قازاقستان رەسپۋبليكاسى­نىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەل­باسى كىتاپحاناسىندا قازىرگى زا­مان­داعى حالىقارالىق ءقاۋىپ­سىزدىكتىڭ وزەكتى ماسە­لەلەرى تاقى­رىبىندا جيىن ۇيىم­­داس­تىرىلىپ، وندا رەسەي­ءدىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋ­لەر عىلىمي ورتالىعى (پير-ورتالىق) دايارلاعان يادرو­لىق قاۋىپسىزدىك جانە كي­بەر­ءقاۋىپ­سىزدىك ماسەلەلەرى بوي­ىن­شا ساراپتامالىق باياندا­مالاردىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.

جيىندى اشقان اتالعان كىتاپحانا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تيمۋر شايمەرگەنوۆ يادرولىق قاۋىپسىزدىك جانە كيبەر-قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى قازىرگى تاڭدا الەمدىك قوعامداستىقتىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعاندىعىمەن وزەكتى ەكەنىن اتاپ وتە كەلە، جيىندا وسى جايىندا ماڭىزدى وي-پىكىرلەر ورتاعا سالىناتىنىن جەتكىزدى. قازاقستان پرەزيدەنتى كەڭسەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى باقىتجان تەمىربولات يادرولىق قارۋسىزدانۋ جانە كيبەرقاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەكەنىن جەتكىزدى.

«بۇل كونفەرەنسيا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسىنان كەيىن وتكىزىلىپ وتىرۋىمەن دە ايرىقشا. وندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءبىرقاتار جاڭا باستاما كوتەرگەن بولاتىن. سولاردىڭ باستىسى – بۇۇ-نىڭ يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە قول جەتكىزۋ جونىندەگى جالپىعا ورتاق دەكلاراسياسىن قابىلداۋ. دەمەك، وسىنداي سيپاتتاعى كونفەرەنسيالاردىڭ قازاقستاندا وتكىزىلۋى تاڭعا­لار­لىق جاعداي ەمەس. سەبەبى، سىزدەر قازاق جەرىندە 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى يادرولىق سىناقتار جۇزەگە اسىرىلعانىن بىلەسىزدەر. سەمەي يادرولىق پوليگونى 18،5 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتى الىپ جاتتى. ءبىرىنشى سىناق 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا جۇزەگە اسىرىلدى. 1953 جىلدىڭ 12 تا­مىزىندا پوليگوندا العاشقى تەرمويادرولىق قۇرىلعى ىسكە قوسىلدى. سەمەي پوليگونىندا 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا 468 يادرولىق جارىلىس جاسالدى. ادامزات ءۇشىن يادرولىق قارۋدىڭ قانداي ءقاۋىپ توندىرەتىنىن وسىدان دا اڭعارۋعا بولادى. الايدا، يادرولىق پوليگون قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن جابىلدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى ەلباسى قانشاما باستاما كوتەردى.

ماسەلەن، ەلباسىنىڭ باس­تاماسىمەن ورتالىق ازيانى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق جاساۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. الماتى قالا­سىن­دا يراننىڭ يادرولىق باع­دار­لاماسى جونىندەگى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. مۇنىڭ بارلىعى ۇلكەن جانە ماڭىزدى قادام»، – دەدى ب. تەمىربولات.

رەسەيدىڭ پير-ورتالى­عى­نىڭ ديرەكتورى البەرت زۋل­حارييەۆ 1994 جىلى قۇرىلعان ورتالىق بۇگىندە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قارۋسىزدانۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم بولىپ سانالاتىنىن جەتكىزدى. «پير-ورتالىعىنىڭ نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ باع­دار­لاماسى – يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ باعدارلاماسى. ورتالىق بۇل باعدارلاما ايا­سىندا ءبىرقاتار عىلىمي-قول­دانبالى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. ماسەلەن، يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنىڭ دامۋ جاعدايى، تاياۋ شىعىستا اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋ بولاشاعى سىندى ماسەلەلەر زەرتتەلىپ جاتىر. سوڭعى جىلدارى ورتالىقتىڭ باسقا دا جوبالارى جالعاسىن تابۋدا. سولاردىڭ ىشىندە حالىقارالىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ينتەرنەتتىڭ جاھاندىق دەڭگەيدە باسقارىلۋىنا ارنالعان جوبادا بار»، – دەدى ءوز سوزىندە ا.زۋلحارييەۆ.

جيىن بارىسىندا پير-ورتالىعىنىڭ «ينتەرنەتتىڭ جا­ھاندىق دەڭگەيدە باس­­قارىلۋى جانە حا­لىق­ارا­لىق اقپاراتتىق قاۋ­ءىپس­ءىز­دىك» باع­دارلاماسىنىڭ ۇيلەس­ءتىرۋ­ءشىسى الەكساندرا كۋليكوۆا «اقپاراتتىق-كوممۋ­ني­كا­سيا­لىق تەحنولوگيالار­دى قول­دانۋ اياسىنداعى ءقاۋىپ­سىزدىك ءما­سەلەلەرى: الەمدىك قوعام­داس­تىقتىڭ الدىندا تۇر­عان قاۋىپ-قاتەرلەر» تاقىرى­بىندا بايانداما جاسادى. ونىڭ ايتۋىن­شا، قازىرگى تاڭدا ين­تەر­نەتتىڭ جاھاندىق دەڭگەي­دە باس­قارىلۋى، ادام قۇقى­عىن قورعاۋ سالاسىنداعى مەم­لە­كە­تتىك جانە كورپوراتيۆتى سايا­سات، كيبەركەڭىستىكتەگى دەربەس دە­رەكتەردى قورعاۋ وتە وزەكتى ءما­سە­لەلەر بولىپ وتىر­عانىن، سون­دىقتان بۇل وراي­دا، حالىق­ارالىق كيبەرسترا­تەگيا­لىق باس­تامالار دۇرىس جولعا قويى­لۋى قاجەتتىگىن جەتكىزدى.

ال پير-ورتالىعىنىڭ «رەسەي جانە يادرولىق قارۋدى تا­راتپاۋ» باعدارلاماسىنىڭ ءۇي­لەستىرۋشىسى اندرەي باك­ليسكيي اتوم سالاسىنىڭ دامۋ پروبلەمالارى جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ توڭىرەگىندە ءوزىنىڭ وي-پايىمىمەن ءبولىستى. «جالپى العاندا، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ باعىتىنداعى رەجىم تەتىگى ىسكە قوسىلىپ تۇر. الايدا، ەشكىم بۇعان كەپىلدىك بەرە المايدى. ياعني، بۇل – ەگەر، ءبىر مەملەكەت يادرولىق قارۋدى قولدانباسا، ونى باسقا ەلدەر دە قولدانبايدى دەگەن ءسوز ەمەس. سوندىقتان، قازىرگى ۋاقىتتا اتومدىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى تۇبەگەيلى جاڭا تاسىلدەردى قاجەت ەتەدى»، – دەدى ا.باكليسكيي.

دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان