەس، وسى ۇلى يدەيانىڭ اۆتورىن ءتۇسقاپ تۇرعان يشارا دەپ تانيمىز. يدەيالوگيا بويىنشا، ءار رۋدىڭ تۋىسقاندىق، گەوگرافيادىق جاقىندىقتارىنا بايلانىستى ءۇش ءجۇزدىڭ بولگەن جانە وسى رۋلاردىڭ بارىپ قونىستانۋعا ءتيىستى مەكەن-تۇراقتارىن بۇگىنگى بىزگە جەتكەن اڭىزدىق تاسىلمەن تاڭبالاپ، ۇلەستىرگەن. وسىلايشا ءارى اكمشىلىك، ءارى اسكەري مۇمكىندىكتەر جانە تۋىسقاندىق تۇتاستىق ورناتۋ نەگىزىندە بولىنگەن، قايتادان رەتتەلگەن قازاق رۋلارى ءوز شەجىرەلەرىن قازاق حاندىعىنان باستاۋعا، اسان ايتقان اڭىزداعى جەرلەرگە جەتىپ قونىس تەبۋگە مىندەتتەلەدى. مۇندا اسان قايعىنى جيىنتىق ۇعىم رەتىندە قاراۋعا دا بولادى. وندا دا عاسىرلار قويناۋىنان قوردالانعان، تالدانعان يدەيالاردىڭ جانە اسان داۋىرىندەگى قازاق حاندىعىنا ۇيىتقى بولعان دانىشپان بابالار مەن حان-سۇلتانداردىڭ ورتاق اقىل-ويى رەتىندە. بىزگە سەنسەڭىز، مىڭ جىلدار بويى ارمان ەتكەن ۇلى مۇراتتىڭ العاشقى نەمەسە سوڭعى ءبىر تارماعى وسىلاي وىرندالادى. وعان دالەل – ءدال سول تەريتوريادا (قازىرگىمىز ءسال كىشىلەۋ بولۋى مۇمكىن) ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق دەگەن ءبىرتۇتاس ۇلت پەن قازاقيا مەملەكەتى. ولاي بولسا ەلدىگىمىزدى نەمقۇرايدى باعالاۋعا قاقىمىز جوق!

ەسبول نۇراحمەت