الەۋمەتتىك جەلىلەردە الماتىدا شامامەن 12-18 ماۋسىم ارالىعىندا بولاتىن جەر سىلكىنىسى تۋرالى بەيرەسمي اقپارات تاراعان ەدى. "ۇلتتىق سەيسمولوگيالىق باقىلاۋ جانە زەرتتەۋ عىلىمي ورتالىعى" (NNCSNI) اتالعان اقپاراتتاردى جوققا شىعاردى جانە «جاقىن ارادا جويقىن جەر سىلكىنىسى بولمايدى» دەپ مالىمدەدى. 

اتالعان جەر سىلكىنىسى تۋرالى اقپارات الدىمەن Telegram الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى ارنالاردىڭ بىرىندە جاريالاندى. ناقتى دەرەككوزى كورسەتىلمەگەن اقپاراتتا "الداعى جەر سىلكىنىسى كەم دەگەندە 7،5 شاماسىندا بولادى دەپ كۇتىلۋدە"دەپ جازىلعان. بەلگىسىز "ساراپشىنىڭ" اقپاراتىن الماتىلىقتار بىردەن تاراتىپ،  Whatsapp چاتتار ارقىلى جاقىندارىنا "ەسكەرتۋ" جاساي باستادى.

اراعا بىرنەشە كۇن سالىپ بەلگىسىز ساراپشى اقپاراتقا وزگەرىس ەنگىزىپ، جەر سىلكىنىسىنىڭ 7،5 ەمەس 12 ماگنيتۋلالى بولاتىنىن جازدى. بىلىكتى ساراپشىلار مۇنداي ماگنيتۋدانىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن، ريحتەر شكالاسى بويىنشا ماكسيمالدى ماگنيتۋداسى نەبارى 9،5 قۇرايتىنىن اتاپ ءوتتى.

"ۇلتتىق سەيسمولوگيالىق باقىلاۋ جانە زەرتتەۋ عىلىمي ورتالىعىنىڭ" حابارلاماسىنا سايكەس الداعى ۋاقىتتا ءمۇنداي جوعارى ماگنيتۋلالى جەر سىلكىنىسى بولمايتىنىن ايتتى.  

"ۇعكو ساراپتاۋ كوميسسياسىنىڭ سوڭعى وتىرىسى 2025 جىلعى 11 ماۋسىمدا ءوتتى. كوميسسيا بۇگىنگى كۇنى بىزدە "ولشەنەتىن پارامەترلەردە ەشقانداي اۋىتقۋ جوق" دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. قاراپايىم تىلگە اۋدارعاندا بۇل مۇنداي جەر سىلكىنىسىن كۇتۋگە ەشقانداي سەبەپ جوق دەگەندى بىلدىرەدى"، - دەدى بولجاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، تەحنوگەندىك سەيسميكا زەرتحاناسىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرسارسەن وزبەكوۆ.

قالاداعى جەر سىلكىنىسكە بايلانىستى الماتىلىقتار ءوز الاڭداۋشىلىعىن الەۋمەتتىك جەلىدە ءبولىسىپ وتىرادى. وسىعان بايلانىستى Qamshy اقپاراتتىق اگەنتتىگى ساراپشى ەليزاۆەتا ەسەنجىگىتوۆانىڭ پىكىرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى. ساراپشى الماتى قالاسىنداعى جەر سىلكىنىسىنىڭ جيىلەۋىن بىلاي ءتۇسىندىردى:

قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى مەگاپوليسى - الماتى قالاسىن قوسا العاندا، الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعى كىرەتىن سولتۇستىك تيان-شان ايماعى بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ سەيسميكالىق ءقاۋىپتى ايماقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 1880 جىلدان 1915 جىلعا دەيىن الەمدەگى سەيسميكالىق پروسەستەردىڭ بەلسەندىلەنۋىنە دەيىنگى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە مۇندا ون شاقتى جويقىن جەر سىلكىنىسى بولعانىن اتاپ ءوتۋ جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ەكەۋى (1889 جىلعى چيليك جانە 1911 جىلعى كەمين) 8 باللدان جوعارى بولدى جانە الەمدىك سەيسميكالىق اپاتتار دارەجەسىنە كوتەرىلدى.

قازىرگى ۋاقىتتا جىل سايىن الماتىدان 100 كم راديۋستا 200-گە دەيىن جەر سىلكىنىسى بولادى. سەيسمولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنشە، 2018-2022 جىلدارى الماتىدا 2000-نان استام جەر سىلكىنىسى بولعان. ولاردىڭ اۋماقتىق تارالۋ سيپاتىنا سۇيەنە وتىرىپ، نەگىزگى سەيسميكالىق بەلسەندىلىك قالانىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىسىندا داميدى. ۇزاق ۋاقىت بويى ءالسىز جەر سىلكىنىستەرىنىڭ كوپ سانى بۇل ايماقتى سەيسميكالىق ءقاۋىپتى ايماقتارعا جاتقىزادى.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان اۋماعىنىڭ 40% - ى سەيسميكالىق بەلسەندى ايماقتا، ال ەل اۋماعىنىڭ شامامەن 30% - ى تەحنوگەندىك سيپاتتاعى جەر سىلكىنىستەرىنە ۇشىرايدى.

«ال جوعارىدا اتالعان اۋماقتاردا 10 ملن-نان استام ادام تۇرادى، 400-دەن استام ەلدى مەكەن ورنالاسقان، ونەركاسىپتىك الەۋەتتىڭ 40% - ى جانە ەكونوميكا وبەكتىلەرىنىڭ 50% - نا دەيىن شوعىرلانعان. قازاقستان اۋماعىندا ءاردايىم جەر سىلكىنىسى بولعان، الداعى ۋاقىتتا دا بولادى. جەر قويناۋىندا گەولوگيالىق پروسەستەر جۇرەدى جانە وسى پروسەستەر كەزىندە جەر قىرتىسىندا ەنەرگيا جينالادى. جەر ءوزىن وسى ەنەرگيالاردان بوساتادى جانە ولاردىڭ جەر بەتىنە شىعاتىن جەرلەرىندە وقيعالار (دۇمپۋلەر) بولادى. ەگەر قازاقستان بويىنشا وقيعالاردىڭ جالپى سانىن الساق، وندا جىلىنا 10 مىڭنان استام وقيعانى تىركەيمىز»، دەيدى ەليزاۆەتا ەسەنجىگىتوۆا.

سونداي-اق سەيسمولوگ ماگنيتۋداسى از جەر سىلكىنىسى نەعۇرلىم ءجيى بولسا سوعۇرلىم جاقسى ەكەنىن ايتتى. مۇنى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءتۇسىندىردى:

«ەگەر جەر سىلكىنىسى بولماسا، وندا ۇلكەن جەر سىلكىنىسى بولىپ، جويقىن سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان مۇنداي وقيعالار نەعۇرلىم كوپ بولسا، جەر قىرتىسى ءۇشىن سوعۇرلىم جاقسى بولادى دەپ سانايمىز.

سەيسمولوگيا ينستيتۋتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى جانە باعىتتاردىڭ ءبىرى – بولجام. بولجامنىڭ ءۇش ءتۇرى بار: ۇزاق مەرزىمدى، ورتا مەرزىمدى جانە قىسقا مەرزىمدى. ۇزاق مەرزىمدى بولجامعا سايكەس، ءبىز ءارتۇرلى ەگجەي-تەگجەيلى كارتالاردى دايىندايمىز. بۇل كارتالاردا ەڭ ءقاۋىپتى جەرلەر كورسەتىلگەن. وسى كارتاعا سايكەس الماتى قالاسى 8-9 بالدىق ايماقتا ورنالاسقان».

الماتى وبلىسىنداعى سوڭعى جويقىن جەر سىلكىنىسى 1887 جانە 1911 جىلدارى بولعان. ودان بەرى 100 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا ءار 120-130 جىل سايىن قالا اۋماعىندا 8-9 بالدىق ۇلكەن جەر سىلكىنىسى بولعان. وسىعان قاتىستى ساراپشىنىڭ پىكىرىن بىلدىك.

«ەڭ اۋىر جەر سىلكىنىستەرىنەن كەيىن (1887-1911) 1990 جىلعا دەيىن الماتىنىڭ ماڭىندا ماگنيتۋداسى 5،0-دەن اساتىن 14 جەر سىلكىنىسى بولدى. 1990 جىلعى 12 قاراشاداعى بايسورۋن جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن الماتى ءوڭىرىنىڭ اۋماعىندا 5 ماگنيتۋداسى بار جەر سىلكىنىسى بولعان جوق. 1991 جىلدان باستاپ الماتى ايماعى شەگىندە قاتتى جەر سىلكىنىسى بولماعان.

بۇعان دەيىن بولعان 3 بىردەي جويقىن جەر سىلكىنىستەرىنىڭ سالدارىن زەرتتەي وتىرىپ، ءبىز سيكلدىك بار جانە ءار 120-130 جىل سايىن وسى وقيعالاردىڭ قايتالانۋ مۇمكىندىگى بار دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. ءبىراق ءبىز جەر قىرتىسىنداعى تەكتونيكالىق بەلسەندىلىكتى ۇنەمى قاداعالاپ وتىرامىز، بۇل وتە باياۋ پروسەسس بولعاندىقتان مۇنداي وقيعالار اراسىنداعى الشاقتىق عاسىرلارعا، ءتىپتى مىڭجىلدىقتارعا جەتۋى مۇمكىن.  جويقىن جەر سىلكىنىسى بولۋى مۇمكىن ءبىراق ناقتى ۋاقىتتى بولجاۋ وتە قيىن».

