8 قازاندا شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا «قازاقستانداعى حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنىڭ باسىنداعى اشارشىلىق جانە قازاقتاردىڭ شەكتەس اۋماقتارعا ءماجبۇرلى كوشى-قونى: زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا بولىپ ءوتتى.

رەسپۋبليكالىق-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – حح عاسىردىڭ 20-30-شى جج. باسىنداعى قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جانە قازاق حالقىنىڭ شەكتەس اۋماقتارعا ءماجبۇرلى كوشى-قونىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ.

كونفەرەنسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن № AP08856865 «حح عاسىردىڭ 30-جج. باسىنداعى جاپپاي اشارشىلىق كەزەڭىندەگى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن رەسەيدەگى قازاق كوشپەلىلەرى: ورنالاسۋى مەن بەيىمدەلۋى» جوباسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلدى. ZOOM نەگىزىندەگى وتكىزىلگەن كونفەرەنسياعا عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، دوكتورانتتار، ماگيسترانتتار، مەكتەپتەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى مەن ستۋدەنت جاستار قاتىستى.

كونفەرەنسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى قويگەلدييەۆ مامبەت قۇلجاباي ۇلىنىڭ العىسوزىمەن اشىلىپ، رەسەي عىلىم اكادەمياسى سب تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى رىنكوۆ ۆاديم ماركوۆيچ (رف، نوۆوسيبيرسك قالاسى) جانە «ادىلەت» قازاقستان تاريحي-اعارتۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جازۋشى قويشىبايەۆ بەيبىت ورىنبەك ۇلى وزدەرىنىڭ قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ءبىلدىردى.

رەسپۋبليكالىق-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا بولىپ ۇيىمداستىرىلعانىمەن، جوبا تاقىرىبى اياسىندا ورتا ازيادان: قىرعىز رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ديپلوماتيالىق اكادەمياسىنىڭ پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كۋرمانوۆ زاينيدين كارپەكوۆيچ (بىشكەك قالاسى، قىرعىزستان)، تاشكەنت مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەم تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى پاسيلوۆ باحودير ابدۋللايەۆيچ (تاشكەنت قالاسى، وزبەكستان)، قاراقالپاق ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دجۋماشيەۆ اسكار مامبەتوۆيچ (نۇكىس قالاسى، قاراقالپاقستان) جانە رەسەي فەدەراسياسىنان: رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءسىبىر ءبولىمىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ابلاجەي ناتاليا نيكولايەۆنا (نوۆوسيبيرسك قالاسى، رف)، سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ 1-كۋرس اسپيرانتى گونزۋريەۆسكيي يليا الەكسەيەۆيچ (سانكت-پەتەربۋرگ قالاسى، رف) بايانداما جاساپ، وزدەرىنىڭ عىلىمي كوزقاراستارىمەن ءبولىستى.

سونداي-اق، كونفەرەنسيادا سول ءبىر زۇلمات جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرى رەتىندە قاتىسقان قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى قىدىربايەۆا راۋشان قىدىرباي قىزىنىڭ «اشتىقتان امان ساقتاعان انامنىڭ شوڭقايما ەتىگى» تاقىرىبىنداعى ەستەلىگى قاتىسۋشىلاردى ءبىر تولعاندىرىپ تاستادى.

18 بايانداما جاسالعان بۇل جيىنداعى نەگىزگى دەگەن ماسەلەرگە شولۋ جاساساق، پروفەسسور م.قويگەلدييەۆتىڭ تاريحناماداعى ميگراسيا تەرمينين بوسقىن (بەجەنسى) ۇعىمىمەن الماستىرۋ، گولوششەكيننىڭ وتكوچيەۆكاعا قاتىستى وزىنە تاعىلعان ايىپقا مەن پارتيانىڭ ساياساتىن جۇرگىزدىم دەپ،كىناسىن مويىنداماعان دەرەكتەرى ايتىلدى. پارتيالىق بيلىكتىڭ وتكوچيەۆكا دەپ جۇمسارتىپ ايتقانى، قازاق حالقى اشتان قىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن كوشكەن دەيتىنى، سوعان بايلانىستى اشتىق، بوسقىنشىلىق ماسەلەسىن تاريحشىلار ءوز دەڭگەيىندە قاراستىرۋى كەرەكتىگى تاقىرىبى كوتەرىلدى. رەسەيلىك عالىم ۆ.ن. رىنكوۆتىڭ قازاقستان مەن سىبىردەگى اشارشىلىق ماسەلەسى ەڭ وزەكتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى دەيدى. پروفەسسور ت.وماربەكوۆ ارحيۆتەگى قۇپيا قۇجاتتاردا گولودوبەجەنسى دەگەن تەرمين قولدانعانىن ايتا كەلە، وسى جىلدارى قانشا ادام قۋعىندالعانىن بىلمەيمىز. جالپى بوسقىندار ءبىر جەردە تۇراقتاي الماعان، سول سەبەپتى ولاردىڭ سانىن دوڭگەلەتىپ ايتۋىمىز كەرەك. اشارشىلىقتىڭ حرونولوگياسىن انىقتاۋمىز كەرەك. ادام جەۋ فاكتىلەرى بولعانى اشىق ايتىلماي كەلەدى. اشارشىلىق 1930-1934 جىلداردى قامتىپ ونىڭ شارىقتاۋ شەگى 1932 جىل بولدى دەپ قورىتىندى جاسادى.

