پورتالىمىزدا جاريالانعان قۇرالاي وماردىڭ «مەن ەشتەڭەدەن قورىقپايمىن» اتتى سۇحباتى ءبىراز وقىرماندى بەيجاي قالدىرمادى. سان الۋان پىكىرلەردىڭ جازىلعانى – سونىڭ دالەلى. مىنە، سونداي ءبىر پىكىردەن تۋىنداعان مىڭ سان ويدى وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
بۇل ماقالادا ينتەرنەتتە جاريالانعان قازاق پوەزياسىنا ايتىلىپ جاتقان سىن، دالىرەك ايتساق، كاسىبي ەمەس (مامان بولىپ كورىنگىسى كەلىپ، تەرميندەردى پايدالانسا دا، جازىپ وتىرعانى ءجونسىز ەكەنى كورىنىپ تۇراتىن) سىن جايىندا بىرەر وي قوزعاعىم كەلىپ وتىر. ينتەرنەتتە ولەڭدەر جاريالانىپ جانە سول ولەڭدەرگە وقىرماندار پىكىرلەرىن بىلدىرەتىن مۇمكىندىك پايدا بولعانى قۋانتاتىن جايت. الايدا، ءار جەتىستىكتىڭ كولەڭكەلى تۇستارى دا بولادى. اقىننىڭ اقىندىق باعىنا قىزعانىش تانىتاتىندارعا دا مول مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. باقتالاس ارىپتەستەرى، نە ومىردە ۇناسپاي قالعان ادامدارى بۇركەنشىك ات جامىلىپ، تاسادان تاس اتىپ اقىننىڭ ابىرويىن توگۋدە، جەكە باسىنا ءتىل تيگىزۋدە. ونداي ارەكەتتەردىڭ اقىن ونەرىنە اسەرى بولا ما دەگەن سۇراققا، وكىنىشكە وراي، ءيا دەپ جاۋاپ بەرۋىمىزگە تۋرا كەلىپ تۇر. نەگە دەسەڭىزدەر، اقىننىڭ ونەرىنەن حابارى جوق بىرەۋلەر سونداي سىن-پىكىرلەردى وقىپ قالسا، «ە، مىناۋ ناشار ەكەن، مىناۋ جاقسى ەكەن» دەگەن جالعان وي تۇيەدى. وتىرعان ورتاسىندا بىرنارسە بىلەتىن ادام بولىپ سول اڭگىمەنى ءارى قاراي تاراتادى.
مىنا ءبىر «سىنشىنىڭ» پىكىرىن مىسال رەتىندە قاراپ كورەيىك.
مۇڭ مەنى جاتتى قاماپ،
كوزدە شىق جىلتىلدايدى.
كورمەگەن ءساتتى ساناپ،
تەك ساعات سىرتىلدايدى.
ساعىنىش ءسىڭىپ قالعان
جۇرەگىم توقتار ما ەدى.
قاناتىم سىنىپ، تالعان،
ۇشۋعا جوق دارمەنىم.
بەس كۇندىك جالعانىمنىڭ
ورتەدى كۇيىكتەرى.
بۇلتتاي اق ارمانىمنىڭ
ەڭ اسقاق كەيىپكەرى،
مارجان ءسوز توسكە تەرىپ
(بەلگىلى ۇتىلارىم)،
سىزگە ارناپ توست كوتەرىپ،
جاسىمدى جۇتىپ الدىم.
تۋعان كۇنىڭىزبەن!
