وسىدان 5 عاسىر بۇرىن جازىلعان وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ  «شيپاگەرلىك بايان» كىتابى اسا باعالى مەديسينالىق عىلىمي ەڭبەك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەمەلدى استرونوميالىق جانە فيلوسوفيالىق قۇندى شىعارما.  كىتاپتا ادام مىنەزى مۇشەل جىل بەلگىلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءارتۇرلى سيپاتتالعان. سوندىقتان وقىرمان كوڭىلىنە قىزىقتى وي سالار دەگەن نيەتپەن وتەيبويداق بابامىزدىڭ «مۇشەل  جىل بەلگىلەرىنىڭ مىنەزدەمەلىك ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى» جازعاندارىنان ءۇزىندى  بەرۋدى ءجون كوردىك.

سۋماقى (تىشقان)

مۇشەلدىك جىل سۋماقىدا جىمىسقى قۋلىق، كۇندىز ۇيكۇشىك، اشكەرە حاراكەتى از، تۇندە جاسىرمالى حاراكەتى كوپ، سۋىققولدىلىعىمەن قاراقشىلىق جەگىشتىگى مول، داۋلەت جيعىشتىعى كۇشتى. الدىدەن قورىققىش، ءالسىزدى باسىنعىش، ھالال، ھارام شيكىلى-پىسىلى تالعاۋسىز جەگەنى اس بولاتىن، وسەكسىز بولسادا ۇلاستىرمالى ايلاسىمەن ەلدى شۋلاتقىش، قىرقىستىرعىش. ار-ۇياتى از، شىمىرىكپەس، لىپىلداعان سايقال، كۇلدى-كومەش قۋلىقتار مىنەزدەمەلىك ايگىلەنشىلەر كوبىرەك بولماق.

ماڭعاز (سيىر)

مۇشەلدىك تەكتەلگى سانالعى بۇل جىلداعىلار سۋساعىش، تاماقساۋ، ءوزارا شىعىسىمى ءۇي ىشىندىك بولسادا قاعىسپالى، ءبىراق ءزىلسىز، كەكسىز، حاراكەتى ءبىر توعا، كومپىس، وڭايلىقشا ءسوز وتپەيتىن، قامشى جۇرگىزىپ، تاياق شەكتەيتىن، تىلگە ازبايتىن، ءيىسالماس بولعانىمەن،  جاۋ تيسكەندە ايعاي-اتتانىن ەستىسە نە قان كورسە بولعانى نامىسى قوزعىش، ولگەن-تىرىلگەنىنە، الدى-ارتىنا قارامايتىن، ءبىر قالماي اتقا قوناتىن، سونىمەن قوسا ءبىراۋىزدى، قاراتۇياعىنان حال كەتكەنشە ايقاساتىن، قاۋقارلى-قاۋقارسىزدىعىنا قارامايتىن ءارى وزدەرىن جانە جاستارىن ايالاۋعا قۇشتارلىعى باسىم، نە جەڭىپ، نە ءولىپ تىناتىن، دوسقا ادال، اق پەيىل، دوستارى مەن تۋعان جەرىنەن استە ايىرىلعىسى كەلمەيتىن، تەك ءولىم عانا ايىراتىن، ەر كوڭىلدى جەلىپ ەتپەس سابازدار مولاڭ بولماق.

ايبار (بارىس)

تەكتەلگى بۇل مۇشەل جىلدا باردام مەن جارلىنى ايىرمايتىن، وبال-ساۋاپى بىلمەيتىن، قاتىگەز، قاراجۇرەك، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن، اسىرعىسى دا كەلمەيتىن، تورۋىلى كوپ، باسقالارعا تىزەسىن باتىرماسا، ۇيقىسى كەلمەيتىن، جاۋىنا بوزەك بولعانشا، ولگەندى جاقسى كورەتىن، وزىنەن باسقا ادام پەندەسىن كوزگە ىلمەيتىن، ءوزىن كۇشتى، الىپ، شاق كەلتىرمەس، تەڭدەسسىز، شەندەسسىز سانالعىلىقتى. باسقانى ءالجۋاز، ارعىجىق قيساپتالعىلىق. دۇنيەنىڭ تىرەگى مەن عانا بولسام دەيتىن قارانيەتى قاعىنىڭقى، ەرجۇرەك، قايتپاس، باتىل، ءتۇپسىز قۇلقىندى، «تىستەيىن، جۇلىنسا كەتسىن»، دەيتىن وكشە ىزگە تۇسكىش، كەكشىل، ۇستامدىلارلىق قۇلاقتاعىلار ەلەۋلىلىك كوزگە تۇسپەكتى.

سەكەم (قويان)

مۇشەل تەكتەلگى سەكەم جىلىنداعىلار ءسوز اڭدىعىش، ءبىراق سىر ساقتاعىش، كوڭىلى كىرسىز، سەزىكشىل، ءسوزى ءنىلسىز، كەيى اڭعال، ايتا سالعىش، قۋلىقتى، سۇمدىقتى بىلمەيتىن اڭقاۋ، ءبىراز بۇلتاعى بار، ول بۇلتاعىنان وزىنە تۇسەر قىلتاعى بار. جاۋىعىش كوپ، قورقاق. باسقاعا ءجابىر-جاپا كەلتىرمەيتىن، ءتىپتى ونى ويىنا كەلتىرىپ ويلامايتىن، جاۋىنا قارسىلىعى از، جوق دەرلىك، ءجابىر دە سالا المايتىن بەيۋازدار اۋداندىراق بولماق.

يىرتەك (ۇلۋ)

مىنە وسى تەكتەلىستىك مۇشەلدىك جىلدىلاردىڭ حاراكەت ماندىمى بولمايتىن، كورنەگى وندىمەيتىن، قۋانىش پەن ۋايىمىنىڭ ايىرماشىلىعىن جەتە ۇعىنباۋىش، «نەسىنە جىرعاپ ىرجالاڭدايدى ەكەن»،- دەپ بەتكە ايتا الماي، قايدا بولسا سوندا، ەل ەستىمەستە كۇڭكىلدەپ تىجىرىنعىش، كۇيسىز كۇلىك، بايىپسىز تىرلىك. سۋ ىشكىش، شايشىل، شايناماعا كوپ زاۋقى بولمايتىن، سولاي بولسا دا ءوڭىن بەرمەيتىن، ەشبىر جاندى رەنجىتپەيتىن، رەنجىتكىسى كەلمەيتىن، ەلمەن حاقىسى جوق، قورعانشاق، سەكەمشىل، بولماشىدان قورقىپ، تىقىردان شوشىپ، ۇيىنەن شىققىسى كەلمەيتىن، شوشاڭسىز، ىشتە تۇينەگى، سىرتىندا كۇيرەۋىگى بار بولماق.

ەندى ءبىر توپ بۇل تەكتەلگى مۇشەل جىلدىلار ءبىتىسى الىپ، جۇتىسى جالماۋىزدان كەم ەمەس، دوس-قاسىن پارىقتاماي، قارىنى تويىمدىق قۇلقىنى ءۇشىن ادامگەرشىلىك ىزگىلىكتى پارىقتاپ-نارىقتاماي جۇتا بەرگىسى كەلەتىن، جەمەڭگەر، ىلپا ىلگىسى، ۇزاق جۇرگىسى كەلمەيتىن، ادام پەندەسى ەمەس، حايۋان دەسەدە بولعانداي اشكوز استىرعى بولماق اۋقىمدىراق.

سۋماڭ (جىلان)

تەكتەلگى مۇشەل بۇل جىلدىلار كوپ سويلەمەيتىن، باقىرايىپ قاراپ، بادرايا شوقشياتىن، سىرشىل، ىلپىلداق، جاراسىمى ساندەلگى، ادەمى، كۇلگىر، جاسىرىن حاراكەتى مەن اشكەرە حاراكەتى وراسان پارىقتالعى، ويى وڭ مەن الپەتى جانە ءسوز لەبىزى ايىرماشىلىعى ەرەكشە زور، تارتپا، شۇڭەت ءتىلدى، شاقپا مىنەزدى، تيسكەنىن وڭدىرماعىشتىعى، قاراجۇرەك، سۇرقيانيەت، ەل-جۇرتقا تىكسىنەتىندەي جەكسۇرىن، سايكەسكىلى قۇبىلىمدىعى تاڭقالارلىق تەز دە شاپشاڭ، الاياقتىلىق دەندەڭكى شىقپاق.

