ءتىل تاريحى – ۇلت تاريحى. قازاق ءتىلى ۇزاق تاريحي دامۋ ۇدەءرىستەرىن باستان كەشىردى. تۇركىتانۋدا «ورتا تۇركى كەزەڭى» دەپ بەلگىلەنگەن ح-حV عاسىر ارالىعىن قامتيتىن كەزەڭ تۇركى ءتىلدەرىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋىندا ايرىقشا ءرول اتقارعان ماڭىزدى ءداۋىر. كوشپەلى تايپالاردىڭ بىرىگۋى، قىپشاقتاردىڭ كۇشەيۋى، وعىزداردىڭ ەۋروپاعا قاراي ىعىسۋى ەتنوستاردىڭ تىلىندە ءوز ءىزىن قالدىردى.
ورتا عاسىرلىق قىپشاقتار تاريحىن ارنايى زەرتتەگەن س.اقىنجانوۆ: «ءارتۇرلى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقستان دالاسىنىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا ءحى-حىى عاسىرلاردا تۇركى تايپالارىنىڭ باسىندا حان بيلىگى بار قىپشاقتار كونفەدەراسياسى قالىپتاستى» دەپ تۇجىرىمدايدى. قىپشاقتار ۇلان-بايتاق تەرريتوريانى يگەرىپ، بالقاش كولىنىڭ جاعالاۋلارىنداعى جازىق دالالاردان باستاپ ءسولتۇستىك كاۆكاز تاۋلارى مەن قىرىم قىرقالارىنا دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەدى. مافازات ال-گۋزز (وعىزدار دالاسى) اتاۋىنىڭ ورنىنا دەشتى قىپشاق (قىپشاقتار دالاسى) اتاۋى پايدا بولدى. قىپشاق وداعىنا كىرگەن تۇركى تايپالارى قىپشاقتانىپ، ولاردىڭ ءتىلدەرى قىپشاق تىلىنە بەيىمدەلىپ، قىپشاق ءتىلى تۇتاس مەملەكەتتىك، ءتىپتى حالىقارالىق ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. قىپشاق تايپالارى جۇڭگو قورعانىنان باستاپ شىعىس تۇركىستان، التاي تاۋلارى، ورتا ازيا، ەدىل ايماعى، التىن وردا، ودان ءارى ەۋروپاعا دەيىن تاراعان.
موڭعول شاپقىنشىلىعى جاڭا مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلگەنى ءمالىم. ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەر، اسىرەسە جوشى ۇلىسىنىڭ پايدا بولۋى شىعىس ەۋروپا، ورتا ازيا جانە ءسىبىر تەرريتوريالارىن مەكەندەگەن كوپتەگەن حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى. جوشى ۇلىسى تۋرالى تاريحشى ءال-وماري: «ەرتەرەكتە بۇل مەملەكەت قىپشاقتار ەلى بولعان، ءبىراق تاتارلار جاۋلاپ الۋىنان سوڭ قىپشاقتار ولارعا باعىنىشتى كۇيگە ءتۇستى. كەيىننەن تاتارلار قىپشاقتارمەن بىتە قايناسا ارالاسىپ، تابيعي جانە ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنەن جەر جاعدايى باسىم ءتۇستى دە ولاردىڭ بارلىعى ناعىز قىپشاقتارعا ۇقساپ، ءبىر اتادان تاراعانداي بولىپ كەتتى»، – دەيدى. كەيىن موڭعول ۇستەمدىگى كەزىندە قۇرىلعان التىن وردا قىپشاقتاردىڭ نەگىزگى وتانى بولدى. بۇعان الەمدىك تاريحتان، تاريحشىلار ەڭبەگىنەن مىسالدار از ەمەس.
بەلگىلى عالىم ءا.قۇرىشجانوۆ تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، التىن وردا حالقىنىڭ دەنى قىپشاق رۋلارى بولعان دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. پولياك عالىمى ا.زايونچكوۆسكيي ءحىىى عاسىردا تۇركى تايپالارىنىڭ بارىنە ورتاق ءبىرتۇتاس ورتا تۇركى قالىپتاستى دەيدى. دەگەنمەن، وسى تۇتاس ءتىلدىڭ ىشىنەن قىپشاق، وعىز ديالەكتىلەرى سول داۋىردە-اق بەلگى بەرە باستاعان. ساياسي ارەنادا ۇلەس سالماعى باسىم بولعان قىپشاقتاردىڭ ءتىلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا حالىقارالىق ءتىل دارەجەسىنە جەتكەن. «كودەكس كۋمانيكۋس» سياقتى سوزدىكتەر قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان. بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ ارعى تامىرى كونە قىپشاق ءتىلى تۋرالى ەڭ العاش مالىمەت بەرگەن اۆتور م.قاشقاري بولاتىن. «ديۋاني لۇعات يت-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىندە قىپشاق ءتىلىنىڭ كەيبىر گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن تالداپ كورسەتەدى. م.قاشقاري تۇركى تىلدەرىن زەرتتەي كەلە، ءحى عاسىردا جەكە قولدانىلعان «قىپشاق ءتىلى» بولعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ول «قىرعىز، قىپشاق، گۋز، تۋحسي، ياعما، چىعىل، ارعۋ، يارۋق تايپالارى – ءبارى بىردەي تۇرىكشە ءبىر تىلدە سويلەدى» دەپ جازادى. بەلگىلى عالىم ن.ساۋرانبايەۆ وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە كەلىپ «بۇل اتالعان تايپالار تىلدەرى ءوزارا بىرىگىپ كەتىپ، بىرەگەي تىلگە اينالعان دا، ورتاسىنان ءبىر توپتان قىپشاق ءتىلىن شىعارعان» دەيدى. شىنىندا دا ءحىى عاسىرلاردا قىپشاق تايپالارىنىڭ سالماعى ساياسي ارەنادا ارتا تۇسكەن. قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتتىك وداعىنا ءار الۋان تايپالار بىرىكتىرگەنى بەلگىلى. وسىعان قاراپ، قىپشاق ءتىلى ارالاس ءتىل بولدى دەۋ نەگىزگە كەلەدى.
م.قاشقاري تۇركى تىلدەرىنىڭ لەكسيكالىق ۇقساستىقتارىن ايتا وتىرىپ، ولاردىڭ دىبىستالۋ جۇيەسىندەگى كەيبىر ايىرماشىلىقتاردى اشىپ كورسەتكەن. ول قىپشاق ءتىلىنىڭ مىناداي باستى فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن نازارعا ۇسىندى: ي دىبىسىنىڭ ورنىنا دج(ج) دىبىسىن قولدانادى: ياندجۋ ەمەس دجاندجۋ (شۋدا)؛ ش دىبىسىنىڭ ورنىنا س دىبىسىن ايتۋ: تالىس، قىسىر؛ د دىبىسىنىڭ ورنىنا ت دىبىسىن قولدانۋ: ءداۋا ەمەس ءتاۋا (تۇيە)، بۇگدە ەمەس بۇكتە (قانجار)؛ د دىبىسىنىڭ ورنىنا ي دىبىسىن قولدانۋ: قادىق ەمەس قايىق؛ ع دىبىسىنىڭ ايتىلماي ءتۇسىپ قالۋى: چۋمعاق ەمەس چۋمۋق (شىمشىق تورعاي، قارا تورعاي)، تامعاق ەمەس تاماق.
دەمەك، ءحى عاسىردىڭ ورتاسىندا قولدانىلعان قىپشاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق نەگىزگى كورسەتكىشى – دج(ج)، س، ت، ي دىبىستارىنىڭ قولدانىلۋى مەن ع(گ) دىبىسىنىڭ ايتىلماي ءتۇسىپ قالۋى بولىپ وتىر.
