«مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن قارالى حابار الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ، وتە تەز تارادى. ەستىگەن مۇحتارام جاماعات جابىلا بىر-بىرىنە كوڭىل ايتىپ، اۋىر قازا دەپ قايعىرعاندارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. مەن دە جەلىدەن كورىپ، وقىپ، مەكەمتاس اعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن ەسكە الىپ، وقىرمان ەسىنە سالا كەتۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ سانادىم.
بۇل قازا – تەك وتباسى مەن جاقىندارى ءۇشىن ەمەس، بارشا قازاق ەلى ءۇشىن ورنى تولماس قايعى. مارقۇمنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ونىڭ وتباسىنا، تۋىستارىنا، ارىپتەستەرىنە جانە كۇللى قازاق حالقىنا قايعىرىپ كوڭىل ايتامىز. جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن! اللا تاعالا يمانىن سالامات ەتىپ، ءجانناتتان ورىن بەرگەي!
ۇلى تۇلعادان قالعان ۇلى ەڭبەك
قازاق رۋحانياتىنىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى، ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان، تۇركى الەمىنىڭ جارىق جۇلدىزى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى 95 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى.
ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان مەكەمتاس اعامىزدىڭ عۇمىرى عىلىمعا، ۇرپاق تاربيەسىنە، رۋحاني كەمەلدەنۋگە ارنالدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى – اباي مۇراسىن جاڭا قىرىنان تانىتقان، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن الەمگە پاش ەتكەن ولمەس مۇرا.
ول وتاندىق جانە شەتەلدىك عىلىمدا ەرەكشە ورىن العان ابايتانۋ، مۇحتارتانۋ، باۋىرجانتانۋ، ياساۋيتانۋ سالالارىن دامىتۋعا عۇمىرىن ارنادى. مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ تەرەڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى قازاقتىڭ سان عاسىرلىق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى جاڭا بيىكتەرگە كوتەرىلدى.
ابايتانۋ، مۇحتارتانۋ، ياساۋيتانۋ، باۋىرجانتانۋ سەكىلدى قازاقتىڭ التىن دىڭگەكتەرى ىسپەتتى ىلىمدەردى زەرتتەۋ ارقىلى مەكەمتاس اعامىز ۇلى دالامىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنە جول اشتى. ول عالىم رەتىندە عانا ەمەس، ادام رەتىندە دە كەمەل تۇلعا، ۇلگى بولارلىق ۇستاز، دانالىقتىڭ بيىك شىڭى ەدى.
تومەندە ونىڭ ماڭىزدى ەڭبەكتەرى مەن ولاردىڭ وزەكتى تۇيىندەرىن ايتا كەتەيىن:
“قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى”
تاقىرىبى مەن وزەگى: بۇل ەڭبەك پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ميسسيونەرلىك ساياساتىن تەرەڭ اشىپ كورسەتەدى. اۆتور قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، سالت-داستۇرلەرى قالاي وتارشىلدىق قۇرساۋىندا قالعانىن تاريحي تۇرعىدان تالدايدى. عالىم ۇلتتىق سانا مەن تاريحي جادتىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولاتىن تەرەڭ عىلىمي تۇجىرىمدار جاسايدى.
“ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى”
تاقىرىبى مەن وزەگى: بۇل كىتاپ ابايدىڭ “تولىق ادام” تۋرالى ءىلىمىن كەڭىنەن اشىپ، ونىڭ رۋحاني جانە مورالدىق-فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىن قاراستىرادى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ “قۇتادعۋ بىلىگى”، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ “حال ءىلىمى” مەن ابايدىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ ۇزدىكسىز ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.
“اباي جانە شىعىس”
تاقىرىبى مەن وزەگى: بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى شىعىس فيلوسوفياسى مەن ادەبيەتىنىڭ ىقپالى جان-جاقتى قاراستىرىلادى. شىعىستىق موتيۆتەر، تەرمينولوگيا جانە ابايدىڭ يسلام ىلىمىمەن بايلانىسى وسى ەڭبەكتە تەرەڭ تالدانادى. شىعىس مۇراسىنىڭ اباي دۇنيەتانىمىنا اسەرى ارقىلى قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنىڭ بايلىعى كورسەتىلەدى.
“اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني ءنارى”
تاقىرىبى مەن وزەگى: ابايدىڭ اقىندىق زەرتحاناسىنىڭ قىر-سىرىن اشىپ، ونىڭ مۇراسىنداعى مورالدىق جانە ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىن زەرتتەيدى. ابايدىڭ يدەيالارى ارقىلى قوعامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى مەن دامۋ جولدارىن ايقىندايدى.
“مۇحتار اۋەزوۆ الەمى”
تاقىرىبى مەن وزەگى: مىرزاحمەت ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن، ونىڭ ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن زەرتتەيدى. اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” ەپوپەياسىنىڭ تاريحي جانە فيلوسوفيالىق ءمانىن اشادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمدىك ادەبيەتتەگى ورنىن انىقتاي وتىرىپ، ونىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دە جان-جاقتى قاراستىرادى.
“ياساۋيتانۋدىڭ نەگىزدەرى”
تاقىرىبى مەن وزەگى: قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەت” ەڭبەگىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭ زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ يسلام فيلوسوفياسىنداعى ورنى مەن ماڭىزىن اشىپ بەرەدى. عالىم “حال ءىلىمى” ارقىلى ادامنىڭ رۋحاني جەتىلۋ جولىن، كەمەلدىككە جەتۋ ۇستانىمدارىن كورسەتەدى.
“باۋىرجانتانۋ”
تاقىرىبى مەن وزەگى: مىرزاحمەت ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قايراتكەرلىك مۇراسىن زەرتتەپ، ونىڭ قازاق حالقىنىڭ اسكەري جانە رۋحاني كوشباسشىسى رەتىندەگى بەينەسىن جان-جاقتى اشادى. بۇل ەڭبەكتە باتىردىڭ وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەرى، قازاق مەنتاليتەتى مەن ۇلتتىق تاربيەگە قاتىستى ويلارى تالدانعان.
“اباي” ەنسيكلوپەدياسى
تاقىرىبى مەن وزەگى: بۇل ەنسيكلوپەديادا ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تولىقتاي قامتىلعان. مىرزاحمەت ۇلى وسى اۋقىمدى ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋىنە بەلسەندى اتسالىستى. ەنسيكلوپەديا قازاق وقىرماندارىنىڭ اباي مۇراسىن جۇيەلى تۇردە تانۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى.
ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى
مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني بايلىعىن، تاريحي جادى مەن مادەنيەتىن قايتا جاڭعىرتۋعا ارنالعان. ول اباي ءىلىمىن، قازاقتىڭ شىعىستىق تامىرلارىن، تاريحي ادىلەتتىلىكتى، سونداي-اق وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن اشۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. ونىڭ مۇرالارى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جانە ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنا جول اشىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتتى.
بولات بوپاي ۇلى
10.01.2025 ج.، الماتى
پىكىر قالدىرۋ