مۇمكىن وسىلاي ەتۋ ارقىلى جەتىمدەردىڭ كوبەيمەۋىنە توسقاۋىل بولارمىز. ايتپەسە، بالالار ۇيىندە تاستاندىلار قاتارى ارتىپ بارادى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 3321 بالا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان. ونىڭ 2270ء-ى قورعانشىلىق قامقورلىققا بەرىلگەن، 422ء-سى پاتريوناتتىق تاربيەدە بولسا، 388ء-ى وبلىسىمىزداعى بەس مەملەكەتتىك بالالار ۇيىندە تاربيەلەنۋدە. 114ء-ى جاسوسپىرىمدەر ۇيىندە تۇرىپ جاتىر، ال 76-سى بوبەكتەر ءۇيىن پانالاۋدا.

جەتىمىن جىلاتپاعان ەل ەدىك قوي. بالالار ۇيىندەگى بۇلدىرشىندەر مىنا جارىق دۇنيەگە تاعدىردىڭ تالكەگىن تارتۋ ءۇشىن كەلمەگەنى بەلگىلى. ولار دا انالىق مەيىرىمدى، اكەلىك قامقورلىقتى اڭساپ ءجۇر. كوزدەرى جاۋتەڭدەپ ءسىزدى كۇتىپ وتىر. ەگەر جاعدايىڭىز كوتەرسە، الەۋمەتتىك احۋالىڭىز مۇرشا بەرسە، بالالار ۇيىندەگى تاستاندى سابيلەردى اسىراپ الۋعا، بەيكۇنا بالاقايلارعا اتا-انا بولۋعا اسىعىڭىز!

عاليا ءجۇسىپوۆا، وقو بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى: مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ساياساتى رەسپۋبليكا بويىنشا جەتىم جانە اتا-انانىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان مەكەمەلەردىڭ سانىن ازايتۋ. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ مەكەمە بۇقاراعا ءتۇسىندىرۋ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كوپتەپ جۇرگىزۋدە. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن، بىرلەستىكتەرمەن بىرگە وتكىزەتىن «ريزاشىلىق»، «مەكتەپكە جول»، «اسىراپ الۋشىلاردىڭ كۇنى» سەكىلدى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسى ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. بالا اسىراپ الامىن دەۋشىلەرگە ۋاقىت بەرىلەدى. بالامەن ورتاق ءتىل تابىسۋعا، باۋىر باسۋعا جاعداي جاسالىپ، ارنايى پسيحولوگتار اتا-انامەن دە، بالامەن دە جۇمىس جاسايدى. كوميسسيا قۇرىلىپ، اسىراپ الۋشىلاردىڭ بالاعا جاسايتىن جاعدايى ساراپتالادى.

قازاق سالتى بويىنشا:

بالا اسىراپ الۋ ءۇردىسى قازاقتا ەجەلدەن-اق بار. نارەستەلى بولا الماعان ەرلى-زايىپتىلار اتا-اناسىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بالانى قايدان، كىمنەن اسىراپ الاتىندىقتارىن شەشەدى. قازاقتا ءسابي سۇيمەگەن شاڭىراق بالا اسىراپ السا، بەدەۋ ايەل قۇرساق كوتەرىپ، بالا تۋۋى مۇمكىن دەگەن ىرىم، سەنىم بار. مۇندايدا ولار ادەتتە، بالانى ەڭ جاقىن تۋعان-تۋىستارىنان، ياعني، قانى ءبىر، ءبىر اۋلەتتەگى باۋىرلارىنان اسىراپ الۋعا تىرىسادى. بالا اسىراپ العان اتا-انا ول سابيگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا، ەشقاشاندا وگەيسىتپەۋگە ءتيىستى. ارينە، بۇعان كەز كەلگەن وتباسى كەلىسە بەرمەيتىنى بار. ءوز بالاسىن وزگەگە تۋىسى بولعاننىڭ وزىندە بەرە قويمايتىندار كوپ. سوندىقتان دا مۇنداي جاعدايدا بالالار ۇيىنەن تاستاندى بەيكۇنا سابيلەردى اسىراپ العان ءجون.

ايگۇل قاسىمبەكوۆا، وقو ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باس مامانى

– بالا اسىراپ الۋعا نيەتتى ازاماتتار ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا ءبىلىم بولىمدەرىنە ءوتىنىش بىلدىرەدى. اكت ءتۇزۋ ءۇشىن ەكى ءوتىنىش تاستايدى. سودان ءتيىستى قۇجاتتاردىڭ ءتىزىمى بەرىلەدى. بارلىق قۇجاتتار جيناقتالعاننان كەيىن بالا اسىراپ الۋ پروسەسى جەرگىلىكتى سوتتا قارالادى. شەشىمدى سوت بەرەدى.

قازاقستان زاڭى بويىنشا:

ەلىمىزدە بالا اسىراپ الۋ زاڭى اكت بولىپ سانالادى. بۇل الگى بالا مەن ونى اسىراپ العان اتا-انانىڭ قۇقىقتىق قارىم-قاتىناسىن ايقىنداپ بەرەدى. بالا اسىراپ الۋ كامەلەتكە تولماعان بالالارعا بايلانىستى ءارى سولاردىڭ مۇددەسىنە سايكەس جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىستى. 1998 جىلعى 17 جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى قابىلدانعان-دى. ونىڭ 12 تاراۋىندا بالا اسىراپ الۋدىڭ ءتارتىبى، قۇقىقتىق سالدارى، ءتيىستى ادامداردىڭ زاڭدى مىندەتتەرى، جەكە جاۋاپكەرشىلىگى، تاعى دا باسقا ماسەلەلەر ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرىلعان. وسى زاڭ بويىنشا بالانى اسىراپ الۋ بىلايشا جۇزەگە اسىرىلادى:

1. بالانى تاربيەسىنە الۋعا تىلەك بىلدىرگەن ادامنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بالانى اسىراپ الۋ ءىسى سوتتا قارالىپ، ول ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭدارىندا بەلگىلەنگەن ەرەجەلەرگە سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى.