ءبىرىنشى شۋماعى نە مىنا ولەڭنىڭ؟ «مۇڭ قالاي قامايدى؟» بۇل نە ابستراكسيا ما؟ كوزدە شىق جىلتىلداي ما، مولتىلدەي مە؟ كورمەگەن ساتتەر ءۇشىن ساعات جاۋاپتى ەمەس. «ساعىنىش ءسىڭىپ قالعان»، ساعىنىش سۇيىقتىق، بولماسا ءيىس ەمەس، ءسىڭىپ قالاتىن. بۇل لوگيكالىق قاتەلىك. «قاناتسىنسا» قالاي تالادى؟ سىندى دەلىك، ەندەشە ۇشۋعا جوق دارمەنىم دەگەن نە سوندا؟ ول ونسىز دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ وي شۇبالاڭقى. كەلەسى شۋماقتاعى كۇيىكتەرى مەن كەيىپكەرى مۇلدە ۇيقاسپايدى. كۇيىگى ورتەسە ارمانى قالاي اسقاق بولماق؟ ءبىر شۋماقتاعى قاراما-قايشى ەكى وي. سوڭعى شۋماق تاعى سوزدەر ويعا، زاگاتوۆكاداعى شۋماققا ارنايى ۇيقاستىرىلعان. بىلايىنشا ايتقاندا، مىنا ولەڭ ولەڭ ەمەس. مۇنداي ولەڭدەر قۇرالايدا جەتكىلىكتى. تاقىرىپ اۋانى دا تار. مۇڭ دەگەن ءسوز ميلليونداپ كەزدەسەدى. سوزدىك قورى ناشار ما الدە اقىننىڭ؟ باقىتگۇل مىنا ولەڭ پوەزيا ما، ايتشى. پوەتيكالىق اۋەن، ريتمارالىق قۋات، پاراللەليزم قايدا؟ ويلىق بالانس قايدا؟ جىمداسقان تۇستارى كانە. جۇرەكتى ەزىپ جىبەرە جازدايتىن؟ كومبيناسيالىق جۇيەلەردى دە كورە المادىم. كەشىرىڭدەر، شىندىقتى ايتقانىم ارقالارىڭا باتسا. قازىرگى بۋىن سەندەردى تاپتاپ كەتتى.
ولەڭدى مۇقيات وقىپ شىقتىڭىزدار دەپ ويلايمىن. جازىلعان سىنىن تالدايىق.
«مۇڭ قالاي قامايدى؟»بۇل نە ابستراكسيا ما؟» دەپتى.
پوەزيادا ليريكالىق كەيىپكەردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى مۇڭنىڭ سان قىرى كورسەتىلەدى. ءار اقىن وزىنشە جىرلايدى. ولاي بولماسا نەسى اقىن؟ شتامپتاردان مۇمكىندىگىنشە اۋلاق بولۋى – اقىن تالانتىنىڭ كورسەتكىشى! مۇنداعى «مۇڭ قامادى» دەگەنى: شابىتتانىپ شالقي الماي، ەڭسەم جانشىلدى دەگەن ويدى بىلدىرەتىنى ايدان انىق كورىنىپ تۇر.
كوزدە شىق جىلتىلداي ما، مولتىلدەي مە؟
بۇنىسىن ەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ كولدى نەگە «اينا»، كۇندى «التىن تاباق» دەپ اتادىڭ دەگەنمەن بىردەي بولىپ تۇر. سىنشىنىڭ ادەبي ساۋاتسىزدىعى ما بۇل؟ جاڭاشا سۋرەتتەۋگە قارسىلىق كورسەتىپ، ءتىلدىڭ دامۋىنا توسقاۋىل قويۋدا. ەگەر ءتۇسىنىپ بولۋعا بولمايتىنداي ەتىپ سۋرەتتەگەن بولسا، پىكىرىن وڭ دەپ قاراۋعا بولار ەدى. بۇل دەگەن اقىننىڭ ىزدەنىستەرىنە جاسالعان قيانات قوي.
كورمەگەن ساتتەر ءۇشىن ساعات جاۋاپتى ەمەس.
«كورمەگەن ءساتتى ساناپ،
تەك ساعات سىرتىلدايدى.»
وسى ەكى جولدى قالاي وقىسام دا ساعاتتى كىنالاپ تۇرعان ءسوزدى كورە المادىم. ساعاتتى جاۋاپقا تارتىپ جاتقانىن قايدان شىعارىپ الدى؟
«ساعىنىش ءسىڭىپ قالعان»، ساعىنىش سۇيىقتىق، بولماسا ءيىس ەمەس، ءسىڭىپ قالاتىن. بۇل لوگيكالىق قاتەلىك.
