عىلىمي كونفەرەنسيا عيبراتى
قازاق حاندىعىنىڭ عاسىرلاردان جەتكەن شەجىرەلى تاريحىنىڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن عيبراتى وتە مول. كوشپەندىلەر داۋىرىنەن تامىر تارتقان ەل تاريحى بۇگىنگى ءتورتكۇل دۇنيەگە تانىلعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاسامپاز مەملەكەتكە اينالۋىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا بايلانىستى «قازاق حاندىعى بۇدان بەس جارىم عاسىر بۇرىن عانا شاڭىراق كوتەرسە دە ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا ورناعان ارعى داۋىردەگى ساق، عۇن، ءۇيسىن مەملەكەتتەرىنىڭ، بەرگى زامانداعى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، دەشتى قىپشاق پەن التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولدى»، دەپ ورىندى باعاسىن بەرءدى. ۇلى دالا ەلى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە قازىق قاعۋىنىڭ باستاۋى بولا العان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىنا الەم عالىمدارى دا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر.
اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىگى مەن ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرلەسە ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن «قازاق حاندىعىنان – ەگەمەن قازاقستانعا» تاقىرىبىمەن حالىقارالىق ءعىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيادا ءوز زەرتتەۋلەرىن ۇسىندى. ولاردىڭ قاتارىندا ازەربايجان، رەسەي، يندونەزيا، فرانسيا، جۇڭگو جانە ءۇندىستاننان قاتىسقان جەتەكشى عالىمدار بار. ارينە، كونفەرەنسيادا وتاندىق عالىمدارىمىز دا، سونىڭ ىشىندە ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ، «وتىرار» كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباي، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جۇمابەك بۇسىرمانوۆ، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى سۆەتلانا انانيەۆا، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ تاريحي ماسەلەلەر بويىنشا ساراپشىسى ساتتار ءماجيتوۆ جانە باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مۇرات سىدىقوۆ عيبراتقا تولى تۇشىمدى باياندامالار جاسادى.
– قازاق حاندىعى جايداق جەردە قۇرىلعان جوق. حاندىق زامانعا دەيىن دە ەۋرازيانىڭ جون ارقاسىن قونىستانعان بابالارىمىز باتىستا ۆيزانتيا، ريم يمپەريالارىمەن، شىعىستا پارسى، قىتايمەن تەرەزەسى تەڭ كورشى بولىپ، ۇستەمدىك ەتىپ داۋرەندەگەن داۋىرلەر دە بولعان. كونە تۇركى زامانىندا بۇل جەر شىعىستى باتىسقا، باتىستى شىعىسقا قوسىپ، ۇلى جىبەك جولى اتتى ەكونوميكالىق-لوگيستيكالىق بەلدەۋگە اينالدى. بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تەرمينى – جاھاندانۋدىڭ ءىرگەسى بايتاق دالامىزدا قالاندى دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. ۇلى دالا حالقىنىڭ ەكىنشى ءداۋرەندەۋى – «قازاق» دەگەن ەتنونيمءنىڭ توڭىرەگىندە توپتاسىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋمەن بايلانىستى. قازاقتىڭ العاشقى ون ءتورت حانىنىڭ جەتەۋىنىڭ جورىقتا قازا تاپقانىن ەسكەرسەك، ەلدىكتى ساقتاپ قالۋدىڭ وڭاي بولماعانىن بايقايمىز. بۇگىنگە ۇلكەن ۇلاعات قالدىرىپ، ىشكى-سىرتقى سەبەپتەرگە بايلانىستى حاندىقتىڭ ءداۋىرى دە ءوتتى. تۇركى زامانىنان ەسەپتەسەك، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستانىمىز – ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن حالىقتىڭ ءۇشىنشى داۋىرلەۋ كەزەڭى، – دەدى حالىقارالىق كونفەرەنسيانى اشقان وبلىس اكىمى ب.ىزمۇحامبەتوۆ.
