- Ásıa, álemdegi jalpy mádenı úrdister men úderisterge sergek qarap kelesiń ǵoı. Qazaqty qazir qanshalyqty mádenıetti jurt dep esepteýge bolady?

- Mádenıet degenniń ózi keń uǵym ǵoı. Mysaly, eýropalyqtardyń arasynda brıtandyqtar eń mádenıetti ult bolyp sanalady. Óıtkeni áleýmettik zertteýlerge sáıkes, olardyń 80 paıyzy kitap oqıdy, 40 paıyzy (aıyna bir ret) kórmege barady, taǵy birqansha paıyzy teatr men operaǵa baryp turady-mys. Bizde mundaı zertteýdiń júrgizilgenin kórgenim joq. Biraq opera men mýzeıge kirý úshin kezekke turmaıtynymyz arnaıy zertteýsiz-aq belgili. Bizdiń mádenıetti tutynýshy retindegi sıpatymyz qazir qaı deńgeıde? Joǵary mádenıet bizde sándi emes. Ókinishke qaraı, mádenıette qazir qundylyqtar júıesi aýysyp jatqan dáýir sıaqty. Ol mýtasıalanyp jatyr. Pop mádenıetti, ıýtýbtaǵy kezdeısoq vıdeolardy, «Saılaýbek sındromyn» mádenıetke jatqyzýǵa bola ma? Eger jatqyzýǵa bolsa, onda bizdiń halyq óte mádenıetti. Al mádenıetti usynýshy retinde qarasańyz, biz qazir ne berip otyrmyz? Álemge qandaı mádenı fenomen syılap otyrmyz? Óz ultymyzǵa she? Kúmiljip qalatynymyz anyq. Biz tipti tarıhı muralarymyzdy tanystyra almaı otyrmyz. Sosyn ulttyq mádenıet degenniń ózi óte keń uǵym. Óner, ádebıetti tutyný, óndirý ǵana emes, halyqtyń turmys-salty, ádebi. Osy turǵydan alǵanda, bir ult úshin mádenıettiliktiń belgisi ekinshiler úshin jabaıylyq bolyp kórinýi múmkin. Bul shkalamen tumshalanǵan arab áıeli de, kindikten joǵary kıim kımeıtin Hımba taıpasynyń ókili de teńdeı qurmetke laıyq. Ekeýi de óz ultynyń tanym-túsinikteri aıasynda óte mádenıetti, ekeýi de ulttyq mádenıetin saqtaýshy jáne tasymaldaýshy retinde qundy. Osy sıaqty ulttyq ólshemmen alǵanda biz, kerisinshe, sonshalyqty mádenıetti halyq emes sıaqtymyz. Moıyndaý kerek, qazaq kóp bolǵanymen, qazaqtyń dástúrli mádenıetin saqtap, tasymaldaýshy adamdar qoǵamymyzda sırek. Bizdiń halyq áli keńestik mádenıettiń tóli. Sosyn óz basym, «qaı halyq mádenıetti?» degende, ol halyq álemge ne berdi degenge emes, eń aldymen sol ulttyń jekelegen ókilderiniń ishki mádenıeti, ózgeniń jeke keńistigin, bostandyǵyn syılaý qandaı deńgeıde, soǵan kóbirek mán beremin. Mysaly, Japonıaǵa barǵanda búkil álem olarǵa nege tamsanatynyn túsindim. Kóshelerinde satýshysyz dúńgirshekterdi kórdik. Halyq jemis-jıdegin ólshep alyp, aǵash qorapqa tıisti tólemin qaldyryp ketip jatyr. Avtobýsta umytqan sómkemizdi on mınýttan keıin sońǵy aıaldamadan taptyq. Aıaldamanyń janynda sebet turady, bir reısten kelgen avtobýs umytylǵan zattardy túgelimen sonda qotaryp, kelesi reıske kete beredi. Sebettiń ishinde ne joq. Ámıan da, telefon da, qujattar da. Ol da qaraýsyz. Eshkim de «tegin jatqan zat qoı, ala keteıin» dep kóz alartpaıdy. Qarsy alyp alǵan qurbymyz «kóshede erkin júre berińder, japondar eshteńe urlamaıdy» dep qoıa berdi. Bul japondardyń bári shylqyǵan baı degen sóz emes. Qańǵybasyn da, qaıyrshysyn da kórdik. Biraq urlyqqa, qaraqshylyqqa jeteleıtin joqshylyq emes eken. İshki mádenıettiń tapshylyǵy. Biz qashan sondaı deńgeıge jetemiz, qashan «qazaq urlamaıdy» dep búkil ult úshin senimdi aıta alamyz, sol kezde «biz mádenıettimiz» dep aıtýǵa bolatyn sıaqty.

- Óz zamandastaryńnyń bilimine, mádenıetine, jalpy bilmekke qushtarlyǵyna kóńiliń tola ma?

- Jalpy, ózine kóńili tolyp, «aı, ózim-aı» dep júretin adamdardan kóp nárse kútýge bolmaıdy. Sol sıaqty, óz zamandastaryma, onyń ishinde ózime de ylǵı kóńilim tolmaıdy. Kóp ýaqytty yrdý-dyrdýmen ótkizemiz, joǵaryda aıtqandaı, biz qazir mádenıetti óndirýshi emes, tutynýshymyz. Bilim joq, dúnıetanym joq, ol bolmaǵan soń talǵam joq. Onyń bárimen qosa bizdiń býynǵa buryn-sońdy qazaqqa jattaý bir qasıet kerek. Ol – buzyp-jaryp qalaǵanyńdy alý. «Hýspa» degen evreılerdiń uǵymy bar. Sol sıaqty, ómirdiń toǵyzynshy tolqynyn baǵyndyryp, ózińdi álemniń ıesi seziný. Bizdiń býyn – eski men jańanyń, keńestik pen jahandyqtyń eki ortasyndaǵy ótpeli býyn. Bizge deıingi býyndy keńes tárbıesi dármensiz qylyp tastaǵan. Oqý kerek pe? Tegin. Túse almadyń ba? Jumysyń daıyn. Instıtýt bitirdiń be? Marhabat. Úı kerek pe? Ornalasa ber. Tipti asa belsendilerdiń komsomol toıyn da jasap beretin bolǵan. Sol «ókimet óltirmeıdi» dep júrip, aǵa, ákelerimiz jaýapkershiliktiń bárin ókimetke artyp tastaǵan sıaqty. Sóıtip, bútin bir býyn júzip bara jatqan emes, aǵyp bara jatqandar (Qalı Sársenbaı) bolyp qaldy. Al bizdiń býynda sol aıyrmashylyqty der kezinde túsinip, júzip ketkender utty, aǵyp bara jatqandar utyldy. Ashshy da bolsa shyndyq osy. Al buqaralyq sıpatynda bizdiń býynnyń bilimge, mádenıetke qushtarlyǵyn bilmeımin, biraq jyltyrǵa qushtarlyǵy orasan. Mynaý áleýmettik jeliler fenomeni, selfımanıa sáttik jylt etpemen sanamyzdy, bolmysymyzdy toltyryp jiberdi. Eki aýyz sózdi qosa almaıtyndardyń sýretteri jer-kókti jaılap ketti. Aqyn da, ákim de solarǵa jazylyp alǵan. Jazylýshylardyń kóńilinen shyǵam dep ár jerde jyltyńdap «juldyz» da aramter. Toqtasańdarshy. Oılanaıyq ta. Munyń bári bir kúndik qoı, erteń-aq olardyń kim ekeni umytylady ǵoı. Bir ret berilgen ómir, sanaýly ýaqyt, sony qor qylmaıyq ta. Ulttyń zerdesinde qalatyn dúnıelerge umtylaıyq ta. Ol jaǵy bizde kemshin sıaqty.

- Táýelsizdiktiń óz urpaǵysyń. «Sovet kezinde mynadaı edik» dep eske alý sizdiń tolqynǵa jat. Osy 25 jylda zor rýhanı jeńisimiz bar ma?

- Ózińiz de túsinesiz ǵoı, osy jıyrma bes jylda ónerde, ne ádebıette, ne mádenıette aıtýǵa turatyn qubylys bolsa, qazir bári sony aıtyp júretin edi. Talǵam tómendedi, buqaralyq mádenıet jaılady degendi aıtamyz. Kóbinde ózimizdi aqtaý úshin aıtatyn sıaqtymyz. Shyn máninde qýatty dúnıe báribir aýdıtorıasyn tabady. Biraq «joqpen» aýyz súrtýge de qarsymyn. Rýhanı tabystarymyz joq emes, bar. Tek olardy «zor», «joıqyn» dep sıpattaýǵa tilim barmaıdy. Eń bastysy, tarıhı sanamyzdy qalpyna keltirýge talpynystar jasalyp jatyr. Biz qalaǵandaı joıqyn emes, biraq áreket bar.

- Elimizdiń kıno ónerindegi ózgeristerge ýaqtyly pikir bildirip otyrasyń. Sońǵy jyldardaǵy qazaq kınosy ósti me?

- Sanyn surap tursańyz, ósti. Buryn on shaqty kıno shyǵatyn jylyna. Qazir jıyrma shaqty kıno túsiriledi. Jáne kópshiligi jeke kınostýdıalardyń shaǵynbúdjetti jobalary. Al ashyqtan-ashyq komersıalyq baǵytta kıno túsiretinder ónerdiń óresin ósire almaıtyny belgili ǵoı. Qazir «qazaq kınosy» degen ataýmen shyǵyp júrgen ónimder Reseıdiń arzan komedıalaryna, Amerıkanyń boevıgine elikteıdi. Ary ketse, memlekettik tapsyrysty talantsyz oryndaıdy. Rejıser keldi, sýretker keldi degen qýanyshtar men ol sózimizdi qaıtaryp alǵyzǵan ókinishter qatarlasyp jatyr. Avtorlyq baǵytta sátti qadam jasap júrgen zamandastarymnyń aıaq alysyna ylǵı qýanamyn. Emır Baıǵazın, Ádilhan Erjanov sıaqty talantty jigitter Nurtas Adambaevtaı tanymal bolmaýy múmkin, biraq oı-órisi jaǵynan on orap alatyn, sújeti eskirgen kúnniń ózinde, tili, formasy eskirmeıtin, erteńgi kúnge qalatyn kınolar túsirip júr. Ermek Tursynov, Aqan Sataevtardyń sońǵy fılmderi kóńildi qaldyrdy. Satybaldy Narymbetov «Amanatymen» bir qýantty. Al shymkent-shoý men klıptik stılde oılaıtyn qaptaǵan samorejısserlar týraly salmaqty áńgime aıtýdyń ózi uıat. Komersıalyq kıno túsirme demeımiz, túsir. Biraq qarabaıyr emes, kásibı deńgeıde túsirseńshi.

- Bizde teatr akteri asaba bolyp toı da basqara beredi, ánshi bolyp sahnada da shyrqap júredi, sıtýasıalyq komedıalardan da, ashshy ishekteı uzyn serıaldardan da «nan tabady», kórkem fılmderde de boı kórsetedi. Akterlerdiń osyndaı jan-jaqtylyǵy qanshalyqty durys?

- Bul turmystyq másele dep qarasaq, akterdiń turmysyna aralasýǵa quqymyz joq sıaqty. Biraq bul kásibı, óner tazalyǵynyń máselesi ǵoı. Qolyn erbeńdetip jarnamadan bir shyǵyp, serıalǵa bir túsip júrgen akterlardyń birazy sol, «betin satatyn» deńgeıge jetkenin maqtan kóredi. Olardyń bar ańsary sol. Bul kemtalanttardyń enshisi. Árıne, keıde talantty akterlar da serıalǵa túsip, baǵdarlama júrgizip jatady. Ony kórgende, árıne, ishiń ashıdy. Múmkin, Dýlyǵa Aqmoldanyń talantyn eshkim tartyp ala almaıtyn shyǵar, tereń akter qaı roline de tereńdigimen keledi. Bizdiń qorqatynymyz, gıperaktıvtilik qoı. Qansha megatalantty bolsa da, tym kóp jyltyńdaıtyn adam ózin qaıtalaıdy, salmaqty jumys jasaýǵa ýaqyty bolmaıdy, sosyn shtampqa urynady, degradasıa bastalady. Óner jasaımyn degen adam ózimen-ózi, jeke qalýǵa, oılanýǵa, muńdanýǵa, analız jasaýǵa murshasy bolý kerek. Qaptaǵan keshter, kezdesýler, suhbattar, toılar adamnyń janyn óltiredi. Sondyqtan aqyldy aǵalarymyz inilerine «asaba bolma, serıalǵa barma» degende tanymaldylyǵy men qalamaqysyn qyzǵanyp emes, shyǵarmashylyǵyna degen janashyrlyqpen aıtatyn shyǵar. Al taıaz adamdy 99 kınoǵa túsirseń de, kózi shytynap tura beredi. Olardyń belsendiliginen kelip-ketetin eshteńe joq. Bir kúndik qana jalǵan.