وسى فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر بۇگىنگى قازاق تىلىندە ساقتالعان. قازاق ءتىلى بايىرعى قىپشاق ءتىلىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەۋىمىزگە بۇل دا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
«ۇلتتىڭ ۇلت بولۋىنا ءبىرىنشى شارت – ءتىل»، – دەپ ماعجان جۇمابايەۆ ايتقانداي، قازاق حاندىعى قۇرىلعان تۇستا وعان قىزمەت ەتكەن قازاق ءتىلى دە ءوسىپ جەتىلگەن بولاتىن. از ۋاقىتتا قىراننىڭ قاناتى تالاتىن كەڭ دالاداعى جارتىلاي كوشپەلى قاۋىمدى ءبىر مۇددە، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرا الاتىن قۇدىرەت عاسىرلار بويى قالىپتاسا كەلىپ، ءبىر تۇتاس ۇلت ءتىلى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. حV-حVءىىى عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسىندا ادەبي ءتىلدىڭ دارەجەسىن بىلدىرەتىن كوركەم، ايشىقتى ءسوز ورامدار كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇنىڭ ءوزى اۋىزشا ادەبي ءتىلدىڭ تامىرى تىم ارىدە جاتقانىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، وسى ادەبي ءتىلدىڭ ءبىر ۇشى كونە تۇركى داۋىرىنەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان تۇركىلىك جازبا ادەبي داستۇردە بولسا كەرەك. ءحىV عاسىردا، التىن وردا داۋىرىندە جازىلعان جازبا ەسكەرتكىشتەر تىلىندەگى قىپشاقتىق بەلگىلەر، قازاقى تانىم-تۇسىنىگى كورىنىپ تۇرعان تۇراقتى تىركەستەر، ءسوز جوق ناقتى دالەل بولا الادى.
ورتا عاسىر جازبا جادىگەرلىكتەرى ءوز ءداۋىرىنىڭ بۇكىل تىلدىك سيپاتىن قامتي الماسا دا، تۇراقتى تىركەستەر ارقىلى كوپتەگەن قازاققا ورتاق مادەني-تانىمدىق اقپاراتتار بەرە الادى. ماسەلەن، «بىلىگ قامچىسىنى ەلگا الىب» – «ءبىلىم قامشىسىن قولعا الىپ». وسى سويلەمدەگى «بىلىگ قامچىسى» فرازەماسى قازاقى وي تۇسىنىكتەن حابار بەرەدى. قامشى – جاراۋ اتتى كوشپەندىنىڭ كەيدە جاۋىنا سىلتەيتىن باس قارۋى. قامشىسىز ات ۇستىندە كۇن كورۋ قيىن. اۆتور قامشى ءسوزىن بىلىگ سوزىمەن قوساقتاپ «اقىل-ويدىڭ ۇشقىرلىعىن، وتكىرلىگىن» ايتىپ وتىر. «ءبىلىمدىنىڭ بەتى جارىق، ءبىلىمسىزدىڭ بەتى شارىق» ەكەنىن قامشى ارقىلى بەرەدى. كەزىندە ۇلى ابىلاي حان حالقىنا «بىلەكتىڭ زامانى كەتىپ، ءبىلىمنىڭ زامانى كەلە جاتىر، ءازىرمىسىڭ الەۋمەت!» دەگەندە وسىنداي «بىلىمدىلىكتى» ايتىپ وتىر.
تاعى ءبىر دەرەككە جۇگىنەيىك: «زۋلۋم قامچىسى كەتتى ءارسا ەلدىن» «زۇلىمدىق قامشىسى كەتەر بولسا قولدان». وسى سويلەمدەگى زۋلۋم قامچىسى تۇراقتى تىركەسى دە قامشى سوزىنە ورايلاس جاسالعان. ماعىناسى «قاتالدىق، وزبىرلىق، جاۋىزدىق». كون ساداقتى دوس ەتىپ، كوك داۋىلدى ات ەتكەن كوشپەندى جاۋىنا ون ەكى ورمە، بۇزاۋ ءتىس دىراۋ قامشى سىلتەپ ءتانىن جارالاپ، جانىن تاۋبەگە كەلتىرسە، ەندى ءبىر جۋان توپ ونى السىزگە كۇش كورسەتۋ ءۇشىن دە قولدانعان. جوعارىداعى تۇراقتى تىركەستەرگە ۇيىتقى ءسوز بولىپ تۇرعان قامشى قازاقتىڭ بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ءتان مادەني مۇرانىڭ اتاۋى.
قازاق توپىراعىندا اڭشىلىقتىڭ تۇزاق قۇرۋ، قاقپانشىلىق، مەرگەنشىلىك، يت جۇگىرتۋ جانە ساياتشىلىق سياقتى تۇرلەرى بار. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامىندا اڭشىلىق ونەرگە قاتىستى لەكسيكا وتە مول. اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، تەك ساياتشىلىققا بايلانىستى تۋعان مىڭ جارىمداي ءسوز (حالىقتىق تەرمين) بار ەكەن. قۇس سالۋ تۇراقتى تىركەسى قازاقتار مەن ورتاعاسىرلىق قىپشاقتارعا ورتاق ەتنوگرافيزم. مىنە، وسىنداي ەتنومادەني اقپاراتتى بويىنا ساقتاعان تۇراقتى تىركەستەر ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىن، ءجۇرىپ وتكەن تاريحىن كورسەتەدى. ءتىل – ۇلت – مادەنيەت ۇشتىگىنىڭ اجىراماس ساباقتاستىعىن بىلدىرەدى.
اكادەميك ءا.قايداروۆ مىناداي كەلەلى پىكىر ايتادى: «ەتنوستىڭ باسىپ وتكەن سان عاسىرلىق دامۋ جولى، ونىڭ بەلگى-بەينەلەرى بىزدەرگە تاس مۇسىندەر مەن جارتاستارعا قاشالعان سىنا جازۋلار ارقىلى، مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن ءارتۇرءلى عيماراتتار تۇرىندە جەتۋى ءمۇمكىن. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءبارى ەتنوس ءومىرىنىڭ مىڭ دا ءبىر ەلەسى عانا. ونىڭ شىن مانىسىندەگى دانالىعى مەن دۇنيەتانىمى تەك تىلىندە عانا ساقتالادى. ءاربىر داۋىردە ومىرگە قاجەت بولعان قۇرال-سايماننىڭ، قارۋ-جاراقتىڭ، كيەر كيىم مەن ىشەر تاماقتىڭ، تۇرمىستىق زاتتار مەن سالت-ساناعا، ادەت-عۇرىپ، نانىم-سەنىمگە، ويىن-كۇلكى، توي-تومالاققا بايلانىستى ۇعىمداردىڭ ءاتى-جونى، سىر-سيپاتى، ت.ب. تەك ءتىل فاكتىلەرى رەتىندە عانا، ياعني جەكە سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى، فرازەولوگيزمدەر مەن ماقال-ماتەل ارقىلى عانا بىزگە جەتۋى مۇمكىن»، دەيدى. ياعني، ءتىل ارقىلى حالىقتى تانيمىز. ۆ.فون گۋمبولدتىڭ «ءتىل – حالىق رۋحىنىڭ، ونىڭ تانىمى مەن مەنتاليتەتىنىڭ كورىنىسى»، دەگەن كونسەپسياسىنا سۇيەنگەن انتروپولوگيالىق ءتىل ءبىلىمى قازاق توپىراعىندا دا دامۋ ۇستىندە. ءتىل مەن مادەنيەتتى ساباقتاستىرعان ەتنولينگۆيستيكانىڭ نەگىزىن قالاعان اكادەميك ءا.قايداروۆ بولسا، بۇل سالا ر.سىزدىقوۆا، ە.جانپەيىسوۆ، ج.مانكەيەۆا ەڭبەكتەرىندە جالعاسىن تاپتى.
