قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى جىراۋلار پوەزياسىندا ەرلىك تاقىرىبىنىڭ باسىمدىق الىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ونىڭ داڭقىن ارتتىرۋ جولىندا كۇرەسكەن باتىرلاردىڭ ەرجۇرەكتىگى مەن قايتپاس قايسارلىعىن جىرلاۋ ەڭ وزەكتى ماسەلە بولدى. جىراۋلار بيلەۋشىلەردىڭ جانە ادامدار جوقشىلىق دەگەندى بىلمەي، مولشىلىقتا ءومىر سۇرەتىن قوعامنىڭ ءمىنسىز بەينەلەرىن جاسادى. ولار وزدەرىنىڭ پوەتيكالىق مونولوگ-تولعاۋلارىندا ماڭىزدى مەملەكەتتىك پروبلەمالارمەن قاتار، ادەپ پەن مورال، ار-نامىس پەن قادىر-قاسيەت ماسەلەلەرىن قورعادى. ءومىر مەن ءولىم تۋرالى، دۇنيەنىڭ قۇبىلمالىلىعى مەن جالعاندىعى تۋرالى ءوز ويلارىن تولعادى.
جىراۋلار پوەزياسى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا اسا قۋاتتى ىقپالدىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. مەملەكەتتى باسقارعان حانداردان باستاپ، بالاعا ءتالىم-تاربيە بەرەتىن ەستەتيكالىق ەستى دۇنيەلەر قالدىردى. قازاق حالقى ءسوز ونەرىن كيەلى سانايدى. «ءسوز – سۇيەكتەن، تاياق ەتتەن وتەدى» دەيدى دانا حالقىمىز.
ومىردەن ەرتە كەتكەن اقىن، پروفەسسور ا.ەگەۋباي جىراۋلار پوەزياسىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنا جاساعان ىقپالى تۋرالى: «جىراۋلار تولعاعان ادامشىلىق، يماندىلىق، قاھارماندىق، جىگەرلىلىك ءھام جايساڭدىق جاڭا قالىپتاسا باستاعان قازاق ۇلىسىنىڭ رۋحاني كەلبەتىن كەستەلەۋى ءتيىس ەدى. سولاي بولدى دا. قازاق ەلىنىڭ اجارى مەن جان دۇنيەسى سول شىعارمالاردان تانىلدى. بىلىم-بىلىك، اقيقات، ءتىل، جاراتىلىس جايلى تولعامدار دا سول ارنادا جەلى تارتتى. ەجەلگى تۇركى دۇنيەسىنىڭ بار بولمىسى مەن ارمان-مۇددەسى ءبىر كەزەڭدە قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتى ارقىلى جاڭعىرا كورىندى. جىراۋلار ءداۋىرىنىڭ ىشكى مانىنە ۇڭىلسەك، تورت-بەس عاسىر بويىنا تۇتاستاي قۇبىلىس رەتىندە دامىعان الەۋەتتى الەۋمەتتىك-كوركەمدىك ۇلى سامعاۋ بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەدى. ول پوەزيادا، ەلدىك قۇرىلىستا، تۇرمىستا ماتەريالدىق ءھام رۋحاني مادەنيەتتە بىردەي ايقىن ءمۇسىندەلدى»، – دەيدى.
جىراۋلار پوەزياسى – دەربەس مەملەكەتتىك دارەجەدە ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعى اتتى ءداۋىردىڭ ادەبي مۇراسى. كورنەكتى عالىم-جازۋشى م.ءماعاۋيننىڭ ايتۋىنشا: «قازاق حالقىنىڭ جالپى تۇركىلىك ورتاق ەتنوس قۇرامىنان ءبولىنىپ، دەربەس وردا قۇرعان حاندىق زامانى ءتورت عاسىرعا جۋىق ۇزاق داۋىرگە سوزىلدى». ول تاعى بىردە «حV–حVءىىى عاسىرلاردا جاسالعان ادەبيەت ەل مۇددەسىن، جۇرت مۇراتىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. وزىندىك ءتۇر تاۋىپ، ايقىن ۇلتتىق سيپاتتا قالىپتاستى. الاشتىڭ جايساڭ جانىن، ءور رۋحىن بەدەرلەي تاڭبالاپ، كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ەشقاشان ەسكىرمەس ۇلگىلەر تۋدىردى. كوركەمدىك تانىمنىڭ اسقار بيىگىنە كوتەرىلىپ، الەمدىك ورەدەگى ۇلى شىعارمالار قالدىردى»، دەيدى. ياعني، جىراۋلار پوەزياسى – قازاق ءسوز ونەرىنىڭ الەمدىك كلاسسيكالىق شىعارمالار شوعىرىنا قوسىلاتىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني قازىنامىز.
جىراۋلار شىعارمالارىندا وي-پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ، ءامىرشى، حانداردى، سۇلتانداردى «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» قاعيداتتارىن ۇستانىپ سىناپ وتىرعان. جىراۋلار وزدەرىنىڭ سىنىندا مەملەكەت مۇددەلەرىن جەكە باس مۇددەلەرىنەن جوعارى قويعان.
جىراۋلار پوەزياسىنىڭ اتاسى، ابىزى اسان قايعى بولاتىن.
ونىڭ تولعاۋلارىنان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ءداۋىرىنىڭ تاريحي بەلگىلەرىن كورەمىز. عالىم ب.كەنجەبايەۆ: «اسان قايعىنىڭ شىعارمالارى ءوز تۇسىنىڭ ايناسى، ول ءوز داۋىرىندەگى قازاق حالقىنىڭ مۇڭىن، تىلەگىن كورسەتەدى»، دەپ جازعان ەدى.
اسان قايعى – حالقىنىڭ ءبىرلىگىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاعان جىراۋ.
وعان تومەندەگى تولعاۋ مىسال بولادى:
«…قىرىندا كيىك جايلاعان،
سۋىندا بالىق ويناعان،
ويماۋىتتاي توعاي ەگىننىڭ
ويىنا كەلگەن اسىن جەيتۇعىن،
جەمدە كەڭەس قىلمادىڭ،
جەمنەن دە ەلدى كوشىردىڭ.
ويىل دەگەن ويىندى،
وتىن تاپساڭ، تويىندى.
ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى،
ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ،
ويىلدان ەلدى كوشىردىڭ».
اسان قايعىنىڭ، قازتۋعاننىڭ، دوسپامبەتتىڭ، شالكيىزدىڭ، جيەمبەتتىڭ، مارعاسقانىڭ، اقتامبەردىنىڭ، ءتاتىقارانىڭ، ۇمبەتەيدىڭ، بۇقاردىڭ تولعاۋلارىندا قازاقتىڭ اتا مەكەندەرى شىعارمالاردىڭ تاقىرىپتىق-يدەيالىق، كوركەمدىك-ستيلدىك ءارءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرىنە وراي جىرلانادى. جىراۋلار پوەزياسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ىشىندە التىن وردا داۋىرىندەگى قازاق حالقىنىڭ يەلەنگەن مەكەندەرى ساعىنىشپەن، قيماستىق سەزىممەن جىرلانادى. اتاپ ايتقاندا، ەدىل، جايىق، سىرداريا، قارا ەرتىس وزەندەرى، ازاۋ (ازوۆ) تەڭىزى، تۇركىستان، تاشكەنت قالالارى، ت.ب. مەكەندەر جىر ارقاۋىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى.
بۇگىنگى تاڭدا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى مەن قۇندىلىعى – تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن قازاق ەلىنىڭ ءوسكىن ۇرپاقتارىن ەلىنە، جەرىنە، تاۋەلسىز قازاقستانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن وتانسۇيگىشتىك سەزىمىن وياتىپ قالىپتاستىرادى. قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن، ەجەلگى اتا جۇرتىن ماڭگىلىك ماقتانىشپەن، اسقاق سەزىممەن جىرلاۋ – جىراۋلار پوەزياسىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ناقتى كورىنىسى.
قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلۋى داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن كوركەم ءسوز شەبەرلەرى – قازاق ادەبيەتىندەگى جىراۋلار پوەزياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا دوسپامبەت پەن شالكيىز جىراۋلاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. دوسپامبەت جىراۋ پوەزياسىندا اتامەكەندى ءسۇيۋ، ارداقتاۋ، وتانشىلدىق-پاتريوتتىق رۋح وتە باسىم.
«بەتەگەلى سارىارقانىڭ
بويىندا،
سوعىسىپ ولگەن وكىنبەس!» دەپ، ودان سوڭ:
«… اينالايىن اق جايىق،
ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟!
… كەتبۇعاداي بيلەردەن
كەڭەس سۇرار كۇن قايدا؟!» دەيدى.
ەدىلدىڭ بويىن ەن جايلاپ،
شالعىنعا بيە ءبىز بايلاپ،
ورىندىقتاي قارا سابادان
بوزبالامەن كۇلىپ-ويناپ،
قىمىز ىشەر كۇن قايدا؟!»
دەيدى.
دوسپامبەت جىراۋلار پوەزياسىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار، جورىقشى، باتىر جىراۋ بولعان. قازاق حاندىعى داۋىرىندە مەملەكەت مۇددەسىن جوعارى ۇستانعان اقىن، ەلىنىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن جىرلاعان.