2. زاڭ بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولىپ سانالاتىن بالالاردى، ەگەر دە ەل اۋماعىندا تاربيەلەۋ مۇمكىندىگى بولماسا، شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ نەمەسە رەسپۋبليكا ايماعىنان تىس جەردە تۇراتىن تۋىستارىنىڭ اسىراپ الۋىنا رۇقسات ەتىلەدى.

2270ء-ى قورعانشىلىق قامقورلىققا بەرىلگەن، 422ء-سى پاتريوناتتىق تاربيەدە بولسا، 388ء-ى وبلىسىمىزداعى بەس مەملەكەتتىك بالالار ۇيىندە تاربيەلەنۋدە

2270ء-ى قورعانشىلىق قامقورلىققا بەرىلگەن، 422ء-سى پاتريوناتتىق تاربيەدە بولسا، 388ء-ى وبلىسىمىزداعى بەس مەملەكەتتىك بالالار ۇيىندە تاربيەلەنۋدە

يسلام ءدىنى بويىنشا:

اراب ەلدەرىندە دە يسلام دىنىنە دەيىن بالا اسىراپ الۋ كەڭ تارالعان-دى. اللا ەلشىسىنە (س.ع.س.) پايعامبارلىق كەلمەستەن بۇرىن وسى ادەت بويىنشا ول ءزايد بين حاريسانى اسىراپ الىپ، ونى حالىق الدىندا ءوز ۇلىم دەپ جاريالاعان بولاتىن. سودان ول حالىق اراسىندا ءزايد مۇحاممەد ۇلى دەپ اتالىپ كەتەدى. ول كەزدە اسىراپ الىنعان ۇل-قىز سول ادامنىڭ بالاسى سانالىپ، مۇراگەرى بولدى. ال حالىق يسلام ءدىنىن ۇستانعاننان كەيىن ارابتاردا اسىراپ العان بالانى ءوزىنىڭ تۋعان اكەسىنىڭ اتىمەن اتاۋ قاعيداسى ورنىقتى.

ۇلىق پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) بىلاي دەگەن: «ەشكىمى جوق جەتىم بالالاردى ءوز اسىراۋىنا العان ادام، مەنىمەن جۇماقتا ەكى ساۋساق سياقتى كورشى بولادى».

ءبىراق تا جەتىم بالالاردى اسىراپ العاندا اتا-تەگى (فاميلياسى) بار بولسا، شاريعات شارتى بويىنشا ونى ءوز اتىنا اۋىستىرۋعا بولمايدى. ولارمەن قارىم-قاتىناس جوعارىداعى اياتتا ايتىلعانداي، ءدىن باۋىر نەمەسە دوس سياقتى بولۋعا ءتيىس. جالپى، يسلام دىنىندە بالا ءسۇيۋ، سۇيمەۋ اللانىڭ بۇيرىعىمەن بولاتىن ءىس. بۇل جونىندە قۇران كارىمدە بىلاي دەپ ايتىلعان: «كوكتەر مەن جەردىڭ يەلىگى اللاعا ءتان. قالاعانىن جاراتادى. كىمگە قالاسا، قىزدار، كىمگە قالاسا ۇلدار بەرەدى. نەمەسە ۇلدار مەن قىزداردى جۇپ-جۇبىمەن بەرەدى. سونداي-اق، قالاعانىن بەدەۋ ەتەدى. كۇدىكسىز ول، تولىق ءبىلۋشى، اسا كۇشتى» («شۇعارا» سۇرەسى، 49-50 اياتتار).

ولاي بولسا، ادام بالاسىنا ۇرپاق سۇيگىزۋ، سۇيگىزبەۋ – اللانىڭ ءىسى. ۇرپاقسىزدىق – باقىتسىزدىق ەمەس، اللانىڭ سىناعى. ناعىز باقىتسىزدىق – وسى سىناقتان ءسۇرىنۋىمىز.

بالا اسىراپ الۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ ءتىزىمى:

– بالا اسىراپ الۋ تىلەگى تۋرالى جازباشا ءوتىنىش؛

– تۇرعىن ءۇي-تۇرمىستىق جاعدايىن تەكسەرۋ تۋرالى ءوتىنىش؛

– جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى؛

– بالا اسىراپ الۋعا جاقىن تۋىستارىنىڭ جازباشا كەلىسىمى؛

– دوستارىنان نەمەسە كورشىلەرىنەن كەم دەگەندە ءۇش ۇسىنىس حات؛

– جيىنتىق تابىس كولەمى تۋرالى انىقتامالار؛

– وتباسى جاعدايى تۋرالى انىقتامالار؛

– دەنساۋلىق جاعدايى، ونىڭ ىشىندە پسيحيكالىق ساۋلىعى، ەسىرتكىگە، الكوگولگە تاۋەلدى ەمەستىگى تۋرالى انىقتاما؛

– سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما؛

– تۇرعىن ءۇيىنىڭ بار-جوقتىعىن راستايتىن قۇجات؛

– بالا اسىراپ الۋعا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلۋى كەرەك.

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى