«قايرات دەگەن اتىم بار، قازاق دەگەن زاتىم بار...» دەپ قازاق بالاسى قايراتتىڭ جىرىن وقۋدى قويدى. جەلتوقسانشىلار بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ بارادى.

الاش ارىستارى كورگەن قورلىق پەن ازاپتى بۇگىنگى بەلسەندىلەر دە كورۋدە. بيلىك حالىق كوپتەپ جينالاتىن مەرەكەلىك كونسەرتتەردى وتكىزۋدەن قورقادى. قاڭتار وقيعاسىنان قاتتى شوشىپ قالعان. تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا قوعام بەلسەندىلەرىن قاداعالاۋ كۇشەيىپ، ميتينگكە شىعارماۋدىڭ بارلىق امالدارىن جاساپ باقتى. سوندا دا الماتىدا «وyan، Qazaqstan» بەلسەندىلەرى بوتا ءشارىپجان جانە اسەم جاپىشيەۆا قاندى وقيعالاردىڭ قۇربانى بولعان جانداردىڭ ەسىمىن اتاپ، جاۋاپتىلاردى جازاعا تارتۋدى سۇراپ الاڭعا شىقتى.

– مەنىڭ ويىمشا، تاۋەلسىزدىك كۇنى – ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكە الۋ مەن ازا تۇتۋ كۇنى. 1986، 2011 جانە قاڭتار بويىنشا ادىلدىككە قول جەتپەيىنشە، ءادىل قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ايتا المايمىز. جەلتوقسان، جاڭاوزەن جانە قاڭتار ءوزارا بايلانىستى جانە بۇل وقيعالار بويىنشا ءادىل سوتتى تالاپ ەتەمىن، دەدى اسەم جاپىشيەۆا.

ول الاڭعا ءبىرىنشى كەزەكتە قاڭتاردا وققا ۇشقان بالالار ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. ولاردىڭ اتا-انالارى بالالارىنىڭ ءاتى-جونىن "تاعزىم" مەموريالىنا جازۋدى وتىنگەن، الايدا بالالارىنان ايىرىلعان اتا-انالاردىڭ بۇل وتىنىشتەرى ورىندالماپتى.

16 جەلتوقساندا قازاق تاريحىنداعى وسى قاندى وقيعا تۋرالى تۇسىرىلگەن رەجيسسەر ءاسيا بايعوجينانىڭ «جەلتوقسان جەلى» دەرەكتى ءفيلمى ەش سەبەپسىز ەفيردەن الىنىپ تاستالىپتى. "حابار" ارناسى ءوزى تاپسىرىس بەرىپ تۇسىرتسە دە، ول باعدارلاما كەستەسىندە تۇرسا دا، دەرەكتى ءفيلمنىڭ ورنىنا شەتەلدىك ءبىر كينونى كورسەتكەن.

ساياساتتانۋشى شالقار نۇرسەيىتوۆ بىلاي دەيدى:

– ەس بىلگەلى مەن ءۇشىن 16 جەلتوقسان ەشقاشان مەرەكە بولعان ەمەس. كەرىسىنشە، جارقىن بولاشاققا كۇمان بويىمدى بيلەيتىن كۇن. جاڭاوزەن مەن قاڭتار قىرعىنىنان كەيىن ول كوڭىل-كۇي ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى.

پەندە بولعان سوڭ ءۇمىتتىڭ ساۋلەسىن سوندا دا ىزدەيدى ەكەنسىڭ. ول ساۋلەنى “كوك تۋىمىز بار، جەر كولەمى جاعىنان الەمدە №9 ەلمىز، اتا-بابامىز اڭساعان كۇنگە جەتتىك” دەگەن پافوستان ەمەس، اينالامداعى قازاقستاندىقتاردىڭ سوزىنەن، نيەتىنەن، ەڭ باستىسى، ىسىنەن كورۋگە تىرىساتىن بولدىم.

