ماقالانىڭ جالعاسى. باسى مىنا جەردە.

1.11. الاۋ-مەيرام – قازاق حانى قاسىمنىڭ اتالىقتارى.

بۇل جەردەگى تاعى ءبىر قىزىقتى جاعداي، يراننان قاسىمحاننىڭ  بايرام (مەيرام) اتتى اتالىعى بولعانى، ونىڭ 1513 جىلى قاسىمحاننان اسكەري كومەك سۇراعان وزبەك حاندىعىنىڭ يران پاتشاسى يسمايل شاحپەن سوعىسىنا قازاق اسكەرىن باستاپ بارىپ، وزبەك ۋبايدۋللا حاننىڭ كەسىرىنەن قاسىمحاننىڭ بالاسى ءابىلقايىر حانزادامەن بىرگە قورشاۋعا ءتۇسىپ قازا بولعانى تۋرالى دەرەكتەردى  يرانشى عاليا قامباربەكوۆا تاۋىپ اكەلىپ بىرنەشە رەت ورتالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە جازدى. (الاش ايناسى. وركەنيەت. 30 قاراشا 2011، 13:34)

بۇل دەرەكتەر پارسىنىڭ پاتشاسى شاح يسمايل تۋرالى كەزىندە جازىلعان «تاريحي سەفيەۆيا»، «الام-ارا-ي شاح يسمايل» سياقتى بىرنەشە شىعارمالاردىڭ ىشىنەن شىقتى. وسى پارسى دەرەكتەرىندە قاسىمحان ورداسىندا بايرام (مەيرام) اتالىق ەسىمى ەرەكشە ىقىلاسپەن اتالاتىنىن اتاپ جازعان. يران عالىمدارى مەن تۇركمەن عالىمدارىنىڭ اۋدارمالارى بويىنشا بۇل شىعارمالارداعى 1514 جىلعى يران-وزبەك سوعىسىنا وزبەك جاعىندا قاتىسقان قاسىم حاننىڭ ۇلى ءابىلقايىر سۇلتان جانە باستاعان قازاقتاردى قازاق اسكەرىنىڭ ەكى قاناتىن باسقارعان بايرام اتالىق پەن الۋب اتالىقتاردىڭ قازا بولعانى ايتىلادى. بۇل ەكى اتالىقتىڭ دا ەسىمدەرى رۋلارىنىڭ اتىمەن اتالعانى يراندىق عالىمدار مەن يرانشى قازاقتاندىق تاريحشىلاردىڭ دەرەكتەرىنەن ءمالىم بولدى.

قازىرگى تابىلعان تۇركىمەن دەرەگى بويىنشا الۋب اتالىقتىڭ اتى سارى ءادىل ەكەن. ال، بايرام (مەيرام) اتالىقتىڭ تولىق اتى ءالى تابىلعان جوق، دەگەنمەن دە دەرەكتەردىڭ ءبارى وسى مەيرام اتالىق حاقنازار حاننىڭ اتالىعى ارىستاننىڭ اكەسى سايدالى بولۋى مۇمكىن دەگەن جوباعا مەڭزەيدى، ويتكەنى ول حاقنازاردىڭ اكەسى قاسىمحاننىڭ اتالىعى، ءارى مەيرام التاي  اتالىقتار اۋلەتىنىڭ (سايدالى، ارىستان، بارقى، نياز) باسى ەدى. ال، قازاق حاندىعىن قۇرعان جانىبەك پەن كەرەيدىڭ نەگىزگى تىرەگى وسى ارعىن تايپاسى، ونىڭ ىشىندە مەيرام سوپى بولىگى بولاتىن. بۇعان مىسال، ابىلاي حاننىڭ ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە:

«وسى «بەس مەيرامنىڭ بالاسى» دەگەن ەل – پايعامبار مەن شاديار تۋمادى دەمەسەڭدەر، ادامنىڭ بۇلب ۇلى مەن ءدۇلد ۇلى تۇگەل تۋعان ەل. باتىرى كوپ، جاۋدان قورىقپايدى، شەتىنەن شەشەن تۋادى دا، داۋدان قورىقپايدى. ءا - دەسەڭ، ءما - دەپ ەدىرەيىپ تۇرعان قۋاندىعى بار، اتاسىنان ۇزىلمەگەن جۋاندىعى بار. جىلىم قۇرتشا جەگەنىن بىلدىرتپەي جۇتىپ قوياتىن سۇيىندىگى بار. قارا قۇرتتاي قۇجىناعان قاراكەسەگى تاعى بار» -- دەپ ايقانىن دا ءماشھۇر ءجۇسىپ اۋليە بابامىز  جازىپ كەتىپتى. سودان ارعىننىڭ بەسمەيرامىن ەل «ابىلاي اسپاس سارىبەل» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.

وسى جونىندە جانە ماڭقىستاۋداعى شەتپە ستانسياسىنان 7-8 شاقىرىم جەردەگى ايراقتى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى جوندا جاتقان الاۋ-مەيرام اۋليە دەپ اتالاتىن قورىمدا بىرگە جەرلەنگەن بۇل ەكى اۋليە تۋرالى، كەزىندە مارقۇم س.قوندىباي «ارعىقازاقتار ميفولوگياسى» شىعارماسىندا ەسەنقازاقتاردىڭ ىشىندە (بۇل دا XV-XVI عاسىرلار) ءبىر ەلدىڭ باسشىسى مەيرامحان دەگەن بىرەۋ بار دەپ، ونىڭ اركىممەن سوعىسقانىن جازىپ ەدى. ول كىسى كەزىندە بۇل مەيرام اۋليە قازاق ەلى ءۇشىن ابىزدىق فۋنكسيا اتقارعان ارعىن تايپاسىنىڭ ىشىندە  جەتەكشى رول اتقاراتىن مەيرام سوپى، ال ءالاۋ اۋليە كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم اتاسى دەپ ەسەپتەدى، ءبىراق ەكى رۋدىڭ اتالارىنىڭ بىرگە جاتقانىنا تاڭىرقاپ ەدى. ەندى مىناداي پارسى مۇراعات دەرەكتەرىمەن ول جوبالاردىڭ انىقتالۋى اۋىزشا تاريح پەن جازبا دەرەكتەردىڭ ءدال كەلگەندىگىنىڭ كۋاسى بولدى.   

ارينە، مەيرام سوپىنىڭ مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى وتە كونە اتاۋ ەكەنىن بىلەمىز، ويتكەنى جيدەلىبايسىننان قازىرگى ياكۋتيا جەرىنە وسىدان 1500-2000 جىلدار بۇرىن كەتكەن ساحا (كادىمگى ايگىلى ساقا) حالقى ارعىننىڭ مەيرام سوپىسىنان تارايتىنىن مەن 2015 جىلى «الاش ايناسى» گازەتىندە جاريالاعان ەدىم. ال، بۇل مەيرام اتالىق وسىدان 506 جىل بۇرىن قايتىس بولعانى بەلگىلى، سوندىقتان ول قورىمدا جاتقان مەيرام سوپى ەمەس، وسى  مەيرامحان اتالىق بولۋى كەرەك، ويتكەنى ازىرەت سۇلتانعا دەيىن ەلدىڭ ارداقتىلارى جەرلەنەتىن پانتەونى (اۋليەلەر مەكەنى) ماڭعىستاۋ بولعانى بەلگىلى.

ال، كىشى ءجۇز ءالىمنىڭ دە ودان الدەقايدا ەرتەرەكتەگى اتاۋ ەكەنى انىق جانە قاسىمحان ۋاقىتىندا نوعاي ورداسىنا قاراعان ەل ەدى، سوندىقتان بۇل قورىمداعى ەكىنشى قابىر سول يران مەن وزبەك سوعىسىندا مەيرام اتالىق اسكەردىڭ وڭ قاناتىن باسقارسا، سول قاناتتى باسقارعان  جانە سول سوعىستا  ولگەن  الۋب اتالىقتىكى بولۋى ءتيىس. ال، ول الشىن ەلىنىڭ ۇرانى بولعان الاۋ باتىردىڭ ۇرپاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن.  بۇل ەندى ارينە، بولەك اڭگىمە.           

بۇل جەردە، ەكى اتالىقتىڭ ءبىر قابىردە جەرلەنۋى قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن، ارعىن مەن الشىن تايپالارىنىڭ ءبىر ماقساتقا جۇمىلعانىن، ەكى ارىستىڭ قازاق ەلى ءۇشىن بىرگە ولگەن دوستىعىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن، ءارى نوعاي ورداسىنداعى الشىنداردىڭ قالعانىنىڭ ويلانۋى ءۇشىن دە جاسالعانىن كورسەتىپ تۇر. ادايدىڭ اتاقتى كۇيشىسى ەسىردىڭ «الاۋ-مەيرام» اتتى كۇيى دە ءجايدان ءجاي بۇلاي اتالماعان شىعار.

قازاق حاندىعىنا شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ ءارتۇرلى وردالارعا تاراپ كەتكەن رۋلارىن تارتۋ ءۇشىن قاسىم حان موڭعول يمپەرياسىنىڭ ەمەس، بۇرىنعى الاش ەلىنىڭ باسقارۋ ساياساتىن ۇستاناتىن كورسەتەتىن «قاسقا جولدى» قابىلدادى، تاقتى مۇراگەرلىكپەن قالدىرۋدان باس تارتتى، حان سايلاۋداعى رۋ باسىلاردىڭ قۇقىن كۇشەيتتى. قاسىم حان تاققا وتىرعان جىلداردا ولارعا اداي تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى ادلۋ وعلى كەلىمبەردى رۋىنىڭ قوسىلعانى تاريحتا بار ەكەنىن، ونىڭ "تاۋاريح-ي گۋزيدا-يي نۋسراتنامە"، "شەيباني-نامە" جازبالارىندا انىق-قانىق حاتتالعانىن"، كورنەكتى جازۋشى ءا.سارايەۆ اعامىز جازعان بولاتىن. سوندىقتان، قاسىم حان حاندىق قۇرامىنا الشىن رۋىنىڭ كىرگەنىن كورسەتۋ ءۇشىن سارى ءادىل باتىردى اتالىق سايلاپ، وعان الاۋ اتالىق دەگەن ات بەردى. بۇل ۇلكەن ساياسات ەدى.

ول كەزدە قازان، استراحان حاندىقتارىن ورىس السا دا، نوعاي ورداسىنىڭ ءالى 20-30 جىل ءومىر سۇرەر ۋاقىتى بار ەدى. سول سەبەپتى، سارى ءادىل باتىر اتالىق بولىپ حاننىڭ قاسىندا ەلەۋلى ورىنعا يە بولىپ، ءارى بۇكىل نوعايلىعا ەلىڭ مۇندا دەپ الشىنداردىڭ الاۋ ۇرانىن شاقىرىپ تۇرسا، نوعايلىنىڭ قۇرامىنداعى الشىن جۇرتىنىڭ كوڭىلىنە قوبالجۋ ەنگىزىپ، قۇلاقتارىن ەلەڭدەتەرى ءسوزسىز ەدى. بۇل جاعدايدىڭ تاريحتا سولاي رول اتقارعانى دا راس، 1560 جىلدارعا قاراي، ءار جاعىنان ورىس قىسىپ، بەر جاعىنان قازاق ىعىستىرىپ، نوعايلى ەلىن حاقنازاردىڭ ءبىرجولا قوسىپ العانىنا دەيىن دە قانشاما رۋلار كەلىپ، قازاق حاندىعىنا كىرىپ جاتتى. ال، مەيرام اتالىقتىڭ اتى دا وسىلاي حاندىقتىڭ ۇيتقىسى بولعان بۇكىل ارعىننىڭ باستى رۋىنىڭ وسىندا ەكەنىن كورسەتىپ تۇرۋ ماقساتىندا قويىلدى.

 سول سياقتى، كەيىنگى كەزدەردە، ىشتەرىندە سول ۇلى تۇلعالار جاتىر، نەمەسە جاتقان جوق دەپ ەلدىڭ ءارتۇرلى ءسوز قىلىپ جۇرگەنىمەن، الاشا حان مەن جوشى حان مازارلارىن سالۋلارى دا وسى ەل باسىن بىرىكتىرۋ ساياساتىمەن جاسالدى. ارحەولوگتاردىڭ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە الاشا حان مازارىندا تابىلعان مۇردەنىڭ 12 جاستارداعى مۇگەدەك بالانىكى، ال جوشى حان مازارىنان تابىلعان مۇردەنىڭ 72 جاستارداعى ادامنىڭ سۇيەگى ەكەن دەپ تە جازىلىپ ءجۇر. ون ەكى جاسار بالانىڭ الاشتى بيلەگەن حان ەمەستىگى انىق-تى، ونىڭ ۇستىنە الاش اتىمەن ەلدىڭ العاش بىرىگۋى ب.ز.ب. 4-6 مىڭ جىلدار بۇرىڭعى ەنەوليت زامانىندا بولدى. ال جوشىنىڭ قايتىس بولعاندا جاسى 44--46-دا ەكەنى دە تاريحشىلارعا ءمالىم جايت ەدى. ونىڭ ۇستىنە، شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان ۇلى حانداردى جاسىرىن جەرلەگەندەرى دە بەلگىلى. ءبىراق، بۇل جونىندە ناقتى پىكىر ايتۋ نەگىزى مامان عالىمدار ۇلەسى ەكەنىن ايتۋىمىز قاجەت. دەگەنمەن دە، ءبارىبىر وسى مازارلاردىڭ سالىنۋىنىڭ قازاق ەلى ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بولدى. ونىڭ سالىنعان كەزى  قازاق حاندىعىن قاسىم حان بيلەگەن تۇس ەدى.

مۇنداعى ماقسات: الاشا حان تۋىن كوتەرىپ، بۇرىنعى ارعۋ، كەيىنگى عۇن  ەلىن جيناۋ، جوشى حان تۋىن كوتەرىپ، شىڭعىسحان يمپەرياسىندا بولعان موڭعول تەكتەس رۋلاردى تارتۋ، حان سايلانىپ قويىلادى دەپ، شىڭعىسحان تۇقىمدارىن تاقتان ءۇمىتتى قىلىپ وزىنە تارتۋ، قارسى جاققا جىبەرمەۋ ەدى.

ءابىلعازى ءباحادۇردىڭ جازعانىنداي، قاسىم حاننىڭ تاققا وتىرعاننان كەيىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ميلليون ادام جيناپ الىپ، اسكەرىن ءتورت ءجۇز مىڭعا جەتكىزگەنى دە وسىنداي تەرەڭ  ساياساتتان بولدى.

س.قوندىباي ارعىقازاق ميفولوگياسىندا ماڭعىستاۋ جەرىندەگى ورتا جۇزدىك، اسىرەسە ارعىندىق جەر-سۋ اتتارى مەن كونە ميف، اڭىز، جىرلارعا، وندا كەزدەسەتىن تاريحي ەسىمدەرگە ايرىقشا ءمان بەرە كەلىپ، 13-14 عاسىرلاردا ايراقتى ەلىندە ارعىنداردىڭ جايلاعانىن، سولاردان جانە ولاردىڭ اتا-بابالارىنا قاتىستى دەرەكتەر، كونە قورىمدار قالعانىن جازادى. التىن وردا زامانىندا تاۋەلسىز دە ەركىن ەسەنقازاقتار جايلاعان ءالي ەلى بولعانىن، ونىڭ باسشىسى ورمامبەت ۇلى ءالي بي دەپ ايتاتىنىن، ول ەل الاش بالالارى اتانعانىن جانە ارعىنداردىڭ 15-عاسىردىڭ ورتاسىندا قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ باستاۋى وسىندا ەكەنىن وسى دەرەكتەردەن كورەمىز. وسى وڭىردە ءالي مەن مەيرام (مايرام) اتتارى كوپ كەزدەسەدى. الاۋ-مەيرام، بايرام الي بولىپ قايتالانادى جانە بۇل كورشى، ءارى وسى وڭىردە ەرتەدە جايلاعان تۇركىمەن ەلىندە دە كەزدەسەدى.

س.قوندىباي: «الي مەن بايرامنىڭ (ءالى مەن مەيرامنىڭ) ەكى جەردە قاتارلاسا ايتىلۋى، بىزدىڭشە، كەزدەيسوق ەمەس. وسىلار 14-عاسىرداعى ەسەن قازاقتىق ءالى مەن مەيرامحان ەسىمىنە بايلانىستى بولعان.، ياعني 14-عاسىردىڭ اياعىنداعى ەسەنقازاق ويرانىنان كەيىن تۇرىكپەنستانعا، ودان وڭتۇستىك كاۆكازعا كەتكەن ءالى مەن مەيرامنىڭ تۇقىمدارىنان قالعان توپونيمدەر اتاۋى بولسا شە؟ الدىنداعى اڭگىمە توپشىلارعا قاراعاندا بۇل دا قيال ەمەس، قيسىندى تۇسپال سياقتى» - دەپ جازادى.

وسىنىڭ ءبارى ارعىنداردىڭ 13-14 عاسىرلاردا ماڭعىستاۋدا، ورتالىعى ايراقتى، جايلاعانىن عانا كورسەتپەيدى، بۇل دەرەكتەر سوناۋ سكۋز زامانىندا قىرىمعا، ودان ءارى كاۆكازدى باسىپ، پەرعاۋىندار ەلىنە دەيىن شاپقان زامانداردان حابار بەرەدى، ءارى سول زاماندارداعى جورىق جولدارىن، جايلاعان ىزدەرىن كورسەتەدى.

ماڭعىستاۋ ولكەسى، اسىرەسە ايراقتىعا تاياۋ ماڭداردا كەزدەسەتىن جەر اتتارىنىڭ قاراعاندى وبلىسىندا بەسمەيرام جايلايتىن وڭىرلەردە قايتالاپ كەزدەسەتىنى تاڭعالارلىق. مىسالى، سارىسۋ، اقتاۋ، سارىتاۋ، وگىزتاۋ، اقمايا، اقمۇستافا، قاراۋىل، اقتاشى، بوشان-ماشاي، مەيرامحان، اقشا، اقشاحان، قاراحان سياقتى جەر اتتارى ارقادا دا، ماڭعىستاۋداعى ارعىندار جايلادى دەيتىن ءالي ەلى جەرىندە دە كەزدەسەدى. 

س.قوندىبايدىڭ ماڭعىستاۋدىڭ كونە اڭىزدارىن كاۆكازداعى الان ەلدەرى اڭىزدارىمەن سالىستىرا تالداۋى كەرەمەت كورىپكەلدىكتى كورسەتەدى. سوناۋ سكۋزدار زامانىندا ارقادان ماڭعىستاۋ دالاسى ارقىلى قىرىمعا دەيىن جىل ماۋسىمدارىنا قاراي كوشە جايلاپ ءومىر سۇرگەن ارعىننىڭ قۇتان (G1)، بۇتان (G2) بىرگە جايلاپ، ودان سوڭ ءبولىنىپ كاۆكازدىق قانداس (G2) الاندارعا اپارعان اڭىزدارىنان دەرەك شىعىپ تۇر. ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز ارعىننان بۇتان-قۇتان. بۇتاننان تۇقىم جوق، قالعان ارعىن قۇتاننان  تارايدى دەپ جازدى. بۇل تۋرالى باسقا تاراۋدا تولىق جازىلعان. وعان كەيىن كەلەمىز.

ءىى. انتيكالىق دەرەكتەر قۇپيالارى.

2.1. ۇشكوز (تاڭبا). سكولوت -- ءۇشقول (قالقانداعى سۋرەت، ءۇش تارماق، ترەزۋبەس). يشپاكاي – ءۇش باقاي. سكۋز – ۇسكوس – ۇشكوز.

وسى ۇلى اتاۋ كوپ عاسىرلار بويى سكيف دەپ وقىلىپ، جاقىندا عانا دۇرىس وقىلۋى دالەلدەندى. ونىڭ دۇرىس ءتۇرى skuδa (اسسير. ašguzai، asguzai، ۆاۆيل. išguzai، سترانا Išguza، در.-ەۆر. Ašguz) بولاتىن.

بۇل جەردە – عالىم ز.گاسانوۆتىڭ [6] ەۆروپا عالىمدارى كىرگىزگەن سكيف اتاۋىنىڭ يران تىلىندە -- يشكۋز، اسسيرياشا – اشكۋزا، كونە ەۆرەيدە – اشكۋز بولعانىن، ال، دۇرىس ايتىلۋى جانە وقىلۋى – سكۋز ەكەنىن دالەلدەگەن «سارسكيە سكيفى» اتتى تاماشا ەڭبەگىنىڭ ورنىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. سونىمەن، وسى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا، كونە گرەك تىلىندەگى سوزدەردى قاتەلەسىپ قازىرگى ەرەجەلەرمەن وقىعاندارىنان شىققان سكيف اتىنىڭ دۇرىسى سكۋز بولدى. قانشاما عاسىرلار بويى باسقا اتالىپ كەلگەن ۇلى حالىقتىڭ شىن ەسىمىنە سونشاما جاقىن اتى تابىلدى. بۇل جاڭالىق وسى اتتىڭ ماعىناسىن اشۋدى مۇلدەم وڭايلاتتى.

سونىمەن قاتار، ماڭعىستاۋداعى كەنتى بابا مازارىندىڭ ىشىندەگى قۇلپى تاستاردا ۇشكوز تاڭبالار بار. ولاردىڭ ۇستىڭگى دوڭگەلەكتەرىنىڭ ىشىندە كرەست بەينەلەنگەن. بۇل، ارينە، كۇن جانە ماڭگىلىك بەلگىسى، تاڭىرلىك تاڭبا. وسى كەنتى اتىن كەي عالىمدار كەنتتى دەپ تە سانايدى. ءبىراق، ول ماڭدا ەشقانداي قالا، كەنتتەردىڭ ءىزى جوق. سوندىقتان جانە ۇشكوز تاڭبالارعا قاراپ، نەگىزى، ۇشكوزدەردىڭ بەلگىلى  كوسەمى -- كەندى بابا دەپ ويلاۋعا بولادى. ويتكەنى، ۇشكوز (سكۋز، سكيف) تايپاسىنىڭ جەر دۇنيەنى شاپقانداعى باستى ارتىقشىلىعى جىلقىنىڭ يەسى جانە مەتالل كەندەرىن يگەرگەن ونەرى بولاتىن.

بۇل جەردە، ءبىز، ەڭ ماعىنالىسى جانە ەڭ دۇرىسى – ۇسكوس، ياعني ۇشكوز ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، مەرۆتەگى ارعىن حاننىڭ تاڭباسى -- ۇشكوز، سول سياقتى، سامارقاند قالاسىنىڭ پاتشا زامانىنداعى گەربى دە -- ءۇش كوز ەكەنى بەلگىلى. ويتكەنى، بۇل – ساق پاتشاسى افراسيابتىڭ تاڭباسى ەدى، ويتكەنى، ۇشكوزدەردىڭ استاناسى بولعان سامارقاندتىڭ اتى -- افراسياب بولاتىن

نەگىزى، سكيف دەگەن اتاۋداعى جالعىز «ف»-نىڭ ءوزىنىڭ تۇرىك حالىقتارىندا جوق دىبىس ەكەندىگى ونىڭ ورىنسىز «جابىسىپ» تۇرعانىن بىلدىرەدى. مىسالى، بۇل جەردە وسى كىتاپقا قاتىستى ەڭ ماڭىزدى ات «ساقانىڭ» «ساك» (كوپشە تۇردە ساكي)، ال، پارسىنىڭ «يشكۋز» دەگەنىن گرەكتەر سكۋز دەپ، ودان ونىڭ ورىسشا سكيف بولىپ قابىلدانىپ كەتكەنى كەرەمەت قاتەلىك ەكەنىن ەسكە تۇسىرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.

ال، وسىنداعى ەپتەپ جوباعا كەلەتىن يشكۋز اتى ۇشكوز، ءۇش گۋز، ءىش گۋز  دەۋگە دە كەلىپ، ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا جات ەمەس ۇعىم بەرەدى. تەك، نەگە وندا گرەكتەر «ش» دىبىسىنىڭ ورنىنا «س» دىبىسىن قولدانىپ تۇر دەگەن تۇرعىدان قاراساق، وندا دا ەش قاتەلىك جوق ەكەنىن كورەمىز. «ءۇس» تە، «ءۇش» تە، «ءىچ»، «ءۇچ» بولسىن، تۇرىك ەلدەرىندە ءبارى بىردەي ءۇش سانىن بىلدىرەدى.

كەنتى بابا مازارى. رەستاۆراسيادان سوڭ. سۋرەت Kazakh TV تەلەكانالىنىڭ «وتكرىۆايا قازاقستان» اتتى تەلەپروگرامماسىنان الىندى. №11 (29.07.2017)

بۇل «ءۇش» جانە «كوز» سوزدەرىن  ە.پەكارسكييدىڭ ساقا ءتىلى سوزدىگىنەن ىزدەيمىز:

ءۇس (سر. تيۋرك. ءۇچ، ءۇش، ءۇس، ءوچ، ءۇس، ءىچ، ءىس تري) [3، ستر.3184] – تري. ۇستەر—تروە (= ءۇسۇو)؛ ۇسە ەمۋ (ەي)—تري گودا مينۋلو وترودۋ؛ ۋون ۇسۇگەر تijaن – باران، دوستيگشي ترينادساتي لەت؛  سىلگى ۇسە – كالىم ۆ رازمەرە 3 لوشادەي، 3 بىكوۆ ي ترەح كوروۆ؛ ءۇس ساحا تىلا وننۋك، ءۇس دويدۋ بارىتا بىلەر – ۆسە زنايۋت، ۆسە تاك دۋمايۋت؛ (بۋكۆ.: سلوۆا ترەح ياكۋتوۆ تاكوۆى، ۆسە تري سترانى زنايۋت). بۇل – «ءۇش كىسى بىلگەن ءسوزدى ءۇش ەل بىلەر» دەگەن ءسوز. قازاق: «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى» - دەيدى. ءۇس كۇولە – نازۆانىە وزەرا ي ۋروچيششا پري نەم. كوس دەپ ساقالار كوشتى دە ايتادى. سونىمەن بىرگە، كوزدى قاراق دەيتىن ساقالار، كوس دەپ تە ايتادى ەكەن.

كوس (سر. تيۋرك. كوس، كوز  گلاز، ۆزلياد) [1، س. 1169] – كوز ەكەنىن ايتا كەلىپ، قازاقتا ءجيى كەزدەسەتىن ءسوز تىركەستەرىن كەلتىرەدى: حاراح-كوس گىن – وبراششات ۆنيمانىە، بروسات ميموحودوم ۆزگلياد؛ بۇل قازاقتا كوز قيىعىن سال دەگەن ءسوز؛ باس-كوس – گلاۆا؛ بۇل باس-كوز بول دەپ تاپسىرىپ، وسىلارعا يە بول، باسقار، قامقورلىعىڭا ال دەگەن ءسوز. باسا-كوسو سۋوح بۋول -- بەزپوريادوچنو پوستۋپات، بەزپوريادكي تۆوريت؛ قازاق بەيبەرەكەت ءىس جاساعانداردى باس-كوز بولاتىن ەشكىم بولماعان عوي دەيتىن. باسا-كوسو بار – باس-كوز (بولاتىن كىسى) بار. وسىلاردان، «كوس»  ءسوزىنىڭ الدىنا ىلعي ءسوز تىركەستىرىپ قولدانۋ ءادىسى بار ەكەنىن كورەمىز. مىسالى:  باس-كوز، ساقادا - باس-كوس، تىل-كوز، جالعىزكوز (جالعىزكوزدى ءداۋ)، كوزبە-كوز، سىرت كوز، اقكوز، كوككوز، قاراكوز، ايرانكوز، الا كوز، ەلدىڭ اتى - ەكىكوز (ەكۆيۋس)، تورتكوز، ساقادا - تۋورت-كوس، ءتورت كوزى تۇگەل، تورتكوز توبەت. ال، الدىنا ءۇستى قوسسا، ۇسكوس (ۇشكوز) بولىپ شىعادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: skuδa، سكۋز (يشكۋز، اشكۋزا) – ۇشكوز (ءۇس+كوس).

 ارگوستىڭ سوڭعى پاتشاسىنىڭ اتى تريوپ. ونىڭ سايلانۋى دا قىزىق. كىمدى پاتشا قىلىپ سايلاۋدى بىلمەي تۇرعاندا، بىرەۋ ۇشكوزدى ادام سايلايمىز دەپتى. سول كەزدە ءبىر اتتى سكيف دال بولىپ تۇرعان ۇستەرىنە كەلىپتى. ەل قاراپ تۇرسا، ونىڭ اتىنىڭ ءبىر كوزىنە ساداق وعى تيگەننەن سوقىر ەكەن. سودان وزىندە ەكەۋ، اتىندا بىرەۋ، ۇشكوز وسى دەپ ونى پاتشا سايلاپتى. ونىڭ ءوزى دە كونە ارگيانداردىڭ پاتشالارىنىڭ تۇقىمىنان ەكەن. بۇل دەرەك ارگيانداردىڭ ىشىندە ۇشكوزدەردىڭ پاتشا اۋلەتى ەكەنىن كورسەتەدى. گرەك ويشىلدارىنىڭ جوعارىداعىداي جازعاندارىنان وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا بولاتىن سياقتى.