«ساندالعانى-اي سانامنىڭ سان ءبولىنىپ،
تامىرىمدا تۋلايدى قان جەلىگىپ.
...........................................................
ساعىممەن ساعىم بوپ ەرىپ بارام،
كوڭىل سۇرار پەندە جوق كەلىپ ماعان»
(م. ماقاتايەۆ «جۇرەك دەمىن العاندا»)
«قانات سىنسا» قالاي تالادى؟ سىندى دەلىك، ەندەشە ۇشۋعا جوق دارمەنىم دەگەن نە سوندا؟ ول ونسىز دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ وي شۇبالاڭقى.
سويلەم ءمىنسىز قۇراستىرىلماسا دا، اقىننىڭ نە ايتىپ تۇرعانى تۇسىنىكتى. قۇس، نە ۇشاق سياقتى ۇشۋ جونىندە ايتىلىپ تۇرعان جوق بۇل جەردە. قاناتتى دا تۋرا ماعىناسىندا ءتۇسىنۋ اعاتتىق بولار، سول سەبەپتى ونىڭ سىنۋىن تۋرا ءتۇسىنۋدىڭ قاجەتى شامالى. سىنۋ مەن تالۋدىڭ اراسىندا ءۇتىر بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك.
كەلەسى شۋماقتاعى كۇيىكتەرى مەن كەيىپكەرى مۇلدە ۇيقاسپايدى. كۇيىگى ورتەسە ارمانى قالاي اسقاق بولماق؟ ءبىر شۋماقتاعى قاراما قايشى ەكى وي.
راسىندا ءۇتىر مەن نۇكتەنىڭ قالاي قويىلعانىن كورمەدى مە؟ شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى جولى كەلەسى شۋماققا قاتىستى ەكەنىن تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەدى مە؟ الدە، ءار شۋماقتىڭ سويلەمدەرى وزىندە باستالىپ، وزىندە ءبىتۋ كەرەك دەپ زاڭ شىعارىپ وتىر ما؟ بۇلاي جازۋ اقىننىڭ اشىپ جاتقان جاڭالىعى دا ەمەس، بۇرىننان قالىپتاسقان ءادىس. الەم پوەزياسىمەن تەرەزەسى تەڭ جاتقان م.سۆەتايەۆانىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءبىرسىپىراسى وسىلاي جازىلعان. باستاپقى سىنىپتارعا ارنالعان ولەڭدەردى بۇلاي جازۋعا بولمايتىن شىعار، ارينە، ءبىراق ەرەسەكتەرگە بۇنى ۇعىنۋ وڭاي عوي.
سوڭعى شۋماقتاعى سوزدەر ويعا، زاگاتوۆكاداعى شۋماققا ارنايى ۇيقاستىرىلعان.
نە ايتقانىن تۇسىنبەدىم. «ويعا، زاگاتوۆكاداعى شۋماققا» دەپ نەنى ايتىپ تۇر؟ كەلەسى شۋماقتى ايتىپ تۇر دەۋگە دە كەلمەيدى، سەبەبى ءوزى سوڭعى شۋماق. نەنى ارنايى ۇيقاستىرعان؟ ابايسىزدا ۇيقاسىپ قالۋ كەرەك پە ەدى؟ اقىنعا ءبىر ءمىن تاعىپ تۇرعانى عانا بەلگىلى، نە ءمىن ەكەنى تۇسىنىكسىز.
بىلايىنشا ايتقاندا، مىنا ولەڭ ولەڭ ەمەس.
بۇل ولەڭدى ولەڭ ەمەس ەكەنىن كورسەتكەن دالەلى قايدا؟ ورىندى-ورىنسىز، ايتەۋىر مىنەپ تاستاسا بولدى، ولەڭدى قارالاي بەرۋگە بولا ما؟ ولاي بولسا كەز-كەلگەن ولەڭگە ءدال وسىنداي ءمىن ارتىپ، ولەڭ ەمەس دەپ ۇكىم شىعارا بەرۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالماي ما؟
مۇنداي ولەڭدەر قۇرالايدا جەتكىلىكتى.