تۇپتەپ كەلگەندە ءتىل – ەتنوستىق وزىندىك سانانى تۋعىزادى دا ەتنوستىڭ دارالانۋىنا، تۇتاستانۋىنا الىپ كەلەدى. ەتنوستىق وزىندىك سانا ەتنوستىق قاۋىمداستىقتى ساقتاپ، دامىتادى. قاۋىمداستىقتىڭ باسقالارعا ۇقاسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىندا ءتىل باستى ەتنوستىق قۇندىلىق. قوعامدا بولاتىن ساياسي تارتىستار، وزگەرىستەر، ءارتۇرلى شيەلەنىستەر، وتپەلى كەزەڭدەر تۇسىندا حالىقتىڭ ەسىن جينايتىن، سىرتقى كۇشتەردەن قورعاناتىن ەڭ سوڭعى ۇياسى – ۇلت. ءبىر تىلدە سويلەپ، ءبىر داستۇردە ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر تاباقتان اس ىشەتىن كەز دە وسى ءسات. تۇرىك ويشىلى زيا كوكالىپ: «ۇلت دەگەنىمىز ءتىل، ءدىن، مورال جانە بارلىق كوركەمونەر سالالارى تۇرعىسىنان ورتاق، ياعني بىردەي تاربيە العان ادامداردان تۇراتىن بىرلەستىك»، – دەپ انىقتاما بەرەدى.
تاتارستان رەسپۋبليكاسىندا 1994 جىلى «ءسىزدى ءوز ۇلتىڭىزدىڭ ادامدارىمەن نە جاقىنداستىرادى؟» دەگەن سۇراق قويۋ ارقىلى ەتنوستىق-الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزىلگەن. ەتنوستىق دارالانۋ كومپونەنتتەرى رەتىندە ءتىل، مادەنيەت، ءسالت-داستۇر، تۋعان جەر، تابيعات، ءدىن، تاريحي ورتاق تاعدىر، مىنەز، پسيحولوگيا، ورتاق مەملەكەتتىلىك، سىرتقى بەت-پىشىن ۇسىنىلعان. ساۋالناماعا قاتىسقان ادامداردىڭ 76،9 پايىزى ءتىل دەپ كورسەتكەن. ءتىل – ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ قاسيەتتى سيپاتى، حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناعان رۋحاني قازىناسىنىڭ جيىنتىعى. ءتىل مەن ۇلت – ءبىرتۇتاس. كونە تاريحي اقپارات، مادەنيەت، ءسالت-داستۇر كەيىنگى ۇرپاققا ءتىل ارقىلى جەتەدى، ءتىل ۇلتتى تۇتاستاندىرادى، ۇيىستىرادى، باسقالاردان ەرەكشەلەيدى، تاربيەلەيدى، كەيىنگى ۇرپاقپەن ساباقتاستىرادى، جالعاستىرادى، وركەنىڭدى وسىرەدى.
كۇنى كەشە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا ەلباسى قازاق تىلىندە بايانداما جاساپ انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى. الەم قۇلاعى قازاقتىڭ قوڭىر ءۇنىن، اۋەزدى دىبىس جۇيەسىن ەستىدى. ۇلتىمىزدىڭ، ەلدىكتىڭ نەگىزگى بەلگىسى ءتىل ەكەنىن كوردىك، باسقالارعا كورسەتتىك، تاۋبە دەستىك. ۇلى مەرەكە تۇسىندا، ياعني قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا ۇلى ءتىلىمىزدىڭ مەرەيىن ءوسىردىك، ابىرويىن اسىردىق.
مۇرات سابىر،
باتىس قازاقستان يننوۆاسيالىق-تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
ورال.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