حالىقارالىق كونفەرەنسيادا قازاق حاندىعى تاريحىنا قاتىستى باياندامالاردا تاريحي وقيعالار مەن دەرەكتەر، تاريحي تۇلعالاردىڭ قايتالانباس ءرولى تۋرالى ورىندى پىكىرلەر ايتىلدى. ءماسەلەن، بەلگىلى شىعىستانۋشى، ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ءابساتتار قاجى دەرءبىسالىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن بايانداعان ەڭ نەگىزگى جازبا دەرەكتىڭ اۆتورى رەتىندە 1499-1551 جىلدارى ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدى ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ «تاريح-ي-راشيدي» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە حIV-XVI عاسىرلاردا ورتالىق ازيا اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتار مەن ولاردىڭ مەملەكەتتەرى تۋرالى تاريحي-ەتنوگرافيالىق، گەوگرافيالىق سيپاتتا مول ماعلۇمات جازىپ قالدىرعان.
بۇل دەرەكتى دەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ينديرا گاندي اتىنداعى ونەر ورتالىعىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى مانسۋرا حايداردىڭ پىكىرى دە قۋاتتاي تۇسەدى. ول ءبۇگىنگى زامانعى قازاق ۇلتىن قولا داۋىرىندەگى قازاق ەتنوگەنەزى رەتىندە قالىپتاسا باستاعان دەپ ەسەپتەيدى. ال ۇلت رەتىندە اتاۋدى XV عاسىردىڭ II جارتىسىندا العانىنا نازار اۋداردى. بۇعان دالەل رەتىندە مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىندە جازىلعانىن العا تارتادى. «قازاق حالقىنىڭ تالاسسىز تامىرى بەرىك قۇندىلىقتارىنا سۇيسىنەمىن، ديالەكتىسىز قۋاتتى قازاق ءتىلىن، ونىڭ تازا تابيعاتىن جوعارى باعالايمىن»، دەگەن ءۇندىستان عالىمى ءوزى ەڭبەك ەتەتىن ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تىلىندەگى ۇيىرمەنىڭ جۇمىس جاساي باستاعانىنا توقتالدى.
ال رەسەي عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى نايليا بەكماحانوۆا قازاق تاريحىنىڭ باستاۋىن تىم تەرەڭنەن زەرتتەۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى. «كەزىندە تاريحىمىزدى وبەكتيۆتى زەرتتەۋ بولمادى. سوعىس، وزگە دە كۇردەلى كەزەڭدەردى باستان وتكەرگەن قازاق جەرىندە زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە تولىق مۇمكىندىك تە، وقۋلىق تا بولعان جوق. ەندى، مىنە، سول سەبەپتەن، ەرمۇحان بەكماحانوۆ باستاعان زەرتتەۋشىلەردىڭ جولىن جالعاستىرىپ، تاريحتىڭ ماڭىزدى ساتتەرىن زەرتتەپ، حالىققا جەتكىزۋ جولىندا جاپا شەككەن تۇلعالاردىڭ اماناتىن ورىنداۋمىز قاجەت»، دەپ وي تۇيگەن ن. بەكماحانوۆانىڭ پىكىرىمەن رەسەيدىڭ تاعى ءبىر عالىمى، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ازيا جانە افريكا ەلدەرى ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ميحايل مەيەردىڭ دە كوزقاراسى ۇشتاسىپ جاتىر. «ءبىز قازاقتىڭ تاريحىن كوپ بىلمەدىك. ەندى، مىنە، ۇلى دالا ەلىنىڭ تاريحىنىڭ سىرىنا قانىقتىم. جالپى، وسى سەكىلدى تاريحي مەرەكەلەردى تويلاۋدىڭ ماڭىزى زور. ءالى دە زەرتتەلە تۇسسە، قازاق حاندىعىنا 550 جىل ەمەس، ودان كوپ بولۋى مۇمكىن»، دەيدى رەسەي عالىمى.
قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى فرانسيا عالىمدارىن دا قىزىقتىرادى ەكەن. پاريجدەگى شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتتەرى ۇلت ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى پۋجول كاتريننىڭ پىكىرىنشە، قازاقتىڭ تاريحى XIX-XX عاسىر زۇلماتتارىنان امان وتكەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. قانشاما قيىندىقتى باستان وتكەرسە دە جويىلىپ كەتپەي، ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالعاندىعىمەن دارالانادى. ول: «قازاقتىڭ وتكەنى وزگە ەلدەردىڭ تاريحىنان مەملەكەتتى ادامي جانە اۋماقتىق رەسۋرستارمەن باسقارۋى تاڭداندىرادى. مۇنداعى سانسىز پەتروگليفتەر دە، تاريحي ەسكەرتكىشتەر دە ۇلى دالانىڭ قايتالانباس كىتاپحاناسىن قالىپتاستىرىپ، قازاق ەلىءنىڭ تاريحىن قۋاتتى ەتە تۇسەدى» دەسە، وسى ەلدىڭ جانە ءبىر عالىمى، پۋاتە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پاتريس نودەن: «قازاق – تەكتى حالىق. بۇل حالىق جاۋگەرشىلىك زاماندا دا، بوداندىق پەن ءتۇرلى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دە مويىمادى. قازاقتىڭ قانىنداعى ءبىر ۇلى قاسيەت – تاريحقا دەگەن قۇرمەت، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن سىيلاستىق. بۇل ۇلى دالا ەلىنىڭ دارقاندىعىنان-اۋ دەپ ويلايمىن»، دەپ اعىنان جارىلا پىكىر ءبىلدىردى.
سارايشىقتا شەرتىلگەن سىر
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تۋرالى ايتقاندا سارايشىقتىڭ تاريحىن اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ويتكەنى، قازاق دالاسىنداعى ەجەلگى سارايشىق قالاشىعىنىڭ ءالى اشىلماعان تىلسىم سىرلارى كوپ. سارايشىق تاريحي-مەموريالدىق كەشەنىنىڭ ديرەكتورى مولداش بەرءدىمۇراتوۆ حالىقارالىق كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلارعا ەجەلگى قالاشىقتىڭ تاريحى تۋرالى اسەرلى اڭگىمەلەپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇندا جەتى حان جەرلەنگەن. ەجەلگى قالاشىقتىڭ تاريحى شەتەل عالىمدارىن ەرەكشە قىزىقتىرادى. اسىرەسە، قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىگى، ارحەولوگيالىق قازبا ورنىنان تابىلعان تاريحي جادىگەرلەردىڭ سىرى ءالى تولىق اشىلا قويماعان سەكىلدى كورىنەدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ەجەلگى قالاشىققا بىرنەشە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ توقتاعانى دا دالەلدەنىپ وتىر.
سارايشىقتا قازاق حاندىعىنان ارنا تارتقان حالقىمىزدىڭ تاريحىن پاش ەتەءتىن كورمە ۇيىمداستىرىلدى. سونىڭ ءىشىندە قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءۇردىستى بۇگىنگى ۇرپاققا ميراس ەتكەن ىسمەرلىگى نازار اۋدارتادى. كورمەدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بالاناتىن دومبىرا، بەسىك، قامشى، ويۋ-ورنەكتەرمەن ورىلگەن ۇلتتىق ناقىشتاعى تۋىندىلار دا جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىن تۋعىزدى. ال «سارايشىق سىر شەرتەدى» اتتى تەاترلاندىرىلعان كورىنىستە قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنان، سول داۋىردەگى ومىردەن سىر شەرتەر كورىنىسپەن باستاۋ الدى. جۇرتشىلىق الدىنا قازاق حاندىعىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان كەرەي مەن جانىبەك باستاپ، قازاقتىڭ جەتى حانى شىقتى. قازاق حاندارىنىڭ كەلبەتى كەلىستى سومدالىپتى. قازاقتىڭ ءۇش ءبيى –قازىبەك بي، تولە بي، ايتەكە بي شاراعا جينالعان جۇرتشىلىققا باتا بەردى.
– سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتى حان – ءبىزدىڭ ۇلكەن تاريحىمىزدىڭ جالعاسى. بۇل اتا-بابادان امانات بولىپ قالعان جەر بۇگىندە شەكارامەن شەگەندەلىپ، مىڭداعان شاقىرىم جولدار، جۇزدەگەن الەۋمەتتىك نىساندار بوي كوتەرىپ، ادامداردىڭ زاماناۋي ءومىر ءسۇرۋىنە بارلىق جاعداي جاسالىپ وتىر. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۇلى دالاسى بايلىققا تولى. ول دامىپ، وركەندەۋدە. قازاقستان حالقى بۇگىندە جاراسىم مەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرۋدە، – دەدى سارايشىقتاعى سالتاناتتى شارانىڭ اشىلۋىندا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ش.مۇقان.
مۇندا ونەر شەبەرلەرى قازاق اندەرىن اۋەلەتتى، قوڭىر دومبىرا شاناعىنان كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توگىلدى.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