- Jastardyń ádebıettegi aıaq alysyn jiti baqylap júrsiń. Olardyń betalysy durys pa? Tabıǵı daryndaryn jıǵan bilimderi tolyqtyra alyp jatyr ma?

- Jaýap suraqtyń ózinde turǵan sıaqty. Árıne, tanymy men daryny qatar shapqan júırikter az. Erinshektik pe, azǵa qanaǵat etý me, bilmeımin, áıteýir bir beıqamdyq, boıkúıezdik bar. Ashqaraqtyq degen negizi jaqsy nárse emes, biraq dál shyǵarmashylyqqa kelgende sol aýadaı kerek. Biz jalpy kóbinde qomaǵaı, ashqaraq bolyp keletinimiz – asharshylyqty kórgen halyqtyń urpaǵymyz ǵoı. Sol ashtyqtyń estelikteri genimizdiń bir jerlerinde uıyqtap jatqan sıaqty. Mádenı ashtyq ta bizge beıtanys nárse emes. Sondyqtan ásempazdyqta emes, jasampazdyqta jaryssaq, shirkin. Tendensıalar týraly aıtqanda, sóz ustaǵan jigitterdiń kóbi gazet-jýrnaldy jaǵalap júretindikten be, pýblısısıkalyq, plakattyq saryn basym. Soqpaqbaev bolǵysy keletinder kóp. Nurmaǵambetovtiń izin jalǵaıdy-aý degender de qylań berip qoıady. Dástúrli epıkalyq saryndaǵy jazý stıli óle me dep ýaıymdaıtyn edik. Joq, ondaı potensıaly bar jigitter de kórinip qalyp júr. Markes, Borhes, Pavıchterge elikteıtinder de bar. Jazýshylyqqa moda qýyp kelgen, blogger deńgeıindegi jigitter de bar. Shyn júırikti erteń ýaqyt ózi ekshep alady ǵoı. Poezıada Erlandardyń, Áýezov tilimen aıtqanda, «eýropalyǵyn, jarqyraǵan áshekeıin» súıemiz. Biraq aqyn bolmaı turyp jaqsy oqyrman bolǵan Erlan, Aqberender az, aǵylshyn, ıspan tilin aıtpaǵanda, orys tilin bilmeıtin zamandas jazarmandar kóp. Bul jazamyn degen adam úshin qasiret qoı. Kóp oqý kerek, lajy bolsa túpnusqada oqý kerek. Álem ádebıetiniń qansha shyǵarmasy qazaq tiline aýdaryldy? Olar qandaı deńgeıde aýdaryldy? Solarǵa qarap qana talǵam qalyptastyrýǵa bola ma? Joq, árıne. Al joqtan bar jasaımyn degen oıyn qazir júrmeıdi.

- Jalpy álemdegi mádenı úrdisterge dál qazir qandaı damý baǵyty tán? Ortaq mádenıet qalyptastyryp otyrǵan alpaýyt elderdiń ishki qupıasyna boılap kórýge bola ma?

- Árıne, jahandaný desem jańalyq ashpaımyn. Gollıvýd fılmderindegi qara násildi keıipkerlerge kóz úırendi, qazir azıat, úndi keıipkerler de kóbeıe bastady (sulý azıattar úshin jaqsy múmkindik). Biraq bul, endi ol minberden azıattyq qundylyqtar nasıhattalady degen sóz emes. Jahandaný – sol baıaǵy jýnglı, biraq rýhanı jýnglı, kúshtiniń álsizdi jutýy. Árıne, jalpaq jurttyń bárine unaıtyn, qarapaıym óner jasaýdyń dáleldengen, naqty formýlalary bar. Internetti ashsańyz, túrli oqýlyqtar tolyp tur. Biraq ony bilsem, meńgersem dep talpynǵandy kóre almadyq. Mysaly, Djordj Mıller, Djoan Roýlıng eń tabysty jazýshylar deıik. Al bizde jazýshylar Djoan Roýlıngke muryn shúıirip, «ol ádebıet emes» dep qaraıdy. Al ózińiz ádebıette ne tóńkerip tastadyńyz? Kim oqyp jatyr sizdi? Árıne, Nobel syılyǵyna talpynatyn adamdar da kerek. Biraq shet eldiń talaýyna berip qoıǵan buqara oqyrmanymyzdy da oılaıyq. Biz qazir dástúrli mádenıetten zamanýı mádenıetke, aýyldan qalaǵa attap kete almaı otyrǵan jurtpyz. Áli kúnge deıin kınomyzda negizgi motıv – ne aýyldan qashý, ne aýylǵa qashý. Ádebıetimiz áli de kóbine-kóp aýyldyń aınalasynda júr. Formasyn al da, ulttyq dúnıe jasa. Halyq jappaı oqysyn. Túısigi oıansyn. Joq. Bizdiń jazýshylar Kamú bolǵysy keledi, Kafka bolǵysy keledi. Kafka askettik formasymen ǵana Kafka bolǵan joq, ýaqyttyń júıkesin sezip, kóripkeldik oılar aıtýymen Kafka boldy. Onymen sanasyp jatqan jazýshy bar ma? Bizdiń óner jasaýshylardyń ambısıalary keıde talant-tanymyna saı kelmeı jatatynyn qalaı jasyraıyq. Jańalyǵy bolmasa da, kóńil aýlaıtyn, ulttyq topyraqtaǵy sapaly ámbebap ádebıet, sapaly komersıalyq kıno jasalý kerek. Jurttyń bárin baısaldy sózge baılap qoıa almaısyz.

- Álemniń 30 úzdik eliniń sapyna kirgimiz keledi. Ekonomıkalyq qana emes, rýhanı jeńisterimizben de myqtylar qatarynda bolýdyń alǵysharttaryn jasap jatyrmyz ba? Álde qaltamyzdy qalyńdatsaq, únemdi úırensek, mádenıetimiz óz-ózinen artyp kete me?

- Rýhanı jeńister bireýdi mazalaı ma qazir? 25 jyl boıy ekonomıka quramyz dedik. 25 jyldan keıin qarasaq, ekonomıka qura almappyz, teńgemiz teńselip tur, munaıdan basqa tabys kózi joq. Qazir bázbireýler oıanyp, aıaq astynan mádenıet týraly oılaı qoımas. Olardyń bas qatyratyn máselesi onsyz da jeterlik. Mádenıet bizde jekelegen sýretkerlerge ǵana kerek. Solaı bolǵan, bola beredi de. Basqasy jaı, kóz aldaý. Buǵan deıin shet eldegi qazaq mádenıetiniń «bet beınesi» oryndaýshylar bolyp keldi. Mýzykanttar, balet bıshileri. Al eýropalyq mýzykany oryndaýshy adam, ulty qazaq demeseńiz, ózi de aspabyna uqsaıdy. Birneshe jyl buryn dırıjer Alan Bóribaev birinshi ret Eýropada A.Jubanovtyń «Abaı» operasyn qoıdy. Biz myna jaqta otyryp qatty qýandyq. Óıtkeni osyndaı, ulttyq mádenıetti, biregeı tanymdy, ómir psıhologıasyn tanyta alatyn azamattar kóbirek kerek. Rejıser, dırıjer, jazýshy… Rejıserlerge qıyn, óıtkeni ulttyq tanymdaǵy vızýaldyq óner, sýret óneri tym jas, olar súıenetin dúnıe tym az. Jazýshy? Jańa, búkil álemge qyzyqty bolatyn oıdy álemdi aralap júrgen, shet elderdi meńgergen jastar aıtýy múmkin.

Suhbattasqan Eseı Jeńisuly,

«Reıtıń» gazeti, №7, 25 aqpan 2016 jyl.