Τρίوπίوν، τو، [4، س.1256] – مىس ۆ كارىي (ۆ مالوي ءازىي)، س حراموم اپوللونا، نىنە كرىو.  Τρίوπίوς،  --  3. ترىوپىيسكىي، پروزۆيششە اپوللونا.

Τρίوπίحوν ίερوν [4، س.1256] -- حرام اپوللونا ترىوپىيسكاگو. بۇل جەردەگى كەرەمەت – اپوللوندى ۇشكوزدىك دەپ اتاۋى. بۇل ۇشكوز مۇيىسىندە اپوللونعا قويىلعان ەسكەرتكىش. كۇن قۇدايى اپوللوننىڭ سكيف قۇدايى گويتوسير ەكەنىن عالىم ز. گاسانوۆ [6، ستر. 319] تاماشا دالەلدەيدى. گرەكتەر اپوللون سكيفيانىڭ قيىر سولتۇستىگىندەگى قيال-عاجايىپ گيپەربورەي ەلىنەن شىقتى دەپ ەسەپتەيدى. اقىرى، اپوللوننىڭ ۇشكوزدىك (تريوپتىق) ەكەنىن، ياعني سكيفتىك ەكەنىن، سونىمەن قاتار، ۇشكوزدىڭ دە سكيفپەن ءبىر ءسوز ەكەندىگىن كورەمىز. ەندى گرەكتەردىڭ اپوللونعا سيىنعاندا ونى داۋىستاپ قالاي  اتايتىنىن، ياعني اپوللوننىڭ ەپيتەتىن كورەيىك [4، س.624]:

ἰη، η،  -- ءىون. ۆم. ءىα. يون دەپ وقىلىپ تۇر. ءبىراق، «ن» دىبىسى جوق.

 ἰη، -- ۆوسكليسانىە، س كوتورىم وبراششاليس ك اپوللونۋ. يون. يە.

ἰηἰوς 2. (ἰη) – ي؛ ەپيتەت اپوللونا، ك كوتورومۋ  وبراششاليس س ۆوسكليسانىەم: ميلوستيۆىي، زاششيتنيك، سپاسيتەل؛ 2) پەچالنىي، گورەستنىي، مۋچيتەلنىي.  اپوللونعا «يەم» - دەپ ايتىپ تۇر.

گرەك اڭىزدارىنداعى ارگوس تۋرالى دەرەكتەردى الساق، ونىڭ ءبارى كوزگە (كوزدەرگە) بايلانىستى بولىپ كەلەدى. مىسالى، ارگوس ءجۇز كوزدى، كەي دەرەكتەردە ارگوس – تورتكوزدى. بار كوزى ۇيىقتاعاندا، ونىڭ ەكى كوزى  ۇيىقتامايدى.

ەندى، انتيكا اۆتورلارى جازىپ قالدىرعان اڭىزدارداعى جالعىز كوزدى ءۇش سيكلوپتى ەسكە تۇسىرەيىك. ولار ارگوليدا ەلىندەگى ءۇش قالانى – ارگوس، ميكەن، ءتيرينفتى سالعان. ماڭدايلارىندا ۇلكەن جالعىز كوزدەرى بار. بۇل جالعىز كوزدەر ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جالعىز دوڭگەلەك تاڭباسى بارىن كورسەتەدى. ۇشەۋى بىرگە – ءۇش كوز. ارگوستىڭ ءبىر پاتشاسى تريوپ – ۇشكوز (ترەحگلازىي). ماڭعىستاۋدا ۇشكوزمەيرام اۋليە قورىمى بار. نەگىزى، ۇشكوزمەيرام، شىلگوزمەيرام دەگەن ەكى قورىم. ارعىننىڭ مەيرامنىڭ ءۇش رۋى. وسى شىلگوزمەيرام بەكەندەردىڭ (بەگەندىك) قورىمى بولۋى عاجاپ ەمەس. ءشىلدىڭ كوزى – دوڭگەلەك، ورتاسىندا قاراشىعى، ياعني دوڭگەلەكتىڭ ورتاسىندا نۇكتە. بۇل ارعىنداردىڭ ىشىندەگى پاتشا رۋى. ءتارىزى، بەكەندەر بولىنگەن سوڭ ارعىندا ەكى كوز قالعان.