تۇلپار (جىلقى)

مۇشەلدىك تەكتەلگى بۇل جىلداستار وتە سەزگىر، سەكەمشىل، سەزىكشىل، قورس ەتپە، جاتىرقاۋىق. كىسى سىرىن الىپ بولعانشا ءوزىن تەجەمدەپ ۇستامداۋى قيىن، مىقتى، سىر العان سوڭ ءوزىم دەگەنگە بۇكپەسىز، وقىستىلىقتى كوپ تۋدىرعى، شامشىل، سوزشەڭ، ادال، اقپەيىل، ۇيىرسەك، ەلكەزەكتىگى دە، دالا بەزەرلىگى دە تەڭ، حاراكەتشىل، دوسىنا جانىنان ايىرىلعانشا كومەگىن ايامايتىن، جاۋىنا جانى شىققانشا قارسىلىق كورسەتە بىلەتىن سامداعاي ساپ ەتپەلەر كوبىرەك بولماق.

شوپان (قوي)

بۇل جىلدىلىق تەكتەلگىلىك مۇشەلدەر جۇرت ماقتاسا، ءىسىپ كەتپەيتىن، جامانداپ داتتاسا، ۇنجىرعاسى ۇگىتىلگى بولمايتىن، وزىنە ءتان قاسرەت-قايعى اۋىرتپالىعى بولسىن، قۋانىش-مەرەي شالقىتپالىعى بولسىن باسقاعا تاۋداي سەزىلسە دە، وزىنە تارى قۇرلى بىلىنبەيتىن، شىدامدى، الباتى قىڭقىلدامايتىن، ءتىپتى سىر بەرمەيتىن، كوپشىل، جالعىزسىراعىش. سونىڭ ءۇشىن: «ماي تولعىلىقتى شوپان عانا كوتەرەدى، باسقا كوتەرمەستىك»،- سويلەمەلگى بىزگە قالعان. جانى شىقسادا ايتقانىنان قايتپاي، سىر، دەرەكتى باسقاعا بەرمەيتىن، سەزدىرمەيتىن، جان بالاسىنا تيتتەيدە ەمەس، تينىمدەي قاستىعى جوق، ساباز، دوسى ءۇشىن پايداسىمەن ولەتىن، قاسى ءۇشىن الداماعا ءتۇسىپ نە قارسىلاسىپ ولەتىن اڭقاۋ، سابىرلى، سالماقتى، ۇستامدى، ادال، ءبىر توعالار دەندەمەك اۋقىمى.

مەشىن (مايمىل)

بۇل تەكتەلگى مۇشەل جىلداعىلار ءوز قولىنان ەلدى تاڭداندىرىپ، جۇرتتى تامساندىراتىن كوزگە تۇسكىلىك كەلمەگى جوق بولماق. ەل قاراسى جۇرسە دە باسقانىڭ جاقسى پيعىل، جامان ءمىنىن قازعىشتاپ، ونىڭ قيمىل-حارەكەتىن اينىتپاي ءوز قيمىل-حارەكەتىمەن، سوز-سويلەمىن، ءلامىن بەينەلەپ، ەلىكتەپ، كورسەتىمدەگىشكە قۇشتار، سايقىمازاق، كەلەكە-مىسقىلشىل، ىلعي ەلدى كۇلدىرۋدى ءوز بورىشى ساناعىش، ءوز حارەكەتىنە كۇلگەن ەلگە سۇيسىنگىش، ەشبىر پەندەنى وزىنە قارسى شىقپاۋدى ارمانداعىش، ەلىرمە، ەسىرىك، قىلجاق، قىلجاڭقوي، تيتتەي ارتىق ءسوزدى باسىنان اسىرماعىشتاۋلىق. شارماياقشىل، قىزعانشاق، تيىسكەندى وڭدىرماۋعا جانىن سالعىلىق بولعىش. كەكشىلدەۋلىك، كورىلگىلىك بولعانىمەن ساباسىنا تەز تۇسكىش، ۇمىتشاق، كوبىرەگىن يەلەمەگى شارت اۋقىمدىق.