قۇرالايدىڭ وسى ولەڭىن وقىرماندارى ءسۇيسىنىپ وقىپ، ارىپتەستەرى جوعارى باعالاعان. ەرىگىپ وتىرىپ قۇراستىرا سالماعانى ءبىر وقىعاندا-اق كورىنىپ تۇر. ليراكالىق كەيىپكەرىنىڭ مۇڭى مەن شاراسىزدىعى اسەرلى جەتكىزىلگەن. وسى سياقتى وقىرماندارىن تاۋىپ جاتاتىن ولەڭ قاي اقىننىڭ بولماسىن ەڭ ءىزى تىلەكتەرىنىڭ ءبىر شىعار.
تاقىرىپ اۋانى دا تار.
تاقىرىپ اۋانىن اقىن ءوزى تاڭداماعانى دۇرىس بولار. قۇدايدىڭ بەرگەن «تاقىرىپتارىندا» عانا جازعانى ابزال. ارينە، نەنى جازا الاتىنىن، نەنى جازا المايتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك باعىتتاردا قالام تارتىپ كورۋ كەرەك. ماحابباتتى جىرلاعاندا عانا شىن تالانتى كوزگە ۇراتىن اقىنعا، نەگە قوعامدىق ماسەلەلەرگە قاتىستى جازبايسىڭ دەۋ، ماحابباتتى ماندىتىپ جىرلاي المايتىن اقىنعا، سەنىڭ ءورىسىڭ تار، «(ۇلى) ماحابباتتى» جىرلاي الماساڭ نەسىنە اقىنسىڭ دەۋ ورىنسىز اڭگىمە. قۇرالايدىڭ قانداي تاقىرىپتاردا جازىپ جۇرگەنىن ءبىز بىلە بەرمەيمىز. ءساتسىز شىقتى دەپ جاريالاماي قويعان قانشا جىرى بار ەكەنىن دە بىلمەيمىز. مۇمكىن، ورحون جازبالارى جايىندا پوەما جازىپ جاتقان شىعار؟
مۇڭ دەگەن ءسوز ميلليونداپ كەزدەسەدى. سوزدىك قورى ناشار ما الدە اقىننىڭ؟
اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن جالپى مىنەپ وتىرعان بولۋى كەرەك، سەبەبى تالدانعان ولەڭدە مۇڭ ءبىر-اق رەت كەزدەسەدى. مۇڭ جايلى جازعان بولسا، ەندى قانداي ءسوزدى قولدانۋى كەرەك؟ جۇمباقتاپ جازۋى كەرەك پە؟
پوەتيكالىق اۋەن، ريتمارالىق قۋات، پارالەليزم قايدا؟ ويلىق بالانس قايدا؟ جىمداسقان تۇستارى كانە. جۇرەكتى ەزىپ جىبەرە جازدايتىن؟ كومبيناسيالىق جۇيەلەردى دە كورە المادىم.
«سىنشىمىزدىڭ» نە تالاپ ەتىپ وتىرعانى تاعى دا تۇسىنىكسىز.
وقىرماندارى روبوت ەمەس، جۇرەگى بار ادامدار بولعاندىقتان، ولەڭنىڭ بەرەر ءنارىن سىرتقى كەلبەتكە ايىرباستاماۋى اقىل. وسى ماقالاعا ىزدەنىس بارىسىندا فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىزدىڭ «ايقىن» گازەتى بەتىندە قۇرالاي جايىندا ايتقانىن تاۋىپ الدىم: «جاستار بۇگىن ءتىل، تاۋەلسىزدىك، وتان تۋرالى جازۋعا اۋەس بولىپ العان. ءبىراق سول جازعاندارى جۇرەككە جەتپەيدى. ال قۇرالايدىڭ ەرەكشەلىگى ءوزىنىڭ ىشكى سەزىمىن، جەكە ادام رەتىندە جان دۇنيەسىن سىلكىنتكەن دۇنيەلەرمەن قاتار، وزىنە عانا ءتان كوڭىل كۇيىن قاعازعا تۇسىرەدى. بازبىرەۋلەر سياقتى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن دۇنيە جازام دەپ تىراشتانبايدى. ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنە كوپ ۇڭىلەدى. ۇيقاسى، ىرعاعى، ءسوز ساپتاۋى ناعىز پوەزيانىڭ ۇشقىنى اتىپ تۇرعان بەينەسىندەي كورىندى. قىز بالانىڭ پوەزيادا جولى اۋىر بولادى. ەر ادامدارعا قاراعاندا، ولاردىڭ مويىندالۋى دا قيىن. ءبىراق قۇرالاي ءوزىنىڭ وسى تابيعي قالپىنان اينىمايتىن بولسا، جاقسى اقىن شىعاتىنى كۇدىك تۋدىرمايدى. ءبىز ودان ءۇمىت كۇتەمىز»،– دەپ ايتىپتى.
جىمداسقان تۇستارى كانە. جۇرەكتى ەزىپ جىبەرە جازدايتىن؟ نە سۇراپ تۇر؟ قايتالاۋ؟ انافورا؟ لەيتموتيۆ؟ ءوز ورتاسىندا پايدالانىلاتىن ديالەكت ءسوز بە «جىمداسقان» دەگەنى؟
جۇرەكتى «ەزىپ» جىبەرەتىن اسەرلى تۇستاردى«جىمداسقان» دەپ تۇرعان شىعار؟ ەگەر اسەرى جايلى ايتاتىن بولساق، قۇرالايدىڭ جىرلارى – ءوز وقىرمانىمەن قاۋىشقان باقىتتى جىرلار. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن ينتەرنەتتە جاريالانعان ولەڭدەرىنە جازىلعان پىكىرلەر مەن لەبىزدەردى قاراپ كورۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. اقىن بارلىق ادامعا ۇناي بەرمەۋى مۇمكىن، سول ءۇشىن وعان اۋىر ءسوز ايتۋعا بولا ما؟ ءبىر اقىنى ايتىپتى: ون وقىرماننىڭ بىرەۋىنە ۇناسام جەكتىلىكتى دەپ. سان ءتۇرلى تالعام بولعاندىقتان، سان ءتۇرلى باعىتتاردىڭ پايدا بولعانى دا سودان. بۇل تالابى دا اقىندى تابالاۋدى ماقسات ەتكەندىكتەن تۋعانى كورىنىپ تۇر.
كومبيناسيالىق جۇيەلەردى دە كورە المادىم. كومبيناسيالىق جۇيە دەگەنى نە؟ نەلەردىڭ كومبيناسياسى؟ بۇنداي جالپىلاما سوزبەن كەز-كەلگەن اقىنعا تيىسۋگە بولادى، سەبەبى نەنى مەگزەپ تۇرعانى بەلگىسىز.
كەشىرىڭدەر، شىندىقتى ايتقانىم ارقالارىڭا باتسا.
شىندىقتى ايتسا، كەشىرۋ ەمەس، راحمەت ايتۋ كەرەك. بۇل «شىندىق» ايتقىشىمىزدىڭ شىندىق دەپ شيمايلاعانى اقىننىڭ جەكە باسىنا ءتيىسۋ عانا ەكەنىن كوردىك تالداۋ بارىسىندا.
قازىرگى بۋىن سەندەردى تاپتاپ كەتتى.
مىنە، اڭگىمەسىنىڭ ءمانى نەدە! باسىپ وزدى، نە اسىپ ءتۇستى دەمەگەن، «تاپتاپ» كەتتى دەپ كەكىرەيگەن. قۇرالايعا عانا ەمەس، باسقا دا اقىنعا وسىلاي ادىلەتسىز سىن-پىكىر جازىپ كەتكەنىن كوردىم. وسىنداي جولمەن «قازىرگى بۋىن» اقىندارىنىڭ وقىرمان سانىن كوبەيتۋ ساياساتىنا كوشۋدىڭ دە قاجەتى جوق جانە تالانتىنا سەنەتىن اقىنعا دا بۇنداي لاس جولدىڭ كەرەگى شامالى. شىن ونەر ءادىل باعاعا مۇقتاج.
رايىمبەك بوز
پىكىر قالدىرۋ