ساراپشى الماتى قالاسى جويقىن سىلكىنىسىنە دايىن با سۇراعىنا بىلاي جاۋاپ بەردى:

«ءيا، بىزدە ۋاكىلەتتى ورگانداردا (تجم، تجد) كۇشتى جەر سىلكىنىستەرىنە دەن قويۋ جانە ولاردى جويۋ جوسپارى بار. جوسپار بويىنشا بۇل ءىس – شاراعا جەرگىلىكتى كۇشتەر قاتىسادى-بۇل توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتتەرى جانە جاقىن ورنالاسقان اسكەري بولىمدەر، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ كۇشتەرى. ەۆاكۋاسيالاۋ جوسپارى مەن مارشرۋتتارى بار، كومەك كورسەتۋ ورىندارى، اسىرەسە تەمىرجول پويىزدارىنىڭ قۇرامى انىقتالادى. جىل سايىن قازاقستان بويىنشا تاياۋ شەت ەلدەرمەن بىرلەسىپ كوماندالىق-شتابتىق وقۋ-جاتتىعۋلار ("جەر" جانە "جارتاستى قالا") وتكىزىلەدى. ارنايى بولىنگەن ورىنداردا جويۋ جانە دەن قويۋ بويىنشا جاتتىعۋلار وتكىزىلەدى».

قازىرگى تاڭدا سەيسمولوگيا ينستيتۋتى جەر سىلكىنىسىن بولجاۋ، سەيسميكالىق ءقاۋىپ پەن سەيسميكالىق ءقاۋىپتى باعالاۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى ەلدى مەكەندەر مەن ستراتەگيالىق وبەكتىلەردىڭ سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋ بويىنشا ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي-زەرتتەۋ مىندەتتەرىمەن اينالىسادى.

«سونداي-اق، ءبىزدىڭ ماماندار ءدارىس وقيدى، بروشيۋرالار مەن بۋكلەتتەر دايىندايدى، جىل سايىنعى كوماندالىق-شتابتىق جاتتىعۋلارعا قاتىسادى. جەر سىلكىنىسى بولعان جاعدايدا دايىن بولۋعا تىرىسامىز. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسى ەگجەي-تەگجەيلى كارتالار دەسەم دە بولادى. ولار نورماتيۆتىك قۇجاتتار بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلىس نورمالارى مەن ەرەجەلەرى جاسالادى. قازاقستاننىڭ ەڭ سەيسميكالىق ءقاۋىپتى وڭىرلەرى-الماتى، الماتى وبلىسى، شىعىس قازاقستان، سونداي-اق جامبىل جانە تۇركىستان وبلىستارى»، دەيدى ساراپشى.

سونىمەن قاتار، ساراپشى جەر سىلكىنىسى بولعان جاعدايداعى قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىنە توقتالىپ ءوتتى.

«ءقازىر قالاداعى عيماراتتار وتە تىعىز سالىنىپ جاتىر جانە عيمارات جانىنا جينالۋ ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. جەر سىلكىنىسى كەزىندە ەڭ جاقسى ورىن ستاديون نەمەسە فۋتبول الاڭى سياقتى اشىق الاڭ بولىپ سانالادى. قازىرگى ۋاقىتتا ءاربىر تۇرعىن ءۇي كەشەنى نەمەسە ۇيىم تج كەزىندە جينالاتىن ورىندى دەربەس انىقتايدى. ءبىراق ءبارىبىر تجد قىزمەتكەرلەرى بۇل جاعدايدا قالا تۇرعىندارىن جيناۋ الاڭىن انىقتاۋعا كومەكتەسە الادى.

ءقاۋىپسىز جينالۋ ورنى ەلەكتر جەلىسىنەن، اعاشتاردان جانە عيماراتتاردان الىس ءارى اشىق جەر بولۋى كەرەك. جەر استى دۇمپۋلەرى كەزىندە عيماراتتارعا جاقىنداۋعا مۇلدەم بولمايدى. ال تۇرعىن ۇيلەردىڭ كىرەبەرىستەرىندە قادامدىق نۇسقاۋلىقپەن اقپاراتتىق ستەندتەر ورناتۋ قاجەت»، دەپ ءسوزىن اياقتادى ول.