شاقىراۋىق (تاۋىق)

شاقىراۋىق مۇشەل جىل تەكتەلىمدەگىلەردە اۋىزى دۋالى، ەلىنە ءسوزى ءوتىمدى، حالقىنا قادىرمەندى، بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەگىش، ءىس ىقتىلىعى تىڭعىلىقتى، ءارقانداي ءىستى ءوز ۋاعىندا تىندىرعىش، جاماندىققا جانى قاس، تويىمى از، ىشۋى-جەۋى تالعاۋسىزدىق، بىلاپىت، ەلىنە جارشى، دوسىنا عارشى، قاستاندىق پەن وسەك ىلەسكىش. ەشقانداي پەندەگە مەيلى دوسى، مەيلى قاسى بولسىن ىستەر جاماندىعى جوق. كەكتەلگىشتىگى بولسا دا، كەك الۋ جولىن تابا المايتىن، بوي تاسالاۋدى ءجون كورگىش، ىزگى نيەتى مەن شىنايىلىق، ادامدىق پەيىلى ءوز تۇبىنە جەتكىش بولاتىندار كوبىرەك بولماق.

ايتاق (يت)

ايتاقتىڭ تەكتەلگى مۇشەل جىلىندىقتار ارپىلداعان وسەكشى، شىمىرىكپەس سازبەت، ارسىلداعان سويقانشىل، كوكلەت، شارناۋىل، شالداۋىر، شاڭقىلداپ ەلگە، قاڭقىلداپ ۇيگە مازا بەرمەيتىن، دوس-دۇشپانىن دولىلىعى ۇستاسا ايىرمايتىن، ايامايتىن، دولىلىعى ۇستاماسا جايدارى، ءايبات ءازىل، ادەمى قالجىڭى بار، ايتكەنمەن، شىمبايىنا تيسە كەشىرۋ ويىنا كىرىپ، شىقپاي بەتتەن الاتىن، اۋزىنان اق ايتاق شىعىپ، كوك ايتاق كىرىپ ويناق سالاتىن بولعىشتىعى ەرەكشە كوز كورگىلىك. ءبىراق قاستاندىعى از، دوستانالىعى كوپ، سىرىن بىلمەگەندەر دە، بىلگەندەر دە وڭاي-وسپاق سۇيكەنە المايتىن، باتىرىپ جىبەرگەندەردەن ءوش الماي قويماعىش، الا الماسا ولگەندە ويىندا كەتكىش، قاسيەتىن ءبىلىپ، ارداقتاعاندارعا اقپەيىل، سونىڭ جولىندا مۇردەم كەتۋگە ازىرشىلدەر اۋدانداماق.

قورىسقى (دوڭىز)

بۇل تەكتەلگى مۇشەل جىلداعىلاردىڭ ويلاعان كۇتپەلىلىگى قۇلقىنى عانا بولماق. باسقاعا قاستىق سايلالدىعى تىم از، بالالى-شاعالى بولۋدى ارمانداعىش، حارەكەتشىل، تەر توككىش، كەم ءسوزدى، توڭمويىندىلىعى، ايتقانىنان قايتپايتىن، اشۋلانسا استىنداعى اتىن باسقا ۇرىپ، قاتىنىن ساباپ، قارسى كەلگەندى مەرت قىلاتىن، باسقالاردى سوزبەن ءتۇيىپ تاستاعانىن ءوزى سەزبەيتىن، كەلەر-كەتەردى اڭعارىمى ونشا بولماقتى، سىيلاعانعا سىپىرا قۇرمەتىن ايامايتىن، كوڭىلى قالسا قايىرىلمايتىن، قۋلىعى از، باتىلدىعى كۇشتى، اۋسارسوق، تاماقساۋلىق اقىلى بولعى اشقاراقتار دەندەمەك.