ۆەيسماننىڭ گرەك سوزدىگىندە گەراكلعا قاتىستى قىزىق دەرەك بار:
Ἡρακλεής، سوكر. -κλῆς [4، س. 591]-- ... 12) پريۆەدەنىە يز ادا ترەحگلاۆوگو پسا سەربەرا.؟ ءۇش باستى، ءۇش كوز، ءۇش باقاي (يشپاكاي)، ءۇشقول (سكولوت) – ءبارى ءۇش تارماقتى، ءۇش سالانى، ياعني ەلدىڭ ءۇش بولىكتەن تۇرعانىن كورسەتەدى.

                                       ***

(جالعاسى بار. بۇل – كىتاپتىڭ تاراۋلارى. ماقالانىڭ دا، كىتاپتىڭ دا 01.01.2015 جىلى شىعارىلعانى عىلىمي شىعارمانىڭ «اۆتورلىق قۇقىقپەن قورعالاتىن وبەكتىلەرگە قۇقىقتاردىڭ مەملەكەتتىك تىزىلىمگە مالىمەتتەردى ەنگىزۋ تۋرالى» №12377 اۆتورلىق كۋالىگىمەن قورعالعان. اۆتوردىڭ رۇقساتىنسىز كوشىرىپ باسۋعا، پايدالانۋعا بولمايدى). 

قولدانىلعان دەرەك كوزدەرى:

1. پەكارسكيي ە.ك. سلوۆار ياكۋتسكوگو يازىكا. ان سسسر. 1958 گ. ت.1. 1 – 1279 ستر.
2. پەكارسكيي ە.ك. سلوۆار ياكۋتسكوگو يازىكا. ان سسسر. 1958 گ. ت.2. 1280 – 2508.
3. پەكارسكيي ە.ك. سلوۆار ياكۋتسكوگو يازىكا. ان سسسر. 1958 گ. ت.3. 2509 – 3858+ستر. I – VIII.
4. گرەچەسكو-رۋسسكيي سلوۆار، سوستاۆلەننىي ا.د.ۆەيسمانوم، بىۆشيم وردينارنىم پروفەسسوروم يمپەراتورسكاگو س.-پەتەربۋرگسكاگو يستوريكو-فيلولوگيچەسكاگو ينستيتۋتا. يزد. 5-ە. سلوۆار، ۋدوستوەن بولشوي پەتروۆسكوي پرەمىي. س.-پەتەربۋرگ. يزدانىە اۆتورا. 1899.

5. قاشقاري م. تۇرىك ءتىلى سوزدىگى. (ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك). الماتى. «حانت» باسپاسى. 1977. 1، 2، 3 تومدار.

6. گاسانوۆ ز. سارسكيە سكيفى. ەتنويازىكوۆايا يدەنتيفيكاسيا «سارسكيح سكيفوۆ» ي دريەۆنيح وگۋزوۆ. Liberty  Publishing  House. New York. 2002.

7. وماري جامبىل. اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز. استانا: «التىن كىتاپ». 2011.

8. ميسربەكوۆا م. م. تامگا اميرا تەمۋرا // مولودوي ۋچەنىي. — 2016. — №6. — س. 645-647.

9. ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلى. شىعارمالارى. 1-13 توم. پاۆلودار، «ەكو» ءعوف، 2005.

10. س.قوندىباي. IV توم. ارعىقازاق ميفولوگياسى. الماتى. «دايك-پرەسس»، 2004.

11. ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلى. شىعارمالارى. 5 توم. پاۆلودار، «ەكو» ءعوف، 2005.

12. ينسەبايەۆ ت.ا.، قاجيبەكوۆ ە.ز. تيۋركسكايا ونوماستيكا. يزد. «ناۋكا» كازاحسكوي سسر. الما-اتا. 1984 گ.

13. س.قوندىباي. IV توم. ارعىقازاق ميفولوگياسى. الماتى. «دايك-پرەسس»، 2004.

14. جاركەشوۆ س. ي. التىن ساقا. //الاش ايناسى. 19.05.2014.

15. قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەت باسقارۋ ينستيتۋتتارى. عىلىمي ماقالالار جيناعى. ارتىقبايەۆ ج.و.، جاركەشوۆ ە.س. رەداكتورلىق ەتۋىمەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى. استانا. «سەنتر ەليت». 2015.

16. ارتىقبايەۆ ج.و.، جاركەشوۆ ە.س. قازاق مەملەكەتتىلىگى: تاريحى، ساياسي جانە اكىمشىلىك قۇرىلىمى، باسقارۋ ينستيتۋتتارى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى. استانا: «سەنتر ەليت».

17. جاركەشوۆ س.ي. سارىارقا -- نەوليت توڭكەرىسىنىڭ وتانى. ق ر ۇلتتىق مۋزەيى. مادەني مۇرا//كۋلتۋرنوە ناسلەديە جۋرنالى. №4(55). 07-08. 2015.

18. جاركەشوۆ س.ي. ە. پەكارسكييدىڭ «ياكۋت ءتىلى سوزدىگى – قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ كونە قويماسى». الاش ايناسى. 15.06.2015.، 17.06.2015.