قازاقستاننان كوشسە، شەتەلدە اياققا تۇرىپ كەتە الاتىن، ءبىراق وسىندا ءومىر ءسۇرۋدى سانالى تۇردە تاڭداعاندار، “ۇلتقا قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن” دەپ كەۋدەسىن ۇرماي شاما-شارقىنشا بالا وقىتىپ، عىلىم مەن كاسىپپەن اينالىساتىندار، ءوز ىسىنە ادال مەملەكەتتىك جانە بيۋدجەتتىك قىزمەتكەرلەر، ونەر مەن مادەنيەتكە، ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا كۇن سايىن ۇلەس قوسىپ جۇرگەندەردىڭ ىس-ارەكەتى كوڭىلگە مەدەت بولىپ تۇر. مەن ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولى وسى ازاماتتار.

ساياساتكەر ازاماتقان ءامىرتاي دا مەرەكە مەن ازا تۇتۋ كۇنىن اجىراتۋ ماسەلەسىن تىلگە تيەك قىلادى:

– جەر-جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 37 جىل تولىپ وتىر. الاشتىڭ استاناسى الماتىدا بولعان جەلتوقسان وقيعاسى قىزىل يمپەريانىڭ مىزعىمىس جۇيەسىنىڭ كوبەسىن سوگىپ كەتكەنى انىق. سودان كەيىن اراعا 4-5 جىل سالماي قىزىل جۇيە قۇلاپ تىندى. كسرو-نىڭ قۇرامىندا وتىرعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىز ەل اتانۋىنا ءيىسى قازاقتىڭ قوسقان ۇلەسى وسى. ايتقىم كەلگەنى، كوپشىلىك 16 جەلتوقساندى سول جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. بۇل قاتە كوزقاراس. 16 جەلتوقسان تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى. بۇل بولەك دۇنيە. 1986 جىلدىڭ 16 جەتوقسانى كۇنى كەشقۇرىم وتكەن پلەنۋمدا قونايەۆ قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان الىنىپ، ورنىنا كولبين تاعايىندالعانى بەلگىلى. ال، قازاق ۇلتىنىڭ ماسكەۋدىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسى 17 كۇنى باستالدى. سول كۇنى ورتالىق الاڭدا اتىشۋلى وقيعا بولعانى امبەگە ايان. ال 18 جەلتوقسان كۇنى شەرۋشىلەر الاڭعا وتە المادى. نارىزىلىق جانشىلىپ تاستالدى. ايتقىم كەلگەنى، 17 جەلتوقسان كۇنىن ايشىقتاۋ ءۇشىن ونى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇنى» دەپ اتاعان دۇرىسپا دەيمىن. بۇل كۇنگە وسىلاي ارنايى مارتەبە بەرگەنى ءجون-اۋ. سوندا جۇرت شاتاسپايدى، – دەيدى ول.

تاريحشى نۇرقوجا ەرسايىن تاۋەلسىزدىكتى تويلايتىن زامان وتكەنىن ايتادى.

– تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ادەتتەگىدەي اتالىپ ءوتىپ جاتقان جوق. جەلتوقسان وقيعاسىن ەمەس، ناقتى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن تويلاۋدى ايتىپ وتىرمىن. بۇرىنعىداي كوشەدە قاپتاپ بيلبوردتار ءىلىنىپ تۇرعان جوق، مەرەكەلىك باننەرلەردى بيىل بايقامايسىز. ب ا ق تاۋەلسىزدىك كۇنى دەپ بۇرىنعىداي شۋلاپ جاتقان جوق. سوعان قاراپ، مەرەكە ۇمىتىلا ما دەگەن وي تۋادى. مەنىڭ ويىمشا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ماقتان  تۇتىپ، كەۋدە قاعىپ تويلايتىن ۋاقىت باياعىدا ءوتىپ كەتتى. تاۋەلسىزدىكتى قولداناتىن زامان كەلدى. ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزبەن ماقتانامىز، ءبىراق ونىڭ نە ەكەنىن ءالى جەتە تۇسىنبەدىك. ەگەمەندى ەل ءوز تىلىندە سويلەيدى. بودان ەلدەر ويتپەيدى. جىلىنا ءبىر رەت مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتىپ، سىرت ەلگە جىلتىراتىپ كورسەتەمىز. العا جىلجۋ ءۇشىن وسى ەركىندىگىمىزدى ءبىر پايداعا اسىردىق پا؟ تاۋەلسىزدىگىمىزدى بارىنە كورسەتىپ، دالەلدەپ بولدىق. ەندى ناعىز تاۋەلسىز ەلدىڭ ىس-ارەكەتىن جاساۋ كەرەك، – دەيدى تاريحشى.