قىرعىزستاندىق پروفەسسور ز.قۇرمانوۆ گولودايۋشيە بەجەنسى تەرمينىن قولداناتىنىن ايتىپ، تالاس اعامىز كوتەرگەن ادام ەتىن جەۋ قىرعىز جەرىندە دە بولعاندىعىن ايتىپ، اشارلىققا قاتىستى بارلىق قۇجاتتار جويىلعاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. بىرەن-ساران قۇجاتتار بولماسا كەزدەستىرمەيسىڭ. ارحيۆتە جۇمىس ىستەپ قىرعىز جەرىندەگى قازاق بوسقىندارىنا قاتىستى قۇجاتتاردى ىزدەۋدەمىن دەدى. زاينيدين اعا ءارتۇرلى ۋاقىتتا قازاقستاننان بىرنەشە تولقىن قازاق بوسقىندارى كەلگەن دەپ تۇجىرىمدايدى. ول بۇل اشتىقتىڭ 1933 جىلى قىرعىز جەرىندەگى قازاق اراسىندا بولعانى تۋرالى دەرەكتەرىمەن ءبولىستى. قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە قىرعىز ۇكىمەتى قازاق ۇكىمەتى جىبەرگەن قاتەنى جاسامايمىز دەپ قىرعىز حالقىن اشتىققا ۇشىراتقان جوق. شامامەن 30-35 شارۋاشىلىق قازاق بوسىپ كەلدى دەپ ادەيى ادام سانىن قىسقارتىپ، ەسەپتەگەن. شىندىعىندا قازاقتىڭ ءار وتباسىندا شامامەن 9-10 ادامنان دەپ ەسەپتەۋ كەرەك دەيدى. دەموكراتيالىق قىرعىزستاندا دەموكراتيا جوق، كۇشتىك قۇرىلىمدارداعى ارحيۆتە جۇمىس ىستەۋگە ءالى كۇنگە دەيىن رۇقسات جوق دەدى. رەسەيلىك عالىم ارىپتەسىمىز، ەميگراسيا تەرمينىن قولدانىپ، قىتايعا كەتكەن قازاقتىڭ سانىن قۇجاتتاردا 83 مىڭ شارۋاشىلىق دەپ، ەكىنشى زەرتتەۋلەردە 200 مىڭ ادام دەگەن مالىمەتتى كەلتىردى. قالاي دەگەنمەن اشتان ولگەن ادامنىڭ سانىن ازايتۋ ماقساتىندا شەتەلگە كەتتى دەپ كورسەتۋ ءتيىمدى بولعانىن اڭعارامىز. جالپى كەڭەس ۇكىمەتى شەتەل اسقانداردى 1926 جىلعى زاڭ بويىنشا جازالاسا، 1936 جىلعى زاڭدا «وتانىن ساتقاندار» دەگەن ايىپ تاعىلدى. وزبەكستاندىق عالىم پاسيلوۆ باحودير كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1920-1930 جىلدارداعى ەكى اشارشىلىقتىڭ سەبەبى ءبىر، ول بولشيەۆيكتەردىڭ قىلمىسى دەپ تۇجىرىمدادى. قىزىلوردالىق تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى، پەداگوگ – زەرتتەۋشى ن.يبرايەۆا مەكتەپتەگى 9 سىنىپ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا اشارشىلىق تۋرالى اقپارات وتە جۇتاڭ، ءداۋىر قۇجاتتارىندا ءبىر عانا قىتايعا كەتكەندەر تۋرالى قۇجات بەرىلگەن. تاريحي قۇجاتتار، دەرەكتەر كەستەدە، كارتادا بەرىلسە وقۋشى بالا كوزبەن كورىپ ەسىندە جاقسى ساقتار ەدى دەپ، وقۋلىق جازىپ جۇرگەن تاريحشى عالىمدارىمىزعا قاراتا ۇسىنىسىن ايتتى. كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرۋشىلارىنا عىلىمي ينستيتۋت مەكتەپتەگى وقۋشىلار اراسىندا عىلىمي جوبالار ۇيىمداستىرۋدى دا قولعا السا دەگەن ۇسىنىسىن دا ورتاعا سالدى.

الماتىداعى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قابىرعاسىندا وتكەن بۇل كونفەرەنسياعا نۇر-سۇلتان، قوستاناي، اقتوبە، اتىراۋ، ورال، قىزىلوردا، تاراز، قاراعاندى، رۋدنىي قالالارى ال، شەتەلدەردەن، نوۆوسيبيرسك، سانكت-پەتەربۋرگ، ساراتوۆ، تاشكەنت، بىشكەك، نۇكىس قالالارىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنان، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنان، ارحيۆ، مۇراجاي جانە ورتا مەكتەپتەردەن قازاق بوسقىندارى تاقىرىبىنا بەي – جاي قارامايتىن ازاماتتار قاتىسىپ، باياندامالارىن ورتاعا سالىپ، تالقىلاۋدان وتكىزدى.

قورىتا ايتقاندا كونفەرەنسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار وسى باياندامالاردى جيناق رەتىندە شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىر.

بايدالى راۋان، PhD دوكتور، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى
قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى