ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ىلە، التاي، تارباعاتاي سىندى ءۇش ايماقتىڭ جۇڭگو ەلىنە باسى ءبۇتىن بودان بولۋىنا بايلانىستى قازاق جۇرتى مەن جۇڭگو ەلىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس ءتىپتى دە جيىلەدى. ءۇش ايماقتى مەكەندەگەن قازاقتار مال مەن باستىڭ اماندىعى ءۇشىن ەل تىزگىنىن ۇستاعان جۇڭگو ەلىمەن ءتىل تابىسىپ تۇرۋعا تىرىستى. ءاۋىس-تۇيىستىڭ سالقىن جۇرەتىن بۇرىنعى زامانىنداي ەمەس، اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس جاتقان ءدال وسى كەزەڭدە ءتىلماشتاردىڭ قاجەتتەلىگى ارتتى.
1922 جىلى ۇرىمجىدە اشىلعان موڭعول-قازاق مەكتەبى ءوز تۇلەكتەرىنە قىتاي-ورىس تىلدەرىن تەرەڭدەتىپ وقىتا باستادى. بۇل شىڭجاڭداعى جاڭا بۋىن قازاق اۋدارماشىلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەرىن تيگىزدى. 1933-1934 جىلداردان باستاپ وقۋ-اعارتۋ، باسپا ءىسىنىڭ وركەندەي باستاۋى دا اۋدارما ءىسىن ونان ارى جانداندىرا ءتۇستى. بۇرىندار قازاق اراسىنان شىققان اقىت ءۇلىمجى ۇلى، اسەت نايمانباي ۇلى، جۇسىپبەك شايحىسلام ۇلى، ارعىنبەك الاشباي ۇلى سىندى اقىندار ءنازيرالىق ءداستۇر ارقىلى اراب، پارسى ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن قازاق ادبيەتىنىڭ قاجەتىنە جاراتسا، ەندىگى كەزەكتە جاڭا بۋىن قازاق اۋدارماشىلارى قىتايدىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن اۋدارۋدى قولعا الدى. ناريمان ءجاباعىتاي ۇلى، مەللاتحات الەن ۇلى، ابدىبەك بايبولاتوۆ، علاجدەن وسپان، انۋاربەك، ءارىپ زۇرعانبەك ۇلى، ابدىلدابەك ءاقىشتاي ۇلى، قاليحان ءقالياقبار ۇلى، حاكىم اكىمجان، ءازىمحان ءتىشان ۇلى، ابدىكەرىم، اقبەردى يزاتبەك ۇلى، بەكمۇحامەت بەرىك ۇلى، قازىمبەك ارابين، شاماس اۋباكىر، نايمانعازى ساپان ۇلى، اقيا رادان ۇلى، ءالىمجان قاتبايەۆ، كاكەش قايىرجان، ءابدىماناپ ابەۋ ۇلى سەكىلدى بەلدى اۋدارماشىلار لۋ ءشۇن، ماۋ دۇن، با جين، ياڭ مو، لاۋ شى شىعارمالارىن، ساۋ ىىىۋەچيننىڭ «قىزىل سارايداعى ءتۇسىن»، لو گۋانجۇڭنىڭ «ءۇش پاتشالىق قيسساسىن»، ۋ چىڭىننىڭ «باتىسقا ساياحاتىن»، شى نايان مەن لو گۋونجۇڭنىڭ «سۋ بويىنداسىن» جانە «تاڭ ءداۋىرىنىن تاڭدامالى ولەڭدەرىن» ارت-ارتىنان تارجىمەلەدى.
سول اۋدارمالار ارقىلى قازاق وقىرماندارىنا تانىلعان جۇڭگو ادەبيەتى ءوز كەزەگىندە قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنە ءتيىستى دەڭگەيدە ىقپال ەتتى. اسىرەسە، جوعارىدا اتاعان جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى لۋ ءشۇن، گو مورو، اي چيڭ سەكىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن قازاق ادەبيەتشىلەرى ۇلگى تۇتتى.
وسى ورايدا جۇڭگو ادەبيەتىن قازاق تىلىنە اۋدارعان قىتايداعى قازاق اۋدارماشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن اتاي كەتكەن ءجون. بۇل ەلىمىزدەگى ادەبيەتتانۋشىلار ءۇشىن دە، «قىتايتانۋشىلار» ءۇشىن دە اسا قاجەتتى دۇنيە دەپ ويلايمىز. جالپى، قىتايداعى اۋدارما سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق اۋدارماشىلارى ەڭبەگىنىڭ باسىم بولىگى جۇڭگو بيلىگىن دارىپتەيتىن ساياسي دۇنيەلەردى اۋدارۋعا ارنالعان. ودان قالسا، تەلەفميلم، كينو اۋدارۋ سالاسى جۇيەلى قولعا الىنعان. دەگەنمەن، ادەبيەت اۋدارماشىلارى دا جوق ەمەس. ءبىز سول كوركەم اۋدارما سالاسىنا اتسالىسقان ءبىراز اۋدارماشىلاردىڭ ەڭبەگىن زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا تانىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىك.
ابدىبەك بايبولاتوۆ(1921-2000 ج.ج) 1957 جىلدان باستاپ كوركەم اۋدارمامەن اينالىسقان. ول جۇڭگو ادەبيەتىنەن «شايقاسپەن وتكەن 52 جىل»، «سۇڭقار» سەكىلدى پوۆەستەرمەن قاتار «قالىڭ ورمان، قارلى دالا»، «ءۇش پاتشالىق قيسساسى» سىندى كولەمدى شىعارمالاردى قازاق تىلىنە اۋدارعان.
قىتايداعى قازاق اۋدارماشىلارىنىڭ ىشىندە ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى سىندى «اۋدارمانىڭ ارىسى» اتانعان قارت قالامگەرلەر دە بار. ونىڭ اۋدارماشىلىق ەڭبەگى دە وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىنان باستاۋ الادى. اۋدارماشىلىق جولىن ساياسي-فيلوسوفيالىق شىعارمالاردى اۋدارۋدان باستاعان ابەڭ 1960 جىلداردان باستاپ، ادەبي اۋدارماعا دەن قويادى. «اكيۋدىڭ رەسمي ءومىربايانى»، «ءبارى دە پارتياعا»، «داۋىل» سىندى روماندارمەن قاتار، جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى لۋ ءشۇننىڭ «دالا ءشوبى»، «سەرمەندە»، «ايعاي»، «شامدا ۇزىلگەن تاڭ گ ۇلى»، «جاڭعىرتىلعان ەسكى اڭگىمەلەر»، «تاڭدامالى حاتتار»، ەرتەڭ، «شاراپحانادا»، «باقىتتى وتاۋ»، «جالعىزدىق»، «شەر»، «ايرىلىسۋ»، «كوكتى جاماۋ»، «ايعا ۇشۋ»، «قورعاننان شىعۋ»، «جيىرما ءتورت قايىرىمدىنىڭ سۋرەتى»، «بەس ەسىرىك تاۋابى»، «سوڭعى ءسوز» سياقتى جۇزدەن استام اڭگىمە، پۋبليسيستيكالىق تۋىندىلارىن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىندە لۋ ءشۇنتانۋدىڭ نەگىزىن قالادى.
ونىڭ قىتايدىڭ ەرتە زامان كلاسسيكالىق ادەبيەت تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋداعى ەڭبەگى دە ۇشان-تەڭىز. ايتالىق، 1990 جىلى «جۇڭگونىڭ ەرتە زامان ادەبيەتى» تاريحىنىڭ چيڭ، حان داۋىرىنە ارنالعان ءبولىمىن قازاق وقىرماندارىنا تانىستىردى. سونداي-اق، قىتايدىڭ كلاسسيك اقىنى ءچۇي يۋاننىڭ «اقىن ازابى»، تاڭ ءداۋىرىنىڭ ايگىلى اقىنى باي ءجۇييدىڭ «شەر» داستاندارىن قازاق تىلىندە جىرلادى. 1988 جىلى ءچيى پاتشالىعى داۋىرىندەگى جۇڭگونىڭ اتاقتى ساتيرالىق رومانى ۋ جيڭىزىنىڭ «عۇلامالار شەجىرەسىن»، 1990 جىلدارى «كۇڭزى عاقىليالارى»، «مىڭزى عاقىليالارى»، «باتىس ساپارناماسى» سياقتى قىتايدىڭ دۇنيەگە ايگىلى كلاسسيكالىق شىعارمالارىن قازاق تىلىندە سويلەتتى.
1949 جىلى ۇرىمجىدەگى ءتىل مەكتەبىن وقىپ جۇرگەن كەزىنەن-اق اۋدارما الەمىنە جول تارتقان ءازىمقان تىشان ۇلى(1929-1993) دا جۇڭگو ادەبيەتىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. كونە جۇڭگو ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن اۋدارماشى قىتايدىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىنان «ءۇش پاتشالىق قيسساسى»، «تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى»، «سۋ بويىندا»، «جۇڭگونىڭ ەرتە زامان ادەبيەتى» سياقتى شىعارمالاردى جانە «قىزىل ساراي ءتۇسى» رومانىنداعى ولەڭدەردى اۋداردى. ازەكەڭ اۋدارعان «تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى" جيناعىنا ايرىقشا توقتالاتىن بولامىز.
ءبىز ادەبيەتتانۋشى، تاريحشى عالىم رەتىندە تانيتىن نىعمەت مىڭجانيدىڭ اۋدارماشىلىق قىرى دا ايرىقشا دەن قويۋدى تالاپ ەتەدى. ول قازاق ادەبيەتىندەگى عاشىقتىق، باتىرلىق داستانداردى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىپ قانا قويماي، جۇڭگو تىلىنەن «حور چين دالاسىندا»، «باقىتتى بولاشاق»، «سۋ بويىندا»(3 كىتابى)، «قىزىل ساراي ءتۇسى»(4-5-تومدارى)، لۋ ءشۇن شىعارمالارىنان «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى»، «قايعى، قازا» سىندى ءبىر توپ ماڭىزدى ادەبيەتتەردى اۋدارىپ، قازاق وقىرماندارىنا ۇسىندى.
ناريمان جاباعىتاي ۇلى – قازاقستاندا تۋىپ، قىتايدا ءومىر سۇرگەن مايتالمان اۋدارماشى، ول جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش اعا اۋداراشى كاسىپتىك اتاعىن العانداردىڭ ءبىرى. ناكەڭ جۇڭگو قازاقتارى ىشىنەن تۇڭعىش رەت حانزۋ تىلىنەن قازاق تىلىنە «كوركەم چاۋشياندا» اتتى روماندى اۋدارىپ، 1955 جىلى باسىپ شىعارعان. «ءومىر جولى»، «قىزىل جارتاس»(ەكى تومدىق)، «اعادى فىنحى ايالسىز»(ەكى تومدىق)، «جەر ورتاعا كەلگەندە»(رومان)، «دالين مەن شياۋلين» سىندى 15-تەن ارتىق رومان-پوۆەستەردى قازاق تىلىنە اۋدارعان.
اۋدارماشىلىق شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اۋدارما سالاسىندا ايشىقتى ىزدەرىن قالدىرعان نايمان ساپان ۇلى سوناۋ 1960 جىلداردىڭ باس شەنىندە-اق تاڭ داۋىرىندەگى لي باي، دۋ فۋ سىندى ايتۋلى اقىنداردىڭ، وسى زامانعى يان چىن، جياڭ جىمين، لي يىڭ سىندى تانىمال حانزۋ اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن قازاقشاعا اۋداردى. جۇڭگو ادەبيەتىنە اتى ءماشھۇر «اق ورىك اعاشى»، «ناجاعاي جىرى»، «اكە»، «جەتى تال سىرىڭكە»، «نارت قىزىل گۇلدەر»، «قىزمەت وتكىزىپ الاردا»، «اعا بۋىن»، «جاسىل قۇم» سىندى اڭگىمەلەردى قازاق وقىرماندارىنا تانىستاردى.
«تاڭ داۋىرىندەگى ولەڭدەردەن ءۇش ءجۇز» اتتى كىتاپتى قۇراستىرىپ، جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى اتانعان تاڭ ءداۋىرى اقىندارىنىڭ جىرلارىن قازاق تىلىنە كوركەم پوەزيا تىلىمەن اۋدارىپ شىققان بوكەيحان بەكەي ۇلىنىڭ دا قازاق اۋدارماشىلىعىنا قوسقان ۇلەسى زور.
بەلگىلى اقىن قازىمبەك ارابين(1945-1998) ستۋدەنت كەزىنەن-اق كونە جانە قازىرگى جۇڭگو ءتىلىن جەتە مەڭگەرىپ، لي بايدىڭ «تۇنگى وي»، دۋ فۋدىڭ «ۇلى تاۋعا كوز جىبەرگەندە»، «كۇز جەلىنىڭ قامىس كۇركەنى اكەتۋى تۋرالى جىر»، باي ءجۇييدىڭ «كومىر ساتۋشى شال»، «پيپا داستان»، «دالا ءشوبى»، ليۋ ءيۇيشيدىڭ «كۇز جەلىنىڭ سۋىلى العاش ەستىلگەندە»، «قارا ءنوپىر ماسالار» سىندى شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋداردى.
ءقازىر پەكيندە تۇراتىن اقىن بالاپان راباتوۆ تا اۋدارما سالاسىنا وزىندىك ۇلەس قوسۋدا. «تولعانىستار»، «كۇندىك كوتەرگەن ايەل»، «تىرتىق»، «ىلە ەلەستەرى»، «قارۋلاستار»، «ون سەگىزدە قۇلپىرعان دالا گ ۇلى»، «تاڭىرمەن بىرگە تەنتىرەۋ» سىندى بىرنەشە كوركەم اڭگىمەلەردى جۇڭگو تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداردى. ايگىلى ايەل جازۋشى چىليدىڭ «ءومىر ورنەكتەرى» پوۆەسىن، «ءزىلزالا» مەمۋارلىق كىتابىنىڭ ولەڭدەرىن، حايزى، گۋ چىڭ، شۋ تيڭ قاتارلى وسى زامان حانزۋ اقىنادىرىنىڭ وكىلدىك جىرلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدا بالاپان راباتوۆ تالانتتى اۋدارماشى ەكەندىگىن تانىتتى.
ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبىلسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا جارىق كورەتىن «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى، اقىن نۇربولات ءابدىقادىردىڭ اۋدارمالارى دا جۇڭگو قازاقتارىنا ەتەنە تانىس. ونىڭ ولەڭدەرى حانزۋ تىلىنە اۋدارىلىپ، جۇڭگو وقىرماندارىنىڭ القاۋىنا بولەنگەنى ءوز الدىنا. ال اۋدارماشىلىعى جايىنا كەلسەك، ءوز سالاسىنا وراي كوركەمدىك قۇنى جوعارى كوپتەگەن جۇڭگو تىلىندەگى ماقالالاردى قازاق وقىرماندارىنا ءوز تىلىندە تانىستىرىپ كەلەدى. سونداي-اق، جۇڭگو اقىنى يان اننىڭ قازاق ومىرىنە ەتەنە جاقىن ءبىر توپ شالقىماسىن جانە قىتايدىڭ وسى زامانعى كورنەكتى ايەل اقىنى ساي ليچۋاننىڭ ايگىلى شالقىما ولەڭدەرى «اۋىل ماحابباتىنان تاڭدامالىلاردىڭ» ءبىر ءبولىمىن اۋدارعان.
پىكىر قالدىرۋ