جىراۋلار – قازاق حاندىعى مەملەكەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ اسىل ساپانى يەلەنۋىن، سول جاقسىلىقتى ۇرپاقتارعا جالعاستىرۋىن مۇرات تۇتقان قايراتكەرلەر. جەكە ادامداردىڭ قاسيەتتەرى ارقىلى حالىقتىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ونەگەلى تۇلعا، ۇلگىلى اۋلەت قۇرايتىندىعىن جىر جولدارىندا ايعاقتايدى.
شالكيىز جىراۋ دۇنيەدە تۇراقتى، ماڭگىلىك ەشتەڭە دە جوق، الەم ءبىر قالىپتا تۇرمايدى، ءبارى وتكىنشى دەگەن پىكىردى ۋاعىزدايدى. جىراۋ ءاربىر ادام اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسۋى ءتيىس، اسقانعا ءبىر توسقان بولاتىنىن دا ەسكە سالادى.
جىراۋلار قازاق حالقىنىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى، بالالاردىڭ دا تاتۋلىقپەن، بىرلىكپەن قالىپتاسىپ ءوسۋىن جىرلايدى. جاستايىنان اۋىزبىرشىلىكپەن، دوستىقپەن قالىپتاسىپ وسكەن جاس ۇرپاقتىڭ حالقىن باياندى باقىتقا جەتكىزگەنى – تاريحتا دالەلدەنگەن اقيقات.
اقتامبەردىنىڭ قازاقتىڭ جاڭا جاس بۋىنىنا ارنالعان تاربيەلىك وسيەتىنىڭ وسىنداي تاعىلىمدى جاقتارى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ وسكىن ۇرپاقتارىنا ۇلگى-ونەگە بولماق.
«بالالارعا وسيەت:
قىلماڭىزدار كەپيەت،
بىرلىگىڭنەن ايرىلما،
بىرلىكتە بار قاسيەت.
تاتۋلىق بولار بەرەكە،
قىلماسىن جۇرت كەلەكە»، دەيدى اقىلمان اقتامبەردى.
اقتامبەردىنىڭ جىرلاپ كەتكەن وسيەت سوزدەرى بۇگىنگى تاڭدا وزىندىك قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنە تۇسەدى. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن قازاق ەلى ءۇشىن بىرلىگىن ساقتاۋعا، مەملەكەتتىلىگىنىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە جىراۋلار پوەزياسىنىڭ بەرەتىن تالىم-تاربيەلىك جاقتارى ۇشان تەڭىز.
جىراۋلار – قازاق حاندىعى حالقىمىزدىڭ بارلىق جاستاعى ادامدارىنىڭ اسىل، سانالى قاسيەتءتى بولۋىن مۇرات ەتكەن ناعىز تاربيەشىلەر. جىراۋلار پوەزياسى – قازاق ءسوز ونەرىندەگى شىنايى ۇلتتىق سيپاتتىڭ نەگىزگى كوركەمدىك ىرگەتاسى. سوندىقتان، حالىقتىق تاربيە ءداستۇرىن جىراۋلار پوەزياسى ارقىلى تەرەڭدەتە ۇعىندىرۋ – ءومىر تالابىنان تۋىنداعان ماسەلە.
قورىتا ايتقاندا، قازاق حاندىعى داۋىرىندە جىراۋلار پوەزياسىنىڭ باستى تاقىرىبى – حالىقتىڭ توپتاسقاندىعى مەن بىرلىگى جانە اسكەري كۇش-قۋاتىن نىعايتۋ ماسەلەلەرى بولدى. سونداي-اق، جىراۋلار شىعارمالارىندا امىرشىگە تىكەلەي ارناۋ دا، ماداق ولەڭدەر دە، بولمىس تۋرالى فيلوسوفيالىق تولعانىستار دا، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق، جاقسى مەن جامان، دوستىق پەن دۇشپاندىق تۋرالى تولعاۋلار مولىنان. جىراۋلار ءوز تۋىندىلارىن، تولعاۋلارىن كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ماڭگىلىك مۇرا ەتىپ قالدىرۋ جولىندا كوركەمدىگى جوعارى پوەزيا تىلىمەن، تاپتىرماس تەڭەۋلەر، جارقىن مەتافورالار، سينتاكسيستىك ءجانە پسيحولوگيالىق پاراللەلدەر ارقىلى بايانداعان. بۇل تۋىندىلاردىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وركەندەپ دامۋىنا تيگىزەتىن ىقپالى وراسان زور دەپ بىلەمىز.
قۇدايبەرگەن مامبەتوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